Historia e Popullit Shqiptar

KREU VII

QËNDRESA E ILIRËVE KUNDËR PUSHTUESVE ROMAKË

Luftrat e gjata t shtetit ilir dhe atij maqedon ishin br pengesa m e fuqishme kundr pushtuesve romak. Thyerja e ktyre dy fuqive m t rndsishme n Ballkan i kishte hapur Roms rrugn pr t vazhduar m tej politikn e saj ekspansioniste n kt gadishull dhe m tej n Lindje. N shekullin II p.e. son dhe n shekujt q pasuan, Roma i shtriu luftrat e saj pushtuese edhe mbi krahinat e tjera t Iliris s brendshme dhe t asaj veriore.

Objekt i synimeve t Roms u bn, n radh t par Mbretria Dardane dhe federata e dalmatve, dy formacione shtetrore ilire, t cilat doln n skenn politike m von. Mbretria Dardane, siç u pa n kreun e mparshm, prmendet n burimet e shkruara edhe para ktyre luftrave dhe del si kundrshtare e fort e ekspansionit maqedon n Ilirin Verilindore, duke arritur zhvillimin e saj m t madh n pjesn e dyt t shek. III dhe gjat shek. II p.e. son. N kt shekull t fundit dardant u bn gjithashtu edhe kundrshtart m t fort t pushtuesve romak.
Flamurin e lufts e morn dalmatt dhe fiset e tjera t veriut, q u bn simbol i qndress kundr romakve pr nj shekull e gjysm. Kryengritjet e njpasnjshme t ilirve morn karakter t gjer duke prfshir thuaj gjith trevn ilire nga Danubi n veri deri n skajet jugore t Iliris.

N prag t ers son shprtheu kryengritja e madhe e ilirve, e quajtur kryengritja e Batos, e cila qe kurorzim i t gjitha kryengritjeve t mparshme dhe i solli dme t ndjeshme Perandoris Romake duke e detyruar t hiqte dor nga politika e saj agresive n Evropn Qendrore.

1. FEDERATA E DALMATËVE

N veri t shtetit ilir dhe t Mbretris Dardane banonin popullsi t ndryshme ilire, t cilat me prjashtim t ilirve t bregdetit t Adriatikut. dalin von n burimet e shkruara antike. Midis tyre ata q prmenden m hert jan « liburnt » t njohur si nj nga popullsit ilire q zhvilluan detarin. Por nga ilirt verior, t cilt njihen m mir dhe q zn nj vend t rndsishm n ngjarjet e shekujve II-I p.e. son e n qndresn kundr pushtuesve romak, kan qen dalmatt.

Kjo gjendje e trashguar nga prshkrimet e autorve antik pr ilirt e veriut sht pasqyruar n nj far mnyre edhe n historiografin e sotme. Nuk mund t thuhet se mungojn studimet pr ilirt e veriut, por kto studime lidhen m tepr me popullsi t veçanta, me shtrirjen e tyre gjeografike dhe nuk ka nj trajtim t prgjithshm t historis s tyre. Kto studime mbshteten pak nga t dhnat e arkeologjis, edhe pse kto jan t pasura n krahinat veriore ilire pr periudhat prehistorike e protohistorike dhe pr periudhn e pushtimit romak.

Federata e dalmatve dhe luftrat kundr pushtuesve romak

N shek. II p.e. son, dalmatt shfaqen n Ilirin e Veriut si nj fuqi politike aktive. Tokat e banuara prej tyre deri n at koh ndodheshin n krahinn e brendshme, n jug t Alpeve Dinarike, ku gjendej edhe kryeqendra politike e tyre, kshtjella e Delminit. N kt krahin dalmatt krijuan nj federat t fuqishme, e cila erdhi duke u shtrir n drejtim t bregdetit.
N federatn e dalmatve u prfshin edhe disa popullsi fqinje. Gjat shek. II p.e. son territori i saj u zgjerua mjaft, n kt territor qen prfshir jo vetm tokat e brendshme, por edhe ato bregdetare. N veri treva e federats arriti deri te lumi Titius (Krka e sotme), duke pasur si fqinj liburnt. N jug, n fillim ishte lumi Tilur (Cetina), por m von kufiri arriti deri te rrjedhja e poshtme e Narons (lumi i sotm Neretva), n brigjet jugore t s cils banonin daorst. M i vshtir sht prcaktimi i kufirit lindor, pasi kemi t bjm me nj krahin malore, por ka shum t ngjar q ai t arrinte deri tek viset e banuara nga desidiatt, n Bosnj. Pjesa m e madhe e trevs s federats s dalmatve, brenda ktyre kufijve dhe detit Adriatik ishte thuajse trsisht malore, por nuk mungonin edhe disa pllaja t mdha. Kjo veçori e relievit t viseve dalmate dhe kullotat e pasura t rrafshnaltave favorizonin zhvillimin e blegtoris, kan br q blegtoria t ishte baza kryesore e ekonomis dhe q vet dalmatt t njihen m tepr si blegtor. Bujqsia vinte n rend t dyt, kurse xehtaria ka qen m pak e zhvilluar.

T dhnat e arkeologjis tregojn se edhe te dalmatt sikurse tek ilirt e tjer, n periudhn e par t hekurit kishte filluar shthurja e bashksis primitive dhe diferencimi ekonomik e shoqror. N gjirin e shoqris s dalmatve ishte krijuar nj shtres e veçant q zotronte kope t mdha bagtish t imta, nga e cila doli paria fisnore, q u vu n krye t federats dhe e udhhoqi n luftrat e ndryshme. Ksaj kohe i prkasin edhe nj tok qendrbanimesh t fortifikuara, t quajtura zakonisht « gradina » t ngritura prreth pllajave t brendshme, rrnojat e t cilave jan ruajtur deri n ditt tona. Kto qendrbanime t fortifikuara apo kshtjella ngriheshin n majat e sheshuara t disa kodrave t ulta dhe jan t njkohshme. Ato prveç mbrojtjes natyrore ishin t fortifikuara me ledhe gursh q dalmatt bn kundr pushtuesve romak. Ndryshonte prej tyre Delmini, kryeqendra e dalmatve, t ciln Straboni e ka quajtur nj qytet t madh; sikurse del nga prshkrimet e disa autorve t tjer antik, ai ka qen shum i fortifikuar, i rrethuar me mure t larta dhe i vshtir pr t’u pushtuar. Pr t njohur natyrn e qendrbanimeve t fortifikuara t dalmatve mund t ndihmonte arkeologjia; por ato qendrbanime kan mbetur ende t pastudiuara mir. Sidoqoft ato nuk u zhvilluan si qendra qytetare, veçse me ndonj prjashtim t rrall, por i shrbyen kryesisht popullsis blegtorale. Duke qen blegtoria deg kryesore e ekonomis s viseve t brendshme dalmate, n kto vise u zhvilluan ato zeje q lidhen me blegtorin. Kshtu pasuria e madhe me dhen i dha shkas punimit t leshit dhe krijimit t punishteve t tekstilit. N popullsin blegtorale t dalmatve pati nj zhvillim edhe punimi i drurit, i ndihmuar nga pyjet e pasura t viseve t tyre.

T dhnat burimore t shkruara dhe arkeologjike, tregojn se te dalmatt e viseve t brendshme u ruajt m gjat organizimi fisnor; pr marrdhniet ekonomike e shoqrore t ruajtura te dalmatt e brendshm bn fjal Straboni kur shkruan se, ende n kohn e tij, dalmatt e ndanin tokn çdo tet vjet dhe se ndryshe nga banort e bregdetit, prdornin monedhat. Nga kjo e dhn e Strabonit kuptohet se nuk ishte fjala pr tokat e kulturave bujqsore, ku ekzistonte prona private, por pr kullotat, pyjet etj., t cilat vazhdonin, si edhe tek ilir t tjer, t ishin prona t prbashkta. Por, n t njjtin vend Straboni shkruan se Salona ishte nj skel e dalmatve dhe se n viset e tyre ka pasur qendrbanime t shumta (sipas tij numri arrinte n 50); qytete t rndsishme, prveç Salons e Delminit, kan qen Propona, Ninia, Andetri etj.. Ësht e qart se njoftimi i par i Strabonit u prket viseve t brendshme, kurse n krahinn bregdetare gjendja ishte krejt ndryshe. N ishujt fqinj dhe n bregdet ndodheshin kolonit greke t Farit e t Iss dhe qytetet Tragur e Epeti, t varura prej ksaj t fundit. N krahinn bregdetare ku ndodheshin t gjitha qendrat qytetare q u prmendn m sipr, jan gjetur materiale arkeologjike e monedha, midis t cilave edhe monedha t Dyrrahut e t Apolonis, tregues t nj zhvillimi ekonomik e shoqror t prparuar. N kt krahin t gjer t federats s dalmatve organizimi fisnor po ia lshonte vendin shoqris skllavopronare. Ka qen ky zhvillim q pati treva e federats s dalmatve, i cili e bri kt t fundit nj fuqi politike t rndsishme n brigjet e Adriatikut Verior n shek. II-I p.e. son.

N fillim t shek. II p.e. son, gjat sundimit t Pleuratit dalmatt qen n vartsin e shtetit ilir, por pr nj koh t shkurtr. Me vdekjen e Pleuratit dhe me ardhjen e Gentit n krye t shtetit ilir n vitin 181 p.e. son ata u bn prsri t pavarur. Pas shkputjes nga shteti ilir federata e dalmatve u forcua shum. N kt koh dalmatt bashkuan rreth vetes edhe popullsi t tjera ilire, t cilat qen detyruar t’i jepnin federats si tribut, bagti dhe grur. N viset bregdetare adriatikase, Traguri e Epeti, dy qytete q ishin nn varsin e kolonis sirakuziane, Iss, dhe q ndodheshin pran Salons, qen detyruar t’i jepnin gjithashtu nj tribut federats s dalmatve. Dalmatt u prpoqn njkohsisht t nnshtronin daorst, t cilt zotronin vetm krahinat pas bregut t majt t rrjedhjes s poshtme t lumit Naretva. Daorst para vitit 168 p.e. son bnin pjes n shtetin ilir dhe me rnien e ktij t fundit kishin hyr nn protektoratin e Roms.

Forcimi i federats s dalmatve sidomos n viset bregdetare jugore, nuk mund t mos ngjallte shqetsime n shtetin romak, q ndiqte nj politik pushtuese n viset veriore ilire. Kt politik pushtuese shteti romak e justifikonte, gjoja pr t mbrojtur kufijt lindor t Italis. Kshtu pati vepruar q n kohn e luftrave iliro-romake, ndrsa n vitin 178 p.e. son ushtria romake, pasi kishte thyer qndresn e istrve, kishte pushtuar gjith gadishullin
e banuar prej tyre. Duke zbatuar m tej politikn pushtuese Roma sulmoi edhe federatn e dalmatve. Pr luftn kundr dalmatve romakt prdorn si pretekst ankesat e daorsve e t Iss, t cilt ishin nn tuteln e Roms, dhe sjelljet e kqija t dalmatve kundr delegatve t tyre. Vepra e Polibit, q sht burimi kryesor pr kto ngjarje, tregon se nuk qen veprimet e dalmatve shkaku i lufts, por plani i Roms, i prgatitur me koh pr t pushtuar trevn veriore ilire. « Duke ndrmarr nj fushat kundr dalmatve, shkruan Polibi, n njrn an do t nxitnin, do t ngrinin shpirtin luftarak t popullit t tyre dhe, n ann tjetr, do t’u jepnin nj msim ilirve dhe do t’i detyronin t’i nnshtroheshin sundimit t Roms. Pr kto arsye romakt u shpalln luft dalmatve, por prpara popujve t tjer hiqeshin se e bn kt pr shkak t sjelljes s keqe t dalmatve ndaj prfaqsuesve t tyre ».

N vitin 156 p.e. son ushtria romake duke pasur si baz rrjedhjen e poshtme t lumit Naretva filloi sulmin kundr dalmatve. Prpjekja e par e ushtris romake pr t’u futur n viset e dalmatve prfundoi keq dhe ajo u detyrua t kthehej prsri n bazn e nisjes. Konsulli romak G. Mark Figuli, duke shpresuar se do t’i zinte dalmatt n befasi, i sulmoi prsri ata n fillim t dimrit. Dalmatt e prballuan me sukses sulmin q ushtria romake i bri kryeqendrs s tyre Delminit, por nj vit m von, pas prgatitjesh t mdha, romakt duke prdorur t gjitha mjetet mundn t pushtojn Delminin. Burimet e shkruara nuk bjn fjal pr gjendjen q u krijua pas lufts. Ngjarjet e mpastajme tregojn se lufta vrtet prfundoi keq me pushtimin e Delminit, por jo me nnshtrimin e dalmatve. Pas ksaj lufte romakt e zgjeruan agresionin e tyre n Ilirin e Veriut duke sulmuar japodt e panont. Ksaj radhe sulmet e romakve patn si piknisje kufirin verilindor t Gadishullit Italik dhe si baz pr fushatat e tyre kundr ilirve shrbeu qyteti Akuilea, n Gadishullin e Istris, ku shteti romak kishte vendosur nj koloni me qytetar romak. Japodt e panont, ashtu si dalmatt i vazhduan pr nj koh t gjat luftrat kundr pushtuesve romak. Me qndresn q i bn shtetit romak pr m se njqind vjet - nga gjysma e dyt e shek. II deri n gjysmn e dyt t shek. I p.e. son - popullsit ilire t veriut, e detyruan at t drgonte n viset e tyre ushtri t reja, por pa arritur rezultate t dukshme. N krye t popullsive veriore ilire, n luftn kundr romakve, qndronin dalmatt, t cilt pr shum vjet me radh mbetn kundrshtart m t fort t Roms.

N gjysmn e dyt t shek. II p.e. son kundr pushtuesve romak luftuan edhe ardiant. Ardiant ishin nj nga popullsit e mdha ilire q jetonte n brigjet e Adriatikut t Mesm deri n afrsi t liqenit t Shkodrs. Viset e tyre, q bnin pjes n shtetin ilir, pas vitit 168 p.e. son, ishin futur n njrn nga krahinat pseudoautonome t krijuara nga shteti romak.


Nn ndikimin e lufts dhe t qndress s federats s dalmatve kundr Roms, ardiant e ndryshuan statusin e vendosur n vitin 168 dhe u bn t pavarur. N prpjekjet pr t forcuar pozitn e tyre n nj krahin t varur politikisht nga shteti romak, ata u ndeshn s pari me « aleatt » e ktij shteti. Sipas Tit-Livit ardiant e pleurejt « shkretonin Ilirin q ishte nn romakt ». Prpjekjet e ardianve e t pleurejve pr t forcuar pavarsin e tyre, n
nj koh kur edhe fise t tjera ilire luftonin kundr pushtuesve romak, krijuan pr Romn nj situat t vshtir, t rnduar edhe nga kryengritja e skllevrve n Sicili. Pr t dal nga kjo situat shteti romak drgoi n viset e ardianve e t pleurejve nj ushtri relativisht t madhe, t prbr nga 10 mij kmbsor e 600 kalors. Mnyra se si u zhvilluan luftimet tregon se sulmi romak i gjeti ardiant e pleurejt t paprgatitur pr nj luft e qndres t gjat. Burimet japin njoftime vetm pr nj betej q u b n vitin 135 p.e. son, ku romakt i thyen ardiant e pleurejt. Pas ksaj lufte shteti romak, pr t shmangur nj kryengritje e re, i shprnguli me forc ardiant nga bregdeti n viset e brendshme malore t Hercegovins s sotme.

2. KRYENGRITJET E ILIRËVE


Kryengritjet e ilirve n mesin e shek. I p.e. son

Megjithse popullsit e ndryshme ilire ishin mundur n beteja t veçanta nga ushtria romake, kjo e fundit nuk e kishte thyer prfundimisht qndresn e tyre. Pas luftrave mbrojtse filluan kryengritjet. Mizorit e ushtrive romake, veprimet arbitrare t komandantve e t qeveritarve romak, taksat e rnda, plaçkitjet e grabitjet e pushtuesve i shtyn n kryengritje ilirt e veriut dhe t jugut. Pushtimi romak bhej prher e m i rnd; n krahinat e pushtuara nuk ishin t siguruara as gjja, as nderi dhe as jeta e ilirve.

Kjo bri q n gjysmn e dyt t shek. I p.e. son, gjat krizs politike q kaloi Republika Romake pr shkak t lufts civile, lufta çlirimtare e ilirve t zgjerohej edhe m shum. N krahina t ndryshme t Iliris, sidomos n ato bregdetare u krijua nj situat e favorshme, e cila u dha shkas prpjekjeve pr çlirim. Duke pasur synime t qarta politike, ilirt u prpoqn t prfitonin nga konfliktet q lindn n gjirin e klass sunduese romake. Kshtu n vitet 50 t shek. I p.e. son nj pjes e qyteteve (ku ishin vendosur qytetar italik) q kishin filluar t zhvilloheshin ekonomikisht, morn ann e Cezarit; paria ilire, e nisur nga interesat e saj jetsore, prkrahu kundrshtarin e tij, Pompeun.

T part q morn armt dhe u ngritn kundr romakve qen pirustt; n vitin 50 p.e. son ata sulmuan krahinat jugore t vna nn administrimin e Cezarit. Shteti romak mori masa mbrojtjeje kundr pirustve kryengrits, drgoi forca t reja ushtarake dhe fortifikoi qytetet.
Ne kemi dshmin e tri mbishkrimeve latine t gjetura n Lezh dhe t vet Cezarit pr rindrtimin e fortifikimeve t Lisit, q duhet t ket qen nj nga qytetet e para t sulmuara nga pirustt.


At q nuk mundn ta bnin pirustt, dbimin e pushtuesve romak nga vendi i tyre, e bn dalmatt. N vitet 50 t shek. I p.e. son dalmatt rimkmbn federatn e tyre. N kufirin verior me liburnt ata çliruan qytetin Promona dhe thyen ushtrin e fort romake t drguar kundr tyre nga Cezari. N vitet 47-48 n nj betej t madhe ata shkatrruan trsisht ushtrin romake t prbr nga 15 kohorta kmbsorsh e 3 000 kalors. M shum se 2
000 ushtar, 30 centurion e 4 tribun romak u vran n kt betej. Me disfat prfunduan edhe operacionet e tjera t ushtris romake, e cila u thye, duke humbur edhe flamujt. Sipas Apianit, dalmatt pas ktyre betejave « nga plaçka e shumt q zun jo vetm u pasuruan n t holla, por rritn fuqin e tyre ushtarake ». Dalmatt mbetn t pavarur dhe t fuqishm edhe pas vdekjes s Cezarit.

Kundr pushtuesve romak u ngritn edhe parthint, tokat e t cilve gjat luftrave u bn shesh lufte. Me pasoja pr ta qe lufta midis Cezarit e Pompeut q shkatrroi ekonomin e tyre. Gjat ksaj lufte ushtrit romake grabitn popullsin parthine dhe krijuan aty nj gjendje pasigurie. Pr her t par parthint ngritn krye n vitin 48 p.e. son, por kryengritja m e madhe e tyre ka qen ajo e vitit 39, gjat s cils u shkaktuan pushtuesve romak humbje t mdha. Por n luftimet u vran rreth 5 000 kryengrits. Sipas tregimit t Apianit, edhe pasi ishte shtypur kryengritja, njri prej komandantve romak, Mark Antoni, do t ndihmonte ushtrin q kishte n tokat ilire dhe me qllim q ta bnte t pasur dhe njkohsisht ta strviste, e hodhi kt ushtri kundr parthinve.

Gjat gjysms s dyt t shek. I fise t tjera kryengritse ilire t veriut vazhduan t luftojn kundr pushtuesve romak. Oktaviani, q ishte br n vitet 40 sundimtar i vetm i shtetit romak, u detyrua t vinte vet n viset ilire t çliruara n krye t nj ushtrie prej 8-10 legjionesh (pothuaj 1/5 e ushtris s tij). Me kt fushat t madhe ushtarake Oktaviani krkonte t forconte njkohsisht edhe pozitn e tij n Itali. N vitin 35 p.e. son ushtria i sulmoi nga toka dhe nga deti liburnt, kaont dhe japodt. Kta t fundit u bn legjioneve pushtuese nj qndres t madhe. N qndresn ilire t ksaj kohe mbetet si nj shembull i madh lufta pr mbrojtjen e Metulit, qytetit kryesor t japodve. Romakt mundn t pushtonin kt qytet vetm kur ai u shkatrrua i tri dhe kur ishin vrar mbrojtsit e tij. Pr t mos rn n duart e armikut, grat metulase me fmijt e tyre u hodhn n zjarrin q prfshiu qytetin. Shteti romak sulmoi pastaj edhe fise t tjera ilire si panont, dalmatt e dardant.

Pas ksaj fushate t prgjakshme q u kushtoi rnd romakve, kta t fundit arritn deri n Danub, duke hapur edhe rrugn toksore q lidhte krahinat danubiane me detin Egje. Ilirt kryengrits, q luftonin jo t bashkuar u mundn nga ushtria e madhe romake e armatosur dhe e organizuar mir. Por popullsit ilire nuk iu nnshtruan pushtuesit as pas fushats s viteve 30, me gjith masat e marra nga shteti romak, largimin me forc prej vendit t tyre t shum kryengritsve dhe kthimin n skllevr t robrve t zn gjat luftrave pushtuese.

Kryengritja e ilirve e viteve 6-9 t ers son

Kryengritja m e madhe ilire kundr pushtuesve romak ka qen ajo e viteve 6-9 t e. son. Ajo dallohet nga kryengritjet e tjera pr shtrirjen e gjer t saj, pjesmarrjen e popullsive t tra ilire, pr luftn e paepur t kryengritsve dhe pr gjendjen e vshtir q krijoi pr shtetin romak. Kryengritja filloi n nj koh kur Perandoria Romake, duke vazhduar politikn pushtuese t saj, po prgatitej pr luftn kundr markomanve gjermanik, t cilt kishin krijuar n tokat e Çekis s sotme nj federat fisnore t fuqishme. Shteti skllavopronar romak kishte ngarkuar me tribute popujt e pushtuar dhe i kishte detyruar t jepnin rekrut pr luftrat e reja pushtuese. Pr luftn kundr markomanve ishte prgatitur nj ushtri e madhe prej 12 legjionesh, e cila do t plotsohej me reparte ndihmse. Ushtart e ktyre reparteve do t rekrutoheshin kryesisht tek fiset e mdha t veriut: dalmatt, desidiatt, panont etj.. Rekrutimi i br me forc i shtyti prsri n kryengritje ilirt, q ishin rnduar edhe nga pagesa e taksave. Dalmatt edhe para ksaj kryengritjeje kishin qndruar t qet.
T part u ngritn desidiatt dhe shum shpejt kryengritja u prhap edhe tek popullsit e tjera ilire, nga lumenjt Sava e Dava n veri, deri tek lumi Mat n jug, ku u ngritn pirustt. Kjo ka qen kryengritja m e madhe ku, pr t parn her, nj trsi popullsish ilire rrokn armt s toku dhe u hodhn n luft kundr pushtuesve romak. Ushtria kryengritse ilire prbhej nga 200 mij kmbsor e 9 000 kalors dhe udhhiqej nga tre komandant: nga Bato Desidiati dhe nga nj tjetr Bato e Pini nga fisi i breukve panon. Duke bashkrenditur veprimet e tyre, kryengritsit ilir filluan operacionet n tri drejtime: 1) Nj grup kryengritsish u drejtuan nga krahinat bregdetare adriatikase dhe, duke çliruar mjaft qytete e kshtjella, zbritn n jug deri n afrsi t qytetit t Apolonis, n provincn e Maqedonis. 2) Nj grup tjetr kryengritsish u drejtua nga veriperndimi, pr t çliruar krahinat ilire n kufi me Italin dhe pr t forcuar mbrojtjen n kto vise. 3) Nj pjes tjetr
e kryengritsve qndroi n brendsi t viseve dalmate, duke pasur si detyr jo vetm çlirimin e plot t vendit, por edhe organizimin e mbrojtjes.

Lufta çlirimtare e ilirve dhe fitoret e para t tyre u bn shqetsuese pr romakt, t cilt po humbnin kshtu tokat e pushtuara n pjesn veriore t Ballkanit. Vrulli i ksaj lufte e tronditi shum pushtetin qendror romak. N Rom u shpall mobilizimi i prgjithshm. Vet perandori Oktavian lshoi kushtrimin n senat, se « n dhjet dit, po t mos merren masa mbrojtjeje, armiku mund t hyj brenda n Rom ». Perandori krkoi q pr nevojat e ushtris shtresat e pasura t jepnin nj pjes t pasuris s tyre. U thirrn nn arm veterant e luftrave t mparshme dhe u pranuan n ushtri edhe skllevrit e liruar. Me markomant shteti romak bri nj marrveshje, e cila u lehtsua edhe nga fakti q nuk kishin filluar veprimet e lufts. Legjionet romake, t drguara kundr markomanve dhe t vna nn komandn e Tiberit, morn urdhr t drejtohen pr n Iliri, ku ziente kryengritja.

Me gjith masat e forta q mori Perandoria Romake, gjat dy viteve t para t luftimeve me legjionet romake, iniciativa ishte n duart e kryengritsve, t cilt duke vepruar me shpejtsi dhe shkathtsi e goditnin ushtrin romake n befasi dhe n disa drejtime n nj koh, sulmonin kolonat e furnizimit etj.. N luft kundr kryengritsve ilir, shteti romak solli nga Siria dy legjione nga m t fortat, krkoi ndihmn e aleatit t tij Remetalkut, mbretit t Trakve dhe drgoi n Ilirik komandantt m t mir ushtarak. Ushtria romake gjat operacioneve n viset ilire prdori t gjitha mjetet pr t mposhtur qndresn e ilirve, forcn e armve, djegien e qendrbanimeve t ilirve kryengrits, shkatrrimin e arave, t kopshteve e t pyjeve, vrasjen e kthimin e popullsis ilire n skllevr. N vitin e tret t kryengritjes duke shfrytzuar gjendjen e vshtir t krijuar pas dimrit t fort n vitet 7/8, duke prdorur intrigat dhe prçarjet, romakt mundn me an premtimesh t bnin pr vete Baton, njrin prej prijsve breuk. Megjithse Batoja i breukve u kap shpejt nga kryengritsit dhe u dnua si tradhtar, kryengritsit panon ishin prçar dhe ushtria romake mundi ta shtypte qndresn e fiseve kryengritse t Panonis.

N vitin 9 vatra kryesore t kryengritjes mbetn krahinat dalmate. Shteti romak, n luftn kundr kryengritsve ilir angazhoi t gjitha forcat ushtarake t grumbulluara. Kryengritsit ilir, ndr t cilt forcn kryesore e prbnin dalmatt, qen t detyruar t’u bnin ball sulmeve t nj ushtrie armike disa her m t madhe dhe q zotronte mjete t shumta lufte. Kryengritsit dalmat treguan n luftimet kundr legjioneve romake nj trimri e vendosmri
t madhe dhe u shkaktuan dme t shumta armiqve. Nn muret e kshtjells s Andetrit, n Dalmati romakt nga rrethues u shndrruan n t rrethuar dhe shptuan nga nj katastrof e madhe, t ndihmuar prsri nga tradhtia e disa prfaqsuesve t paris vendase. N mbrojtje t nj kshtjelle tjetr, Arbuds, me kryengritsit u bashkuan edhe grat, t cilat pr t mos rn n duart e armiqve u hodhn me fmijt e tyre n zjarrin q kishte prfshir kshtjelln dhe n humnerat posht saj. Kshtjellat dalmate, t mbrojtura nga kryengritsit ran n duart e pushtuesve romak si grmadha dhe pa banor. Popullsi t veçanta ilire e vazhduan qndresn edhe pas rnies s kshtjellave dalmate. T fundit q u mposhtn qen desidiatt e pirustt, t cilt sikurse shkruan historishkruesi romak Velei Paterkuli, pjesmarrs n luftn kundr kryengritsve ilir, « ishin pothuaj t pathyeshm n saj t pozits s vendeve
dhe t maleve, t natyrs s tyre t egr, t zotsis s tyre t çuditshme pr t luftuar... ».

Kryengritja e ilirve e viteve 6-9 t e. son, sipas historishkruesit romak Suetonit, « ishte m e tmerrshme nga t gjitha luftrat e jashtme pas lufts punike ». Gjat lufts pr mposhtjen e kryengritjes shkruan nj tjetr historianshkrues antik, « shum njerz humbn dhe u shpenzua nj sasi e madhe t hollash. Sepse gjat ksaj lufte u desh t mblidhej shum ushtri, ndrsa plaçka e lufts ka qen shum e pakt ». Pasojat e kryengritjes s madhe ilire, dobsimi i fuqis ushtarake t Perandoris Romake, q nuk dispononte mjete t mjaftueshme pr nj luft t re, u dukn shum qart n disfatn e n humbjen e tri legjioneve n pyllin e Teutiburgut n viset gjermane. Kryengritja e madhe e ilirve e viteve 6-9 krijoi n Perandori nj situat t nder e t vshtir. Ajo i dha fund periudhs agresive t politiks s jashtme t Oktavianit. Shteti romak u detyrua t hiqte dor nga politika e tij pushtuese kundr markomanve gjermanik dhe Evrops Qendrore.

Raprezaljet q bn romakt n viset ku shprtheu kryengritja qen t tmerrshme. Kryengritsve iu mor toka dhe çdo gj q kishin; disave u pren duart, kurse shum t tjer u shitn si skllevr. Vetm pas m shum se nj shekulli e gjysm luftimesh pushtuesit romak mundn t mposhtnin qndresn e armatosur t ilirve dhe t’i nnshtronin « n nj far mnyre ». Straboni shkruante asokohe se shkretimi i Iliris « ka filluar prej shum kohsh dhe n disa vise nuk ka pushuar as sot e ksaj dite pr shkak t kryengritjeve... ». « Romakt
po ngrehin lmet n shtpit e tyre ».


Pas kryengritjes s madhe t viteve 6-9 t e. son ndonse nuk pati lvizje t mdha t organizuara t ilirve kundr romakve, qndresa e ilirve ndaj pushtuesve, e sidomos kundr romanizimit e asimilimit vazhdoi gjat.

KREU VIII

ILIRIA NË PERIUDHËN E ZGJERIMIT DHE TË RËNIES SË PERANDORISË ROMAKE




1. GJENDJA EKONOMIKO - SHOQËRORE DHE ADMINISTRIMI I ILIRISË NË SHEK. I-III E. SONË


Shteti romak si gjat luftrave, ashtu edhe pas mbarimit t tyre u mor me organizimin administrativ t viseve t pushtuara, t cilin e kreu n disa etapa dhe me ndryshime sipas koniunkturave q krijoheshin her pas here dhe n pajtim me mundsit q kishte vet shteti romak. Qllimi kryesor i organizimit administrativ t Iliris, ka qen prforcimi i pushtetit romak, me an t t cilit do t kalohej n nj administrim e shfrytzim m racional e sistematik t provincave ilire. Kjo ka ndodhur n periudhn e fundit t Republiks s Roms dhe n mnyr t veçant me krijimin e perandoris. Ktij qllimi i shrbyen masa t tilla si konfiskimi i tokave dhe ndryshimet n pronsin toksore, hndrrimi i disa qyteteve n koloni romake dhe ngulimet e nj popullsie italike e orientale, zhvillimi i tekniks dhe i prodhimit, shfrytzimi i minierave dhe ndrtimi e rindrtimi i rrugve dhe n prgjithsi situata e rnd q iu imponua ilirve, veçanrisht duke filluar nga shek. I e. son. Bashk me kt politik Roma bri prpjekje t mdha pr asimilimin, « romanizimin » e popullsis ilire, por pa arritur rezultate t dukshme.

Marrdhniet agrare. Krijimi i latifondeve

Q n shek. I p.e. son, por n mnyr t veçant pas shek. I e. son, shteti skllavopronar romak filloi zbatimin n viset ilire t nj politike agrare, n thelb t s cils ishte marrja me forc, konfiskimi i tokave m t mira e pjellore, t cilat i shpalli « ager publicus », prona t shtetit romak. Nj pjes t madhe t tokave t konfiskuara Roma ua dha qytetarve romak, kolonistve romak e italik dhe veteranve t ushtris, t cilt banonin n periferin e qyteteve, duke i shndrruar n toka t qyteteve q qen kthyer n koloni e n municipe. Por nga fondi i tokave t grabitura morn prona edhe prfaqsuesit e aristokracis toksore; n kt mnyr n Iliri u krijuan ekonomit e mdha bujqsore, latifondet. Latifondet gjendeshin kryesisht n fushat, zonat e ulta kodrinore dhe n luginat e ulta t lumenjve, m tepr pran rrugve t mdha, sepse ato furnizonin me prodhime bujqsore qendrbanimet e mdha. Nga burimet e shkruara del se zotrime t mdha tokash, latifonde ka pasur n krahinat bregdetare dhe n fushat e brendshme. Prreth Buthrotit ka pasur prona t mdha toksore Pompon Atiku, q i prkiste paris skllavopronare romake, kurse n rrethet e kolonive t Ulpians e t Skupit, n Dardani, zotronte prona t gjera toksore familja patrice romake e Turve.

Me gjith konfiskimet toksore pushtuesit romak i lan toka edhe popullsis ilire dhe n kt drejtim vepruan sipas qndrimit q mbanin kundrejt fiseve t ndryshme. N mnyr t veçant pronat toksore t vendasve u ruajtn n viset e brendshme ilire, ku n shekujt e par t ers son, nj pjes e madhe e popullsis jetonte, ende n fshatra, e organizuar n bashksi fshatare. Pjestart e ktyre bashksive fshatare, krahas prons s prbashkt, kullotave, djerrinave e pyjeve zotronin ngastra toke, t cilat i punonin vet, me mjetet e tyre.

Skllavopronart romak, pas tyre dhe paria ilire, vazhduan t konfiskonin tokat duke br prpjekje t reja pr t’i rritur pronat e tyre toksore. T dhnat mbishkrimore tregojn se n fillim t shek. II t ers son, territori bujqsor i qytetit t Dyrrahut arrinte deri n Skampin (Elbasan) q ishte nj fshat « vicus » i varur nga Dyrrahu. Mbishkrimet latine, t zbuluara n fshatra t ndryshme t fushs s Tirans dhe q i takojn shek. I t ers son mbajn emra jo ilire, çka do t thot se edhe n kt zon pronat bujqsore u ishin marr vendsve. N lidhje me grabitjen e tokave t bashksive fshatare vendse me shum interes sht nj mbishkrim i shek. II t ers son i zbuluar n tokat e orestve, q banonin n krahinat kufitare juglindore ilire. N kt dokument mbishkrimor, i gjetur pran Vatins, theksohet e drejta e njohur e orestve pr zotrimin e tokave shtetrore n territorin e qytetit Vatina. N mbishkrim theksohet gjithashtu se nga kjo e drejt prjashtohen « t huajt », n kt rast pronart romak t tokave q krkonin t zgjeronin pronat e tyre toksore. Nj organizim t ngjashm me orestt, pra edhe marrdhnie agrare t ngjashme me ta kan pasur edhe dasarett. Nj veçanti e krahinave t banuara nga orestt, dasarett dhe popullsit e tjera malsore t Iliris Juglindore sht mungesa, n gjetjet arkeologjike, e dokumenteve mbishkrimore n gjuhn latine. Kjo munges mund t shpjegohet vetm me nj status t posaçm t ktyre krahinave ilire.

Marrdhniet e reja agrare t vendosura n Iliri gjat sundimit romak e keqsuan shum gjendjen sidomos t asaj pjese t fshatarsis ilire q i ishin grabitur tokat. Fshatart e mbetur pa tok u detyruan t iknin dhe t krkonin pun si argat n qytetet dhe n minierat. Ata q mbeteshin n fshat pr t jetuar, u shtrnguan t punonin si mdits - arrendator n pronat toksore t qyteteve dhe t latifondistve romak. N veprn e tij « Mbi ekonomin fshatare » shkrimtari romak Varroni shkruan pr ekzistencn n shek. I t ers son t fshatarve t varur, t skllavruar n borxhe, t cilt ai i quan « obaerati », q sipas tij gjendeshin me shumic n Iliri dhe punonin n vende e n kushte t vshtira. Edhe gjendja e fshatarve t lir nuk ishte aspak e mir; mbi ta rndonin taksa e detyrime t ndryshme, t cilat i çuan n shkatrrim t plot. Shum prej fshatarve t shpronsuar, n pamundsi pr
t prballuar jetn hynin n borxhe, shpeshher duke u kthyer edhe n skllevr. Skllevrit n prgjithsi i bnin punimet bujqsore n latifondet dhe n pronat toksore t qyteteve.

Zhvillimi i ekonomive bujqsore n territoret e konfiskuara nga qytetet, rritja e pronave t mdha toksore e shpejtoi procesin e zvendsimit t prons s prbashkt (prona kolektive u b pron e « shtetit romak ») me at private dhe pati si pasoj shtrirjen dhe thellimin m tej t marrdhnieve skllavopronare n fshatin ilir. Ky proces preku edhe pronat e vogla private n ato vise q hynin nn administrimin e qyteteve ose ku kishte mundsi t zhvilloheshin latifondet. M pas u bn prpjekje pr t’i shtrir marrdhniet e reja agrare edhe n viset e brendshme. Megjithat, n krahinat e brendshme ilire vazhdoi t ruhej edhe prona e vogl toksore dhe fshatart e lir. N kto krahina blegtoria, krahas bujqsis, mbeti nj deg e fuqishme e ekonomis s popullsis ilire.

Qytetet

Duke filluar nga shek. I i e. son n krahinat ilire ndodhn ndryshime edhe n jetn qytetare. Kto ndryshime u bn natyrisht n pajtim me traditat vendase t urbanizimit dhe me kushtet e reja politiko-ekonomike t krijuara n tre shekujt e par t ers son.

Kshtu n Ilirin e Jugut dhe n Epir, gjat shekujve t msiprm nuk u ngritn qytete t reja, madje n krahasim me periudhn pararendse numri i tyre u paksua. Nuk kan t bjn me procesin e urbanizimit t asaj kohe, disa kshtjella (castra), me karakter thjesht ushtarak, t cilat u ngritn gjat rrugve m t rndsishme.

Me pushtimin romak dhe me organizimin administrativo-ekonomik provincial pjesa m e madhe e qyteteve autoktone nuk i kishin m funksionet ekonomike e politike q kishin pasur m par dhe, duke mos pasur mundsi t zhvilloheshin m tej, filluan t bien. N kushte t tilla banort e disa qyteteve e qytezave t fortifikuara ilire braktisn vendbanimet kodrinore- malore dhe zbritn n fush. Disa prej tyre, megjithse u kthyen administrativisht n gjendjen e fshatrave, nuk kan pushuar s qeni qendra qytetare, t tjerat u bn vendbanime fshatare duke u marr kryesisht me bujqsi. Pati edhe ndonj qendrbanimi t fortifikuar ilire, q duke pasur qysh n fillim karakter mbrojts u shndrrua si qendr e nj garnizoni
ushtarak romak.

Shptuan nga rrnimi pr dy-tre shekuj pak qytete q prfituan nga politika e diferencuar q zbatuan n fillim autoritetet pushtuese romake. Kjo politik mbshtetej n qndrimin proromak t disa qyteteve gjat periudhs s luftrave iliro-romake dhe ndikohej nga fakti se romakt pr nj far kohe nuk qen n gjendje t qeverisnin drejtprdrejt t gjitha krahinat bashk me t gjitha qytetet e pushtuara. N krye t ktyre qyteteve ishte ai i Apolonis, ku u ruajtn krahas autonomis s brendshme edhe traditat kulturore-artistike helenistike, gjuha greke dhe punishtja monetare, ku priteshin monedha deri n fillim t shek. III t ers son. Statusin e vjetr dhe nj autonomi t brendshme ruajtn edhe qytetet Amantia e Foinike.

Nj impuls t ri n zhvillimin e tyre ekonomik e kulturor patn n t gjith Ilirin qytetet q morn statusin e kolonis dhe t municipit. N Ilirin e Jugut koloni romake u bn Skodra, Dyrrahu, Bylisi dhe Buthroti, kurse n Ilirin e Veriut dhe t brendshme si koloni t rndsishme qen Narona, Salona, Jader, Epidauri dhe Skupi. T dhnat q kemi pr kto koloni tregojn se nj pjes e konsiderueshme e popullsis s tyre prbhej nga italik t ardhur aty, nga veteran t legjioneve romake dhe banor me prejardhje nga Lindja. Kjo popullsi, pavarsisht nga prbrja etnike, kishte t drejtn e qytetaris romake dhe formonte shtresn m t pasur t qyteteve. N duart e saj ishin prqendruar postet m t rndsishme administrative. Mbajtja e tyre, q konsiderohej detyr nderi, ishte e lidhur edhe me detyrime n fushn e ndrtimeve, t zbukurimit t qyteteve etj.. Prfaqsuesit e shtress s pasur, kalort, financonin shfaqje teatrale, garat sportive dhe luftrat e prgjakshme t gladiatorve.
T hollat pr t gjitha kto nxirreshin nga puna e skllevrve dhe e mass s gjer t popullsis s varfr.

N prbrjen e shtresave t larta ka pasur edhe ilir t pasur, prfaqsues t shtress skllavopronare ose t paris s vjetr fisnore, t cilt kishin marr qytetarin romake. N nj situat t till, paria provinciale ilire, si nj shtres e privilegjuar, e cila m t shumtn i prkiste shtress s kalorve dhe prej nga dilnin edhe komandat ushtarak, u b nj prkrahse e shtetit romak, sepse ajo shihte te pushteti i fort perandorak mbrojtsin e interesave t saj.

Shtresat e tjera t popullsis s lir, me t drejta qytetare, prbheshin nga pronart e vegjl t tokave, zejtart e tregtart. Banort vends q n to kan qen t pakt, sepse qen dbuar q n fillim, madje edhe nga zonat periferike bujqsore, nuk kishin t drejta politike dhe kryenin pun t rnda si puntor krahu, druvar, barinj etj..

Kolonit, bashk me municipet, kan qen baza ekonomike t Roms dhe njkohsisht brthama prçuese t politiks s asimilimit t popullsis ilire. Veprimtaria ekonomike e kulturore e tyre ka qen e lidhur ngusht me Romn e modelet romake dhe gjuha zyrtare e tyre ka qen gjuha latine.

Institucionet municipale ishin t njjta n t gjitha qytetet-koloni t Iliris dhe ishin organizuar sipas shembullit t Roms. Organ drejtues ka qen kshilli i qytetit ordo decuriorum, i cili vendoste pr çshtjet m me rndsi. Pushteti ekzekutiv ushtrohej nga nj kolegj prej dy magjistratsh t lart, t zgjedhur pr 5 vjet, duumviri quinquennales. Funksionar t tjer t qytetit ishin edilet (aediles), t cilt kujdeseshin pr ndrtimet publike e furnizimin e popullsis, kuestort (questores), q kishin nn kontrollin e tyre arkn e shtetit. N administrimin e qytetit nj detyr e lart ka qen detyra e mbrojtsit ose e patronit t kolonis (patronus coloniae), i cili ishte i ngarkuar nga perandori pr t mbrojtur interesat e saj.

N krahinat ilire, prveç qyteteve-koloni n shekujt e par t ers son nj rol t rndsishm kan luajtur disa qendrbanime t vogla t quajtura municipe, t cilat kan pasur nj vetqeverisje m t kufizuar. Municipet zotronin gjithashtu prona toksore n periferin e afrt; zejtaria e tregtia nuk kan qen aq t zhvilluara dhe n prgjithsi n kto qendrbanime nuk ka pasur institucione, q ishin karakteristike pr kolonit. Municipe ka pasur edhe n viset e brendshme, disa prej t cilave kan qen lidhur me minierat. Nj municip i till ka qen Ulpiana n Dardani (afr Prishtins), e ngritur n fillim t shek. II t ers son pran nj qendre minerare, q u b shpejt qendra kryesore e krahins. N municipet e zonave t brendshme popullsia ishte thuajse trsisht vendase, n to puna e skllevrve ka qen prdorur fare pak, pr t mos thn aspak, kurse banort ilir n pjesn m t madhe t tyre kan qen marr me bujqsi e blegtori. N kto qendrbanime u ruajtn m t forta traditat e lashta vendse dhe politika asimiluese e shtetit romak gjeti nj kundrshtim e nj qndres m t madhe se n rajonet bregdetare.

Burimet e shkruara antike tregojn pr ekzistencn n Iliri t disa endrbanimeve t vogla t fortifikuara, t cilat i quajn castella ose oppida (kshtjella apo qyteza), banort e t cilave nuk kishin t drejtn e qytetaris romake. Kto kshtjella e qyteza ilire ishin edhe qendra t njsive krahinore t brendshme civitates-ve, ku qen vendosur paria vendase dhe autoritetet provinciale t perandoris q zbatonin politikn sunduese t saj.

Zejtaria, tregtia dhe komunikacioni

Zhvillimi i mtejshm i qyteteve dhe lulzimi i jets qytetare n shekujt e par t ers son n provincat ilire ka qen i lidhur ngusht me zhvillimin q morn degt e ndryshme t ekonomis, zejtaria, tregtia dhe bashk me ta rrjeti i komunikacionit. Me gjith ngritjen q pati n dy shekujt e par t perandoris provinca e Maqedonis, ku qen prfshir edhe Iliria e Jugut dhe Epiri, kto nuk arritn gjendjen q kishin pasur n kohn kur qen t pavarura. Ndryshe prej tyre, n krahinat e brendshme e t veriut, n Dalmati, Panoni, Dardani etj.,
vendosja e mnyrs antike (romake) t prodhimit u pasua nga nj zhvillim ekonomik m i lart se ai q kishin pasur m par.

N kt periudh u zhvilluan n Iliri ato deg t zejtarive, prodhimet e t cilave ishin t destinuara pr t plotsuar krkesat e nj rrethi t gjer konsumatorsh, n radh t par t vendasve. N kt kategori hynin veglat e puns, orendit shtpiake, ent prej balte, qelqi dhe stolit. Zhvillimi i metalurgjis dhe i disa zejeve t rndsishme u pasua me futjen n prdorim t nj sr veglash t reja pune, t cilat e shtuan edhe m tej prodhimin. Njkohsisht vrehet edhe krijimi, sidomos n qytetet e mdha, t punishteve, t cilat i zotronin skllavopronar t njohur italik, sikurse sht rasti i kandilave prej balte t pjekur t prodhuar n Bylis nga firmat e njohura FORTIS e FELIX t Italis s Veriut, t cilat ishin llogaritur gjithashtu pr tregun vends. Nga fundi i shek. I dhe sidomos n shek. II t e. son bhet i zakonshm edhe n provincat prodhimi i kandilave me firm, me kallpe t sjella nga Italia. N qytetet e mdha ku zejtaria ka qen m e zhvilluar zejtart ishin t bashkuar sipas zejeve n shoqata (collegia). Disa mbishkrime t zbuluara prmendin kolegjet e zejtarve q punonin hekurin, gurin e drurin. Shum qytete t Iliris kan qen t njohura pr prodhimin e tullave e t tjegullave, t armve, t tekstileve etj..

Nj nga degt e ekonomis q mori nj zhvillim t madh n krahinat ilire n shek. I-III t ers son dhe pr t ciln pushtuesit treguan nj zell t madh ka qen shfrytzimi i minierave. Pas pushtimit t Iliris edhe minierat e arit, t argjendit, t bakrit e t hekurit t Dalmatis, t Dardanis e t viseve t pirustve u bn prona t shtetit romak dhe patn nj rndsi t madhe pr perandorin. Shfrytzimin e minierave perandorake ose e bnte vet shteti ose ua jepte siprmarrsve t vegjl romak. N minierat punonin, n kushte t kqija, skllevrit dhe banort e lir vends. Minierat e provincave ilire filluan t shfrytzoheshin n mnyr intensive n shek. II e. son. Flori, historian i shek. I-II t e. son, tregon se pas kryengritjes s viteve 6-9 romakt i shtrnguan dalmatt « t grmojn tokn dhe t nxjerrin prej saj arin ». M von minatort dalmat e pirustt u drguan me forc pr t punuar n minierat e provincs s Dakis.

Nj rol jo t vogl n jetn e krahinave ilire ka luajtur edhe tregtia. M e zhvilluar ishte tregtia q bnin qytetet si qendra t prodhimit zejtar me periferin e tyre bujqsore dhe me viset e brendshme, n t ciln merrnin pjes gjersisht shtresat e gjera t popullsis vendse. Nj zhvillim t madh mori gjithashtu tregtia tranzite dhe ajo q bhej n Gadishullin Italik e
n provincat mesdhetare t perandoris, q ishte n duart e shtress s tregtarve negotiatores, t cilt u dukn n viset ilire q n gjysmn e dyt t shek. I p.e. son. Nga tregtia prfituan ato krahina q ishin n afrsi t qendrave t mdha tregtare ose t prshkuara nga rrugt e mdha t komunikacionit. Qendra t rndsishme tregtare t ksaj kohe qen Dyrrahu, Salona, Jader etj., n skelat e t cilave shkarkoheshin mallra t ndryshme q drejtoheshin nga perndimi n lindje dhe anasjelltas. Sipas nj burimi t shkruar, nga krahinat dardane eksportohej djath, kurse Dalmatia, prveç djathit, eksportonte lnd druri t prshtatshme pr ndrtime dhe hekur.

Qytetet dhe qendrbanimet e rndsishme t provincave ilire t ksaj kohe kan qen lidhur me rrug. Shteti romak, fill pas pushtimit t tyre, nisi ndrtimin e rrugve t reja dhe rregullimin e rrugve t vjetra. Nj rrug e njohur dhe e rrahur ka qen rruga Egnacia (e ndrtuar fill pas formimit t provincs s Maqedonis (mesi i shek. II p.e. son), mbi rrugn m t vjetr t Kandavis), e cila duke u nisur nga Dyrrahu e Apolonia dhe duke kaluar npr Thesalonik arrinte n Bizant (Kostandinopojn e mvonshme), pasi kishte prshkuar nj pjes t mir t krahinave jugore t Ballkanit. Sipas Strabonit, rruga Egnacia ka qen e gjat 553 milje, afrsisht 830 km. Ajo ishte rruga m e shkurtr dhe m e sigurt midis Italis s Jugut, Greqis Veriore, Maqedonis e Azis s Vogl. Nj rrug e rndsishme transballkanike ka qen edhe ajo q nisej nga bregdeti jugor i Adriatikut, kalonte npr Lis, kaprcente Drinin dhe dilte n Dardani duke arritur n Nais. N Nais ajo lidhej me rrugn q vinte nga Veriu (Danubi), nga Singiduni e Viminaci dhe q mbaronte n Thesalonik. Rrug t tjera t dors s par kalonin gjat bregdetit pr n veri dhe pr n jug. T dhna m t plota pr kto rrug gjenden n itineraret (lista rrugsh e harta grafike, t hartuara q n fillim t shek. III e. son), q jan nj burim i çmueshm pr rrugt e lashta, ku jepen edhe emrat e vendbanimeve dhe situata gjeografike. Mjetet e nevojshme pr ndrtimin e rrugve dhe kraht e puns romakt i nxirrnin nga popullsia vendase. Gjat ktyre udhve ka pasur vende pr kmbimin e kuajve (mutatio) dhe stacione t posaçme me bujtina
(mansio).

Organizimi administrativ i Iliris

N fund t shek. I p.e. son u krijua provinca e Ilirikut (Illyricum), ku qen prfshir krahinat e Iliris Veriore. Provinca e Ilirikut prfshinte nj territor shum t gjer: n veri arrinte deri n Danub, kurse n jug deri te lumi Mat; n lindje provinca e Ilirikut shtrihej n qendr t Ballkanit, duke prfshir n prbrjen e saj edhe territorin e Serbis s sotme. Ndryshimet q ekzistonin midis krahinave perndimore bregdetare dhe atyre t brendshme malore bn t nevojshm krijimin n pjesn qendrore t Iliris t nj province tjetr. Provinca e Mzis -
me kt emr u quajt provinca e re - prfshinte edhe Dardanin, e cila deri athere kishte br pjes n provincn e Maqedonis.

Kryengritjet dhe n prgjithsi kundrshtimi q iu b pushtimit n viset ilire, sidomos n ato t provincs s Ilirikut e detyruan shtetin romak t rishikoj marrdhniet me provincat dhe t riorganizoj aparatin administrativ. Pas kryengritjes s madhe t viteve 6-9 t e. son provinca e Ilirikut u nda m dysh: n jug u krijua provinca e Dalmatis dhe n veri ajo e Panonis. N etapn e fundit t organizimit administrativ t provincave ilire, nga Perandoria
e hershme Romake (shek. II e. son), u krijua provinca e Epirit, ku u futn krahinat ilire n jug t Vjoss, i gjith Epiri dhe Akarnania e Etolia, n jug t tij.

Provincat e nnshtruara e t qetsuara n nj far mnyre, ishin nn mbikqyrjen e senatit romak, kurse provincat q kishin rndsi strategjike, ku gjendja ishte e pasigurt dhe ku ishte e nevojshme t mbaheshin reparte ushtarake, vareshin drejtprdrejt nga perandori. N Iliri provinca perandorake ishin Panonia, Dalmatia, Mzia e Epiri, kurse Maqedonia ishte provinc e varur nga senati.

N krye t provincave qndronin sundimtar t posaçm, mkmbsit, t cilt sipas rndsis s provincave ishin t rangjeve t ndryshme. N provincn perandorake t Dalmatis, mkmbsi ishte n rangun e konsullit (legatus) (Augustipropraetore). Provinca e Epirit hynte n grupin e provincave t dors s dyt dhe sundohej nga mkmbs q vinin nga shtresa e kalorve romak. N krye t provincs s Maqedonis kan qen vn senator n rangun e propretorit.

Mkmbsit emroheshin n administrimin e provincs pr nj vit, duke pasur edhe funksionin e lart gjyqsor dhe politikn fiskale. N provincat ku mbaheshin reparte ushtarake ata kishin n dor edhe pushtetin ushtarak. Mkmbsit kan qen zotr t vrtet t provincave dhe kan pasur nj pushtet t pakufizuar. Veprimtaria e mkmbsve n provincat ka qen jasht çdo kontrolli, ata kishin n duart e tyre jetn e banorve t provincave dhe shfrytzonin postin e tyre pr interesat vetjake, duke shtuar pasurin e tyre
me an t grabitjeve sistematike. N prgjithsi veprimet e mkmbsve t provincave karakterizoheshin nga nj arbitraritet i theksuar. Shembull i abuzimeve dhe i plaçkitjeve t sundimtarve romak, i shthurjes dhe i paligjshmris s plot n provincat, ishte br provinca e Maqedonis, gjat sundimit t mkmbsit romak Kalpurn Pizonit, n vitet 57-55 p.e. son. N nj ligjrat t mbajtur kundr Pizonit, oratori i njohur romak Ciceroni, e ka prshkruar gjendjen e krahinave ilire n provincn e Maqedonis t asaj kohe me kto fjal: « Dyrrahu e Apolonia t shkatrruara... parthint e bylint t gnjyer, Epiri krejt i shkatrruar... t gjith kan provuar se ti kishe ardhur vetm pr t’i vjedhur, plaçkitur, keqprdorur dhe trajtuar si armiq... ».

N provincat ilire mkmbsit kishin mjaft npuns ndihms, midis tyre ishin kuestort q merreshin me financat, prokuratort q drejtonin deg t ndryshme t ekonomis dhe legatt q kryenin detyrat e tyre n ushtri dhe n gjyqe. Nj detyr themelore e mkmbsve dhe e ndihmsve t tyre ka qen mbledhja e taksave nga popullsia ilire. Shteti romak kishte prpunuar nj sistem t hollsishm t nxjerrjes s taksave dhe t detyrimeve t tjera n popullsit e viseve t pushtuara. Taksat kryesore kan qen ato q paguheshin pr tokn dhe ato pr frym (tributum soli dhe tributum capiti). Baza e sistemit fiskal romak ka qen regjistrimi i pasuris. Me caktimin e taksave jan marr prokuratort, t cilt i caktonin ato sipas t ardhurave, siprfaqes dhe cilsis s toks. Kto taksa, n fillim i paguanin vetm banort vends, t cilt romakt i quanin « peregrini » (t huaj). M von taksat u shtrin edhe mbi qytetart romak t vendosur n provincat ilire.

Prveç taksave t drejtprdrejta, popullsia vendse ka qen e shtrnguar t paguante edhe taksa t tjera t trthorta, q merreshin pjesrisht n t holla e pjesrisht n natyr, si p.sh. taksn pr ndrtimin e rrugve, pr pyllin, pr peshkimin dhe taksn doganore. Taksa doganore apo e kufirit paguhej pr disa mallra t importuara q kalonin npr rrugt toksore lumore ose detare nga nj njsi administrative-doganore n tjetrn. Nj njsi doganore m vete prbnte Iliriku (portorium Illyrici), n t ciln qen prfshir provinca e Dalmatis, e Panonis, e Mzis, e Norikut dhe m von provinca e Dakis. Nga banort e provincave ilire nxirreshin shuma t mdha n t holla pr mbajtjen e administrats romake dhe t reparteve ushtarake t dislokuara n to. T gjitha taksat e abuzimet e npunsve romak rndonin thuajse trsisht mbi popullsin e thjesht. Prfaqsuesit e pushtetit perandorak, legatt, prokuratort, fajdexhinjt e tregtart italik i shihnin provincat si objekt grabitjeje. Nj nga provincat q u shkatrrua shpejt nga veprimtaria grabitqare e sundimtarve romak ka qen provinca e Maqedonis. Pasiguria e krijuar n kt provinc, kundrshtimet dhe kryengritjet e banorve t saj kundr qeveritarve romak, bn q m von ajo t kthehej nga nj provinc e administruar nga senati n nj provinc perandorake.

Grabitjet dhe barra e rnd e taksave kan qen m t theksuara n krahinat bregdetare dhe n ato t prshkuara nga rrugt e mdha t komunikacioneve, ku kishte gjithfar npunsish romak. N viset e brendshme dhe n krahinat malore t provincave ilire, pushtuesit romak nuk mund t vendosnin marrdhnie t tilla vartsie as edhe t nnshtronin plotsisht banort vends ndaj autoriteteve shfrytzuese t perandoris. Shum krahina e bashksi territoriale ruajtn pr nj koh t gjat nj vetadministrim t brendshm. Kto bashksi, t quajtura civitates, ishin t prbra nga qendrbanime t vogla e fshatra q kishin prreth tyre nj territor bujqsor t gjer, q shtrihej n kufijt e vjetr t popullsive ilire dhe
q ishte pjesrisht tok private dhe pjesrisht pron e prbashkt. N krye t civitates-ve ka pasur nj prefekt (praefectus civitatis) q zakonisht zgjidhej midis ushtarakve t reparteve t afrta. N kto bashksi prefektt ushtronin autoritetin e tyre n emr t shtetit romak, pa plqimin e t cilit nuk mund t merrej asnj vendim. M von oficert romak u zvendsuan nga prfaqsues t paris vendse q kishin marr qytetarin romake. Duke organizuar bashksit vendse sundimtart romak, mundn t siguronin nj far kontrolli mbi popullsin vendse dhe ta trhiqnin at n jetn e shtetit romak. N burimet mbishkrimore prfaqsuesit e paris ilire t vn n krye t bashksive autonome, si p.sh. te dalmatt, japodt, desidiatt e dokleatt, jan quajtur praepositi (kryetar). Pran tyre ka pasur edhe nj kshill fisnor, i prbr nga prfaqsues t ndryshm t paris vendse,
principes, q ishin gjithashtu njerz t besuar t Roms. Kjo shtres e paris ilire erdhi gjithnj duke u kufizuar; nga gjiri i saj kan dal m von ata q bn prpjekjet e fundit, por pa rezultat, pr t mkmbur perandorin e hershme romake dhe pr t mbajtur gjall skllavopronarin q ishte n shthurje e sipr.

Pr t lehtsuar sundimin e tyre romakt krijuan krahina t mdha gjuhsore-administrative, t quajtura kuvende (conventus provinciae). N provincn e Dalmatis ka pasur tri kuvende.
N kuvende merrnin pjes prfaqsuesit e shtresave sunduese t qyteteve dhe t paris ilire t bashksive territoriale; midis tyre zgjidhej pr nj vit, kryetari i kuvendit dhe prifti i kultit t perandorit.

2. ILIRIA NË PERIUDHËN E RËNIES SË PERANDORISË ROMAKE


Historia e ilirve gjat shek. IV, V e VI e. son, nj periudh q ka t bj me krizn e sistemit antik t prodhimit dhe me rnien e Perandoris Romake, ndryshe nga ajo e tre shekujve t par t ers son ka mbetur m pak e studiuar. Vmendjen e studiuesve pr kt periudh e kan trhequr sulmet e « barbarve » dhe luftrat q Perandoria Romake dhe m pas perandoria e hershme bizantine kan br pr mbrojtjen e kufijve verior. Nuk ka munguar interesimi i historiografis s huaj edhe pr « perandort ilir », t cilt bn prpjekje pr t’ia zgjatur jetn Perandoris Romake dhe njkohsisht rendit skllavopronar n rnie e sipr.

Kjo sht, n historin e ilirve, nj periudh plot me ngjarje t rndsishme, n t ciln ndodhn invazione e dyndje popujsh t ndryshm, q u shoqruan me ndryshime n prbrjen etnike t popullsive ballkanike. Shekujt IV-VI jan jo vetm periudha e prballimit me sukses t invazioneve barbare, por edhe periudha e rigjallrimit t ilirve pas rnies s
Perandoris Romake, rigjallrim q shfaqet n shum aspekte t jets e t kulturs s tyre. Ndryshe nga ajo e veriut, popullsia ilire e trevave jugore u qndroi dyndjeve dhe invazioneve « barbare » duke ruajtur fizionomin e vet etnike. Kjo me t drejt sht njohur si nj premis themelore historike e etnogjenezs s popullit shqiptar, sepse n kt trev, n mesjetn e hershme, u mbrujt kombsia shqiptare.

Kriza e sistemit antik t prodhimit dhe e Perandoris Romake

Duke filluar nga shek. III e. son, n Perandorin Romake mnyra antike e prodhimit i kishte shteruar mundsit e saj pr nj zhvillim t mtejshm dhe filloi t shkonte drejt rnies. Skllavria nuk sillte t ardhura si m par. Rendimenti i skllevrve, q nuk kishin asnj nxitje pr pun, bhej gjithnj e m i pakt, kurse shfrytzimi i tyre m pak i leverdisshm dhe skllevrit e teprt ishin br nj barr e rnd pr pronart e tyre. Marrdhniet e vjetra po bheshin nj penges n rrugn e zhvillimit shoqror. Filloi kshtu kriza e prgjithshme e sistemit antik t prodhimit.

N fushn e ekonomis kriza u shfaq me rnien e prodhimit, me varfrimin e masave t gjera t popullsis, dobsimin e lidhjeve tregtare midis krahinave e provincave t ndryshme. N shum qytete pati nj ulje t nivelit t jets, çka sht vrejtur edhe n zbulimet arkeologjike. Me rnien e qendrave t mdha zejtare banort e provincave nisin t’i prodhojn n vend sendet pr t cilat kishin nevoj, por ksaj radhe pr nj rreth t ngusht konsumatorsh. N gjendjen e krijuar duke filluar nga shek. IV u rrit edhe m shum roli i bujqsis. Ajo u b dega vendimtare e prodhimit n gjith botn antike. Ekonomia e latifondeve, q ishte bazuar n punn e skllavit nuk sillte m t ardhura ndaj, ekonomia e vogl u b prsri e vetmja form e bujqsis q sillte fitime.

Banort e provincave mbetn gjithnj nn presionin e vazhdueshm t taksave, prej t cilave npunsit perandorak krkonin t nxirrnin burime t ardhurash sa m t mdha. Burimet e shkruara antike prmendin Probin, sundimtarin e Ilirikut, i cili q nga fundi i shek. III e. son, duke mbledhur taksat n mnyr t padrejt, i kishte dobsuar krahinat veriore ilire, para se ato t shkatrroheshin nga barbart.

Nj shenj tjetr e krizs ishte edhe dobsimi i pushtetit qendror n perandori. Gjendja e keqe e popullsis qytetare e fshatare u b shkak pr shprthimin e kryengritjeve. N kryengritjet me skllevrit e kolont u bashkuan si fshatart e varfr, dhe vegjlia e qyteteve. Lufta e tyre e tronditi thell regjimin perandorak. Shpeshher perandort e sundimtart pr t shtypur kryengritjet e popullsive t provincave krkonin ndihmn e barbarve. Kshtu veproi perandori Honor me gott e udhhequr nga Alariku: n vitin 395 e. son kishin ngritur krye taulantt dhe duke mos qen n gjendje t shtypte « kryengritjen e shtetasve t tij », Perandori drgoi kundr ilirve vizigott q ishin futur asokohe n Ballkan.

N acarimin e krizs s prgjithshme t sistemit antik t prodhimit nj rol jo t vogl kan luajtur sulmet e « barbarve ». Kufijt verior e verilindor q nga shek. III e ktej filluan t sulmoheshin gjithnj e m shum nga fise t ndryshme « barbare ».

Nj nga shfaqjet m t rnda t krizs q ndikoi n dobsimin e perandoris ka qen edhe prirja e qarqeve sunduese t provincave pr t’u shkputur nga pushteti qendror dhe sidomos lufta pr pushtet ose lufta midis senatit e ushtris, midis perandorve t senatit e perandorve t ushtris, bashk me ta edhe ndryshimet e shpeshta n fron. Mbshtetja e vetme e sigurt e pushtetit perandorak u b ushtria. N periudhn e krizs dhe pas saj, pjesa
m e madhe e ushtris vinte kryesisht nga popullsia fshatare e provincave. N provincat periferike nj ve nd t dors s par zinin provincat ilire, sidomos ato veriore e lindore ku ishin prqendruar njsi ushtarake t shumta dhe ku prona e vogl e toks kishte nj pesh t madhe. Ushtria, e cila vinte nga kto shtresa, u b mburoja e fundit e perandoris dhe filloi t luaj nj rol vendimtar n ngjarjet politike t kohs. Nga gjiri i saj u krijua nj pari e fort provinciale e interesuar pr ruajtjen e skllavopronaris dhe e gatshme pr t luftuar kundr skllevrve, kolonve dhe shtresave popullore, t cilat ngrinin krye her pas here N vitin 212 e. son, i imponuar nga fillimet e krizs dhe situata e krijuar si pasoj e saj, perandori Karakalla shpalli ediktin e tij, me an t t cilit popullsive t provincave t konsideruara deri athere « t huaja » iu dhan t drejtat e qytetaris romake. Perandoria Romake e mori kt mas pr t zgjeruar bazn shoqrore mbi t ciln mbshtetej pushteti qendror dhe pr rndsin q kishin provincat e pasura t Gadishullit Ballkanik. N kt mnyr u thellua edhe m shum procesi i « provincializmit » dhe i « barbarizmit » t Perandoris Romake. Masat e marra nga perandort n shek. III dhe m von nuk mundn t ndalonin krizn e prgjithshme dhe t ruanin skllavopronarin. Kt nuk mundn ta bnin as disa nga prfaqsuesit e shtresave sunduese provinciale, t cilt arritn t bhen edhe perandor.

N shekujt III-IV e. son, madje deri n shek. IV n krye t Perandoris Romake kan qen disa perandor me prejardhje ilire. Perandor « ushtar » ilir kan qen: Deci, Klaudi II, Aureliani, Probi, Diokleciani dhe Konstandini. Burimet e shkruara bashkkohse tregojn se kta perandor, si prfaqsues t qarqeve sunduese provinciale, n vija t prgjithshme ndoqn nj politik, e cila synonte t forconte pushtetin e perandorit, t ruante skllavopronarin dhe t shtypte lvizjet kryengritse. Ata forcuan ushtrin dhe me ann e saj u prpoqn t mbronin kufijt e perandoris nga sulmet e jashtme. Figura m kryesore midis perandorve ilir ka qen Diokleciani, nj ilir nga qyteti Dioklea (n provincn e Dalmatis), q sundoi n vitet 284-305. Diokleciani ndoqi t njjtn politik si paraardhsit e tij, por ai bri edhe disa reforma administrative e ushtarake. Perandoria Romake u nda n katr prefektura dhe 12 dioceza. N pjesn lindore t saj gjendej prefektura e Ilirikut, e cila ndahej n tri dioceza e n disa provinca. Tokat shqiptare q nga gjysma e par e shek. IV, qen prfshir n provincn e Prevalit me qendr Shkodrn, ku bnin pjes Dalmatia e Jugut, Mali i Zi dhe Shqipria Veriore, n provincn e Dardanis me qendr Skupin, ku hynin pothuaj t tra krahinat e Kosovs s sotme, n provincn e Epirit t Ri me qendr Dyrrahun, q prmblidhte krahinat e Shqipris Qendrore e Jugore deri te lumi Vjosa dhe n provincn e Epirit t Vjetr, me qendr Nikopolin, ku hynin tokat n jug t Vjoss deri n gjirin e Prevezs.

Me reformat e tij ushtarake Diokleciani e rriti numrin e legjioneve dhe formoi me ushtar t zgjedhur njsi ushtarake t lvizshme, t cilat n koh lufte shoqronin sundimtart dhe n koh paqeje qndronin si garnizone n qytetet e kshtjellat e provincave.

Duke filluar nga gjysma e dyt e shek. III, por n mnyr t veçant gjat shek. IV n provincat ilire u bn ndrtime me karakter fortifikues dhe u hapn e u riparuan rrug t ndryshme. N radh t par kto punime u bn n provincat veriore dhe shrbyen pr mbrojtjen e kufijve nga sulmet e « barbarve ». Por edhe n provincat e brendshme jugore, po pr qllime ushtarake u rifortifikuan shum qytete dhe u ngritn kshtjella t reja.
Ndryshe nga ato t veriut, prveç detyrs s mbrojtjes s Perandoris nga invazionet e « barbarve », q mund t hynin n Gadishullin Ballkanik, ato patn edhe nj mision tjetr, shrbyen pr qndrimin e garnizoneve dhe pr t prballuar kryengritjet e vendsve, t cilat u shtuan n situatn e krijuar nga kriza e rendit skllavopronar.

Reformat administrative e ushtarake dhe ndrtimet fortifikuese t bra nga Diokleciani e vonuan pak rnien e Perandoris Romake, por nuk mundn ta ndalonin. N kt drejtim nj rol jo t vogl kan luajtur provincat veriore e verilindore ilire, por ndihmuan edhe rrethanat politike, sidomos lufta kundr sulmeve t barbarve n kufirin danubian. Kjo luft kishte nj karakter t dyfisht pr perandort e komandantt ushtarak ilir, ishte nj luft pr mbrojtjen e vendit t tyre, por edhe pr mbrojtjen e Perandoris me t cilin ishin lidhur ngusht interesat e tyre.

N saj t disa masave q mori paria e re provinciale, duke prfshir edhe at ilire, u b e mundur t prballohej pr nj far kohe kriza e Perandoris Romake. Por ato nuk mundn ta shmangnin at.

Tiparet e krizs n provincat ilire

Shthurja e sistemit antik t prodhimit, q prfshiu gjith perandorin dhe q ishte arsyeja themelore e krizs s saj, nuk pati kudo prpjestime t njjta. N Lindje dhe n Ilirik, ku prona private ishte zhvilluar m ngadal, kjo kriz nuk qe aq katastrofike sa n provincat perndimore.

Pas shek. III e. son edhe n provincat ilire bujqsia fitoi nj rndsi t madhe. N fshatin ilir, deri n fund t shek. IV e. son ka pasur nj rritje t prodhimit bujqsor. Sipas burimeve t shkruara n Ilirik ka pasur fshatar t pasur q kishin skllevr, t cilt ishin, kryesisht, robr lufte me origjin gote. N provincat ilire, pr nj far kohe u gjallruan edhe pronart e mdhenj t tokave, q i shtuan pronat e tyre pas rnies s qyteteve. Por latifondet qen relativisht t pakta dhe t kufizuara n ultsirat bregdetare.

Me gjith gjendjen e keqe q u krijua n Perandorin Romake, n provincat ilire fshatart e lir mbetn edhe pr nj far kohe nj forc e madhe. Pr ruajtjen e popullsis s lir fshatare dhe pr ta mbrojtur at nga shkatrrimi prej borxheve, ishin t interesuar edhe perandort, t cilve u duhej si rezerv pr ushtrin dhe pr taksat e ndryshme. N zonat e
brendshme malore ilire kishte edhe bashksi fshatare, pjestart e t cilave ishin zotrues tokash.

Zbulimet arkeologjike dshmojn pr nj zhvillim t bujqsis dhe t vendbanimeve fshatare n Iliri n shek. III-IV. Veglat bujqsore prej hekuri ishin t zakonshme dhe mbizotruese n inventaret e varreve t ksaj kohe, q u takonin vendbanimeve fshatare kryesisht t vogla. Vendbanimet fshatare u shtuan edhe n zonat e brendshme; disa prej tyre qen lidhur me minierat e ndryshme, t cilat n kohn e krizs kishin kaluar n duart e banorve vendas.

N pronat bujqsore t provincave ilire filloi t shtohet numri i kolonve, nj dukuri q njihej edhe m par. Kolont n fillim kan qen qiramarrs t lir dhe vinin kryesisht nga radht e fshatarve t rrnuar dhe t mbetur pa tok. Kolon zun t bheshin edhe robrit e lufts. Borxhet, q erdhn duke u shtuar i shkatrruan kolont, fillimisht t lir, dhe i bn pjes t pandar t toks. N prgjithsi gjendja e kolonve edhe n Ilirik ka qen e keqe dhe nuk ndryshonte nga ajo e skllevrve. N kushte t tilla kolont braktisnin shpesh tokat dhe arratiseshin. Perandori Konstandin, me an t nj dekreti, kishte shpallur se t gjith ata q fshihnin kolont e ikur gjobiteshin, kurse kolont e arratisur duhej t ktheheshin me forc n vendbanimin e tyre. Ky ligj u prsrit disa her, por pa sukses. N vitin 371 t e. son u lshua nj urdhr i posaçm pr kolont e Ilirikut. Tani ligjet ndalonin shitjen e kolonve pa tokn, kshtu q kta t fundit u shndrruan n nj shtres shoqrore q lidhej me tokn.

T gjitha masat q mori perandoria n kohn e krizs n fushn e marrdhnieve agrare kishin t bnin me politikn fiskale t saj. Taksat q paguanin pronart e tokave caktoheshin jo vetm sipas siprfaqes s toks q ata kishin, por edhe nga numri i frymve, i njerzve q punonin n to. Kolont mbetn t lidhur me tokn, ata ishin paraardhsit e bujkrobrve t kohs s mesjets.

Pas shek. III e. son kriza e tatpjeta e prgjithshme pati prfshir edhe mjaft qytete t provincave ilire, sidomos t atyre jugore, duke ndikuar n rnien e jets qytetare, ndonse jo n at mas si n pjesn perndimore t perandoris. Qytete t rndsishme, si Apolonia, Bylisi, Amantia, Foinike, Antigonea e ndonj tjetr q si koloni, municip apo qytet « i lir » i qen prshtatur organizimit administrativ, me fillimin e krizs s sistemit antik t prodhimit e me rnien e ekonomis morn tatpjetn pr t’u zhdukur m von bashk me ato qytete ilire q kishin filluar t binin q n dy shekujt e par t ers son. Disa prej ktyre qendrave t vjetra qytetare nuk mundn t qndrojn si t tilla edhe pse u bn qendra peshkopatash. Nj dukuri q nis t duket n shek. IV e. son ka qen ngritja e gjallrimi i disa qytezave t lashta e t reja, t fortifikuara me nismn e fuqin e popullsis vendase, roli ekonomik i t cilave u rrit, i ndihmuar nga kriza ekonomike e politike e perandoris.

N rrnimin e qyteteve ndikuan faktor t ndryshm. S pari, duhet theksuar rnia e prons s vogl e t mesme bujqsore t lidhura me qytetin, t cilat kishin ruajtur deri von tiparet e nj ekonomie skllavopronare. Gjat shek. IV pronat toksore t qyteteve u fortifikuan nga perandort dhe nga kleri kristian ose kaluan n duart e pronarve t mdhenj. Pronat e mdha toksore dhe fshatrat me bashksi t lira luanin asokohe nj rol t rndsishm n
jetn ekonomike t perandoris. N kto prona e fshatra u zhvillua edhe zejtaria, me t ciln u morn n latifondet skllevrit e kolont dhe n fshatrat zejtart e lir. Pran tyre u zhvendosn nj pjes e popullsis s qyteteve dhe u krijuan tregjet. Qytetet humbn edhe autonomin e privilegjet e vjetra duke kaluar nn vartsin e prokuratorve, t cilt ishin emruar nga sundimtart e provincave. Edhe gjendja e shtress s lart qytetare ishte keqsuar shum. Kurit q kishin zn vendin e dekurionve t mparshm, t cilt mbanin ofiqet administrative n qytetet, u paksuan. Ata jo vetm q duhej t nxirrnin nga qytetet detyrimet e taksat, por ishin t detyruar t paguanin edhe vet. Detyra e kurive u b nj barr e rnd; nn shtrngimin e sundimtarve, n disa qytete ajo u b e trashgueshme.
Kurialt q t shptonin nga detyrimet e rnda largoheshin nga qytetet, duke ikur n fshat ose duke u futur n ushtri. N gjysmn e dyt t shek. IV ndonj perandor bri prpjekje pr t rimkmbur kurit qytetare, por pa sukses. Rendi i kurive e kishte jetuar kohn e tij. Qytetet mbetn n duart e npunsve perandorak, t cilt u pasuruan n saj t shprdorimeve q bnin n kurriz t shtresave t ulta qytetare. Kjo gjendje vazhdoi n ato qytete q prballuan krizn.

N provincat jugore jeta qytetare nuk u shua; pati edhe qytete, t cilat mbetn si qendrbanime t rndsishme, sidomos n ultsirn bregdetare. N nj burim t shkruar, kur tregohet pr pushtimet e bra nga Teodoriku n provincn e Epirit t Ri thuhet: « askush nuk do t duronte q ai t mbante qytete kaq t mdha ». Qyteti m i madh n trevn jugore ilire, i cili jo vetm ruajti fizionomin e tij, por nga shekujt V e VI, sidomos n kt t fundit, pati nj zhvillim e lulzim t mtejshm, ka qen Dyrrahu. Ai ishte njkohsisht edhe kryeqendr e provincs dhe seli peshkopale. Nj funksion t till ka pasur edhe qyteti i Skodrs. Mbetn si qendra qytetare, edhe pse pr nj far kohe u degraduan si kshtjella me karakter m tepr ushtarak, qytetet e qytezat e lashta t Lisit, t Antipatres, t Aulonit, t Kanins, t Adrianopolit, t Justinianopolit, t Buthrotit etj.. N shekujt IV-VI pati edhe kshtjella ushtarake q u kthyen n qendra qytetare, sikurse ndodhi me Skampinin.

Nj tablo tjetr kemi n qytetet e provincave veriore dhe t brendshme ilire, t cilat kishin reparte ushtarake t shumta. N disa qytete, si n Salona, Naisi e ndonj tjetr ka pasur nj ngritje t madhe t atyre degve t zejtaris q lidheshin me ushtrin. Pr kt qllim u zgjerua punimi i hekurit dhe punishtet pr prpunimin e tij. N provincat ballkanike prodhohej rreth 40% e armve t ushtris romake. Qyteti Nais i Dardanis ishte njri nga qytetet ku ndodheshin punishtet e mdha perandorake pr prodhimin e armve. Nga provincat e Dalmatis dhe t Dardanis, sipas nj burimi t shkruar t kohs, vazhdonin t tregtoheshin si mallra t krkuara, hekuri, druri dhe prodhimet blegtorale.

Por me gjith zhvillimin q patn disa qytete, gjendja q u krijua n prgjithsi n qytetet e provincave ilire q kishin prballuar krizn, qe e rnd. Kjo bri q perandort t merrnin disa masa pr t shmangur rrnimin e shtresave t ulta e t mesme qytetare t prbra nga zejtart, tregtart, pronart e tokave, sepse ndryshe rrezikoheshin t ardhurat shtetrore. Pr kt qllim n qytetet e Ilirikut u krijua institucioni pr mbrojtjen e shtresave t ulta qytetare, i cili duhej t kishte pushtet n çshtjet policore, juridike dhe financiare. Por kto masa nuk u zbatuan dhe gjendja e vshtir e popullsis s qyteteve t Ilirikut nuk u prmirsua; npunsit perandorak vazhduan veprimet e tyre grabitse, sepse m von doln dekrete t tjera q kishin t njjtn frym. Ashtu si n pronat bujqsore e n fshatrat, edhe n qytete u lshuan urdhresa perandorake q t siguronin pagesn e rregullt t taksave dhe furnizimin e ushtris me mallra e prodhime t ndryshme. N shek. IV t gjith zejtart qen shtrnguar t regjistroheshin n kolegje nga t cilat as fmijt e tyre q trashgonin zanatin nuk mund t largoheshin. Por si skllevrit, kolont e fshatart e varfruar, edhe shtresat e ulta qytetare nuk e duruan kt gjendje, ndaj ngritn krye, duke u bashkuar edhe me « barbart » q invadonin gjithnj e m shpesh Gadishullin Ballkanik.

Provincat ilire

Me ndarjen e Perandoris Romake n fund t shek. IV provincat ilire mbetn me perandorin e Lindjes, Bizantin. Edhe pasi u bn pjes e Perandoris Bizantine struktura ekonomiko-shoqrore e provincave ilire nuk ndryshoi. I vetmi ndryshim ishte se ato u bn krahina periferike t perandoris, çka ndikoi m von n jetn e tyre.

N Perandorin Bizantine, ku bnin pjes krahina t pasura me qendra t mdha zejtare dhe ku ruheshin fshatart e zejtart e lir, kriza e skllavopronaris nuk ishte ndjer aq shum. Edhe pse nuk arriti t ndalonte dyndjet e « barbarve » n Ballkan, Perandoria Bizantine me burimet e saj ekonomike mundi t prballonte gjendjen e krijuar gjat ktyre dyndjeve dhe t qndronte si nj shtet i madh edhe nj mij vjet t tjera. Kurse perandoria e Perndimit nuk mundi t rezistoj para sulmeve t « barbarve » dhe n vitin 476 ra n duart e gjermanikve, t udhhequr nga Odoakri.


N shek. V-VI provincat jugore e juglindore ilire si Prevali, Dardania, Epiri i Ri dhe Epiri i Vjetr, pas shkatrrimeve e dmeve t shkaktuara nga invazionet barbare u mkmbn, madje n shek. VI patn nj far ngritjeje q u vu re n shum drejtime.

Bujqsia mbeti edhe n kta shekuj nj deg e rndsishme e ekonomis. Karakteri i pronave bujqsore mbeti ai q kishte qen edhe m par. N disa vendime shtetrore q i takojn vitit 535 duket shum qart gjendja e pronave bujqsore n Ilirik. Qllimi i ktyre vendimeve ishte ndalimi i prpjekjeve t pronarve t mdhenj dhe i fajdexhinjve pr t’u marr fshatarve borxhlinj tokat e bagtit. N pronat e mdha bujqsore figura qendrore ka qen koloni. N legjislacionin e asaj kohe flitet pr kolon t lir e kolon t varur. T part, krahas toks q merrnin nga pronart, kishin edhe ngastra e vegla t tyre, kurse t fundit ishin t lidhur pas toks; as vet, as edhe fmijt e tyre nuk mund t largoheshin nga vendet ku ishin regjistruar. M von, midis kolonve nuk kishte m asnj ndryshim çka u pasqyrua m pas edhe n legjislacion.

Edhe n shekujt V-VI n provincat ilire nuk qen zhdukur pronat e vogla toksore; n viset malore vazhdonin t ruheshin edhe bashksit e lira fshatare. Si m par, edhe tani shteti bizantin duke ruajtur pronat e vogla fshatare dhe duke ndaluar rrnimin e tyre, krkonte t siguronte nj prodhim sa m t madh drithrash, t mblidhte taksat dhe t rekrutonte ushtar. Fshatart ishin t detyruar t kryenin edhe angari t shumta n hapjen e rrugve, n ndrtimin e urave e t kshtjellave. Pr t’u shkputur nga vshtirsit ekonomike, ngarkesat
e shumta me taksa, veprimet e padrejta e dhuna e npunsve t financave dhe pr t mos u kthyer n kolon, fshatart krkuan mbrojtjen e pronarve t mdhenj me ndikim q ishin t interesuar t kujdeseshin pr ta (v. 468). Lindi kshtu patronazhi latifondar, i cili u prhap mjaft saq perandort nxorn urdhra pr ta ndaluar at.

Rrnimi i fshatarsis u b m i theksuar, veçanrisht n fund t shek. V dhe n fillim t shek. VI, kur ajo u ngarkua me taksa edhe m t rnda. Fshatart e provincave ilire qen t detyruar t’u paguanin pronarve t mdhenj t tokave nj taks t re n t holla, ndrsa shtetit n ar. T gjitha kto ndihmuan n ruajtjen n kto provinca t marrdhnieve mall- para, por fshatart qen shtrnguar t shisnin n treg prodhimet e tyre ose t merrnin hua nga fajdexhinjt. Duke mos qen n gjendje pr t paguar me koh borxhet ata duhet t’u dorzonin atyre gjithçka zotronin dhe pastaj t krkonin mjete jetese n qytetet ose t hynin n radht e ushtris. N kt mnyr, n ushtrin e perandoris s hershme bizantine hyn shum ilir.

Pr provincat jugore ilire t asaj kohe ka qen karakteristik zhvillimi i bujqsis n qendrbanime t vogla, t fortifikuara, t cilat, sikurse tregojn t dhnat e arkeologjis, t shek. V-VI, ishin br qendra t rndsishme ekonomike. Por n kta shekuj ekzistonte nj ndryshim midis provincave jugore e veriore; kto t fundit i prballuan t parat goditjet e sulmeve t « barbarve ». N provincat jugore q nuk u prekn aq nga inkursionet e barbarve dhe qen krahina pa trupa t rregullta ushtarake, u ruajt n mnyr m kompakte popullsia e vjetr fshatare e qytetare. Burimet e shkruara tregojn se edhe n shek. V dardant prbnin nj popullsi t madhe e kompakte, kurse nga burimet mbishkrimore rezulton se n kt provinc edhe n shek. VI vazhdonin t ruheshin emra vetjak e emra fshatarsh ilir.

N provincat ilire edhe n shek. V e VI jeta qytetare vazhdoi pa ndrprerje, megjithse numri i qyteteve ishte paksuar edhe m shum. Hierokli, n udhrrfyesin e tij t shek. VI prmend n katr provincat jugore ilire, emrat e 27 qyteteve, disa prej t cilave ishin edhe qendra peshkopale. Sidoqoft, me gjith numrin e paksuar t qyteteve dhe krizn e skllavopronaris, n shek. VI, n Iliri kishte ende qytete relativisht t pasura ose qytete q kishin ruajtur rndsin e tyre. N kt koh, pas shkatrrimeve t shekujve paraardhs, ka qen karakteristike nj rigjallrim i jets n qytet dhe n fshat, dhe nj qndrueshmri n raportet mall-para.

Q nga fundi i shek. V dhe gati gjat gjith shek. VI, kur ndodhi rilulzimi i jets qytetare, numri i monedhave u shtua n mnyr t ndjeshme. Monedha t ksaj kohe, e sidomos monedhat e perandorit Justinian, t perandorit Justin qarkullonin gjersisht; ato gjendeshin jo vetm n qytetet, por edhe n qendrbanime t fortifikuara e t vogla e n zona t brendshme malore.

N pjesn ballkanike t perandoris s Bizantit nj qytet i madh ka qen Dyrrahu. N Dyrrah vinin anije nga vende t ndryshme t Mesdheut, kurse rrugt toksore q niseshin nga ky qytet nuk e kishin humbur rndsin e tyre. Ktu ndodheshin punishtet dhe arsenalet q furnizonin me arm e me mjete t tjera ushtrin e flotn perandorake. Qyteti, dy her i dmtuar nga trmetet dhe nga pushtimi i gotve, ishte mkmbur dhe zbukuruar me mure t reja. Perandori bizantin Anastasi (v. 491-518) q ka qen me origjin nga ky qytet, e rrethoi Dyrrahun me nj kuror trefishe muresh mbrojtse dhe ndrtoi aty nj hipodrom t madh. Shkrimtari i shek. VI, Prokopi nga Gaza, e prshkruan Dyrrahun « si nj qytet t madh q zgjatet nga toka n det, q ka me tepric nga ato q mund t prodhoj toka e deti ».

Ndrtime me karakter fortifikues n provincat jugore ilire jan br edhe pas sundimit t Anastasit. Prokopi i Cezares, bashkkohs i perandorit Justinian ka shkruar se ky i fundit, pr t mbrojtur perandorin e provincat e saj nga sulmet e mundshme t barbarve, ndrtoi e rindrtoi nj varg kshtjellash. Vetm n tri provincat ilire jugore sipas lists s hartuar nga autori i msiprm, numri i qendrbanimeve t fortifikuara arrinte deri n 168. Krkimet arkeologjike kan treguar se n shek. V-VI n Iliri jan ndrtuar nj tok kshtjellash, shum prej t cilave nuk prfshihen n listn e atyre kshtjellave, q sipas Prokopit t Cezares jan ndrtuar e rindrtuar nga perandori Justinian. Prveç qyteteve t rrethuara rishtas me mure, por shpeshher t kufizuar n siprfaqe t vogla, vrehen n kta dy shekuj prpjekje t vet popullsis pr t fortifikuar qendrbanime t reja ose pr t’u kthyer n kshtjellat e vjetra. Sikurse sht provuar nga t dhnat arkeologjike, n kta shekuj vihet re nj rritje e rolit ekonomik t qytezave t reja t fortifikuara, sidomos n ato krahina ku ishte dobsuar autoriteti perandorak. Kjo bri, sidomos n periudhn parafeudale, q t rigjallrohet popullsia vendse dhe q krahinat e brendshme t fitojn nj rndsi t veçant, e cila do t shfaqet q nga shek. VII e m tej n vendosjen e feudalizmit si sistem ekonomik.


N shek. VI u krijuan kushtet jo vetm pr ndrtime me karakter mbrojts, por edhe pr
ndrtime t tjera me karakter monumental. Ksaj kohe i prkasin ndrtime t shumta t kultit t krishter n qytetin e Bylisit, Butrintit si dhe n qendrat e tjera t vogla. Kto kan qen monumentet e fundit t shoqris antike.

N shek. VI autoriteti perandorak ishte ende i fort n krahinat bregdetare dhe n qytetet. Qytetet e provincave ilire nuk kishin m magistraturat municipale, as edhe vetadministrimin e vjetr. Ato kishin rn n duart e funksionarve perandorak. Nga paria e vjetr sunduese kishte mbetur nj pakic e vogl e prbr nga pronart e mdhenj t tokave. Funksionart shtetror dhe t kishs i ruajtn t paprekura pozitat sunduese. Nga radht e ksaj shtrese qen zgjedhur edhe perandort. I till ka qen edhe Anastasi q vinte nga gjiri i aristokracis senatoriale t Dyrrahut. Por edhe n kt koh ushtria vazhdonte t luante nj rol t rndsishm n shtetin e Bizantit dhe prej asaj vazhduan si m par, t dilnin perandort.
Ushtarak ilir, q kishin br karrier n ushtrin bizantine qen edhe perandori Justin I (518-527) dhe ai Justinian (527-565). Sipas nj burimi t shkruar bizantin perandori Justin, fshatar me origjin nga Dardania, duke mos siguruar dot jetesn n vendlindjen e tij kishte shkuar n Konstantinopol dhe kishte hyr n radht e ushtris, ku arriti m pastaj deri n postin m t lart shtetror.

Me koh, n qarqet sunduese t provincave ilire, si kudo n perandori, nj rol t madh filloi t luante kisha e krishter e prfaqsuar nga kleri i lart, i cili pr shrbimet kundrejt perandoris merrte si dhurat toka e pasuri t ndryshme. N shek. VI kisha e krishter ka pasur prona t saj n provincat e Bizantit prej nga nxirrte t ardhura t mdha.

Shek. VI prbn prpjekjen e fundit t rigjallrimit t antikitetit n Ballkan. N gjysmn e dyt t shek. VI dhe n gjysmn e par t shek. VII do t rifillojn invazione e dyndje t reja popujsh, t cilat do t sjellin ndryshime n prbrjen etnike t gadishullit dhe do t çojn n rnien e plot t sistemit antik t prodhimit. N Perandorin e Lindjes, n t ciln bnin pjes edhe provincat ilire, ku skllavopronaria ka qen m pak e zhvilluar, procesi i shthurjes s mnyrs antike t prodhimit dhe vendosja e feudalizmit u b m me ngadal.

3. KULTURA NË PROVINCAT ILIRE


Kultura n shekujt e par t ers son

N shek. I t e. son, me pushtimin e plot t Iliris, nisi t prhapej edhe kultura romake, duke u ndrthurur me kulturn vendse ilire dhe duke zhdukur pak nga pak edhe ndryshimet kulturore q ekzistonin deri ather midis krahinave ilire. Nj rol t rndsishm n prhapjen e kulturs romake n provincat ilire ka luajtur aparati administrativo-ushtarak i pushtuesve romak. Vatra kryesore t prhapjes s kulturs romake u bn kolonit e municipet, ato qytete, t cilat si pasoj e organizimit t ri administrativ u bn qendra t
rndsishme ekonomike dhe patn nj jet t gjall kulturore-artistike. Dukurit m t shumta kulturore, t ndikuara nga Roma, zun vend, n masn m t madhe, tek banort e ardhur nga Italia ose nga provincat e tjera dhe te prfaqsuesit e shtress s pasur vendse.

N provincat ilire, sikurse edhe n provincat e tjera t perandoris romake u zhvilluan arkitektura zyrtare, skulptura - veçanrisht portreti, arti i mozaikut dhe piktura murale.

Pushtuesit romak pr nevojat e tyre bn ndrtime t shumta, t cilat n disa raste ndryshuan planet e vjetra urbanistike t qyteteve. Kto ndryshime n planin urbanistik t qyteteve t vjetra n provincat jugore ilire u bn sepse romakt nuk ngritn ndonj qytet t ri. M qart ato shihen n Buthrot e Apoloni. N njrn nga tarracat e mdha, t formuara n kodrn ku shtrihej qyteti i Apolonis, n pjesn perndimore t saj, grmimet kan nxjer n drit tepricat e nj ansambli godinash me karakter shoqror t ngritura n fillim t shek. II
e. son. Kto ndrtime, q i takojn lagjes qendrore t qytetit, u bn mbi rrnojat e godinave m t lashta ose duke i ndryshuar ato q i prkisnin gjithashtu qendrs s qytetit para pushtimit romak.

N ansamblin e godinave t ksaj pjese qendrore t qytetit, bnin pjes nj teatr i vogl i mbuluar (odeon), nj bibliotek dhe nj godin me nj fasad monumentale, e quajtur n literaturn arkeologjike, monumenti i agonotetit, e cila ka shrbyer si seli e kshillit t qytetit (buleteurion). Me interes sht ktu edhe mbishkrimi i skalitur n arkitekturn e fasads q tregon, jo vetm se kush e kishte ndrtuar kt godin monumentale, por edhe se me rastin e inaugurimit t saj ishin organizuar dyluftime midis 25 çifte gladiatorsh. Kjo supozon se n at koh n Apoloni ekzistonte nj aren amfiteatr i madh dhe se luftimet e gladiatorve ishin shfaqje t futura nga shtresa skllavopronare sunduese e italike. Me kompleksin e godinave me karakter shoqror t msiprme lidhej edhe nj hark triumfi me tri porta, i ngritur n mes t sheshit dhe nj rrug magjistrale, e cila nga godina e kshillit zbriste n drejtim t lagjeve t pjess perndimore t qytetit, ku ndodheshin edhe banesat e paris skllavopronare apoloniate. T gjitha kto godina nga pikpamja e planimetris dhe e tekniks s ndrtimit nuk ndryshojn nga ato bashkkohse t ngritura n provinca t tjera ballkanike.

Nj plan t ri urbanistik ka pasur, n shekujt e par t ers s son, edhe qyteti i Buthrotit. Nuk ka t dhna q t provojn nse n fillim t ers son ndryshoi plani urbanistik i qytetit t Dyrrahut. Megjithat, dihet se n kt qytet, n shek. II, u ndrtua nj amfiteatr i madh, nj pjes e t cilit sht zbuluar.

Nj zhvillim t mir ka pasur n tre shekujt e par t e. son edhe arti plastik, skulptura. Skulpturn e ksaj kohe e njohim n mnyr t veçant nga zbulimet e bra n rrnojat e Apolonis. Karakteristike pr skulpturn apoloniate t ksaj kohe sht se nj pjes e mir e veprave skulpturore i mbetn besnike traditave t artit klasik e helenistik ose riprodhojn vepra m t njohura t artit grek, kurse n portretet shpesh jan zbatuar rregullat kompozicionale dhe t skalitjes karakteristike pr skulpturn romake. N vargun e gjat t skulpturave apoloniate t tre shekujve t par t ers son ka vepra origjinale, t denja pr mjeshtra t zot e me prvoj t madhe, portrete t stilit augustian e m t vona, si busti i Karakalls e ndonj tjetr, por ka edhe kopje t veprave klasike, t cilat kan nj forc t madhe shprehse, jan shum t bukura dhe dshmojn pr nj pjekuri artistike t autorve
t tyre (portreti i Demostenit, busti i Filozofit e ndonj tjetr). Ndryshe ka ndodhur n relievin sidomos at mortor, ku nuk ndeshen m kompozimet e bukura t stileve sepolkrale apoloniate dhe n vend t tyre skaliten relieve me nj dekoracion uniform e monoton t marr nga repertori i stileve romake.

N plastikn e vogl vendin kryesor e zn figurinat prej bronzi, t gjetura n qytete dhe n lokalitete fshatare. N kto figura bronzi t vogla, t prodhuara m t shumtn n seri, t cilat lidhen me hyjni ashtu edhe me personazhe laike (aktor, fmij, atlet etj.), ka edhe modele me vlera artistike t vrteta.

Nj prhapje t gjer, gjat periudhs s pushtimit romak ka pasur edhe arti i mozaikut. Edhe mozaikt dhe zhvillimi i tyre, ashtu sikurse veprat m t bukura t arkitekturs dhe t skulpturs, kan qen lidhur me shtresat e larta t provincave, si t atyre t qyteteve, ashtu edhe t vendbanimeve fshatare, t zotruesve t vilave e latifondistve. N kta mozaik ku mbizotron dekoracioni gjeometrik ndeshen edhe elemente e skena t marra nga mitologjia greke e tejlasht (Akili e Pentesilea n mozaikt e Apolonis etj.).

Ndryshime t dukshme ndodhn edhe n kulturn materiale e shpirtrore, veçanrisht n qytetet dhe n periferit e tyre. Krahas me futjen n prodhim t nj sr veglash t reja pune, gjat shekujve t par t pushtimit romak hyjn n prdorim edhe stoli t reja, nj pjes prej t cilave lidheshin me modele veshjesh t ardhura. Midis stolive vendin e par e zn fibulat, funksioni i t cilave sigurohej nprmjet nj thumbi ku kapej gjilpra, duke u zn vendin atyre fibulave ku mbyllja sigurohej nprmjet nj spiraleje, nga dilte gjilpra. Fibula t ksaj kohe t llojit t quajtur « Aucissa », me kmb prthyer ose t tipit « pincete » prhapen gjersisht n provincat jugore ilire.

Me forma e teknik t re paraqitet n tre shekujt e par t ers son edhe qeramika, duke prfshir edhe qeramikn e ndrtimit. Prveç punishteve t poçaris vendse, q prodhojn forma ensh t zakonshme, edhe n provincat e tjera romake, nj prhapje t gjer mori n dy shekujt e par (n drejtim m tepr si imitacion) qeramika e quajtur « terra sigillata ». N kt koh zgjerohet m shum edhe prdorimi i enve prej qelqi.

N qytetet e n zonat fshatare deri n thellsi hyjn n prdorim tjegulla - solene e kaliptere t lakuara, tulla me trajta e prmasa t ndryshuara, ndrsa n ndrtim hyn llaçi e glqerja, t cilat solln ndryshime n teknikn e ndrtimit, n cilsin dhe n pamjen e godinave.

Ajo q bie n sy n grmimet e zbulimet arkeologjike sht se kto ndryshime n kulturn materiale sikurse shfaqjet e tjera t kulturs s veçant, i takojn ultsirs bregdetare, periferive t qyteteve dhe disa luginave t prshkuara nga rrug magjistrale. N kto krahina sht vrejtur edhe prania e kulteve t hyjnive romake dhe m rrall edhe t hyjnive me prejardhje lindore. Viset e brendshme ilire u prekn shum m pak nga ndikimet e kulturs romake. N prgjithsi n kto krahina elementet e kulturs materiale e shpirtrore romake jan t pakta, ndrsa ato vendase m t shumta. Ky raport do t thellohet edhe m tepr n shekujt q pasojn, n kohn e krizs s skllavopronaris, kur elementet kulturore vendase, tradicionale e t reja zn nj vend gjithnj e m t madh n jetn e banorve t provincave ilire.

Kultura n kohn e von antike (shek. IV-VI)

Gjendja ekonomike e politike q u krijua n provincat ilire n shek. IV t e. son ndikoi edhe n zhvillimin e kulturs, nxiti gjallrimin dhe vazhdimin e traditave kulturore t lashta. N shekujt q pasuan, kultura materiale, bashk me ndikimet bizantine filloi t marr tipare t qarta anase, mbi bazn e t cilave do t formohet kultura e hershme shqiptare. Ajo nuk pati at zhvillim t madh si m par, por n kt lindn elemente t reja t rndsishme (si n kulturn materiale, dhe n marrdhniet shoqrore), t cilat n mesjet u zhvilluan n mnyr m t plot.

Ndryshe nga periudha pararendse, n provincat ilire u zhvilluan m tepr ndrtimet me karakter fortifikues ushtarak dhe ato me karakter fetar, t krishter. N grupin e par hynin kryesisht kshtjellat e reja dhe kshtjellat e lashta t fortifikuara pr qllime ushtarake, ndrtimi dhe rindrtimi i t cilave pati filluar q n shekullin IV dhe arriti kulmin n shek. VI n kohn e sundimit t perandorit Justianian, i cili sikurse shkruan biografi i tij, n dy provincat Epir i Ri dhe Epir i Vjetr, ndrtoi dhe rindrtoi 94 kshtjella.

Nga qytetet, n t cilat u bn ndrtime t mdha e t rndsishme q prekn edhe sistemin e brendshm urbanistik ka qen Dyrrahu. Kto ndrtime u bn n kohn e sundimit t perandorit bizantin Anastas, q ishte me origjin nga ky qytet. Nga kto objekte, me t vrtet monumentale, jan ruajtur pjes t sistemit fortifikues: muret rrethuese trefishe t Dyrrahut t ngritura nga perandori Anastas, t cilat llogaritet t ken qen 4 400 m t gjata, rreth 12 m t larta dhe 3,50 m t gjera. Me interes sht edhe rrjeti i kanalizimeve q dshmon gjithashtu pr nj qytet t madh dhe mjeshtra t aft.

Arkitektura e banesave, siç kan treguar zbulimet arkeologjike, nuk pati ndryshime t dukshme. Si n planin, ashtu edhe n ndrtimin e saj u ruajtn traditat e lashta.

Monumentet arkitektonike q lidhen me fen e krishter, dhe q ishin karakteristike pr antikitetin e von kan qen bazilikat. Kto godina kulti jan me interes pr planimetrin e tyre, plastikn dekorative dhe pr dyshemet me mozaik. Prsa u prket planimetrive jan gjetur bazilika t thjeshta me tri anijata (n Tepe t Elbasanit) dhe bazilika t tipit trikonke (n Lin t Pogradecit). Shpesh godinat e kultit paleokristian jan ngritur mbi ndrtime m t lashta, duke ndryshuar planimetrit e tyre (bazilika n Tiran, pagzimorja e Butrintit).

Rrnojat e nj bazilike monumentale jan zbuluar n qytetin e sotm t Ballshit, q n mesjet u b nj qendrbanim i rndsishm shqiptar (n burimet mesjetare sht njohur me emrin Kefalonia-Glavinica). N kt bazilik monumentale sht vrtet e pasur dhe me vler artistike plastika dekorative arkitektonike. N plastik prveç kapiteleve, harqeve, arkitrave, spikasin n mnyr t veçant disa pilastra e panele t perdes ndarse t altarit. Si pilastrat, dhe panelet jan punuar n reliev, kan nj trajtim t mir artistik dhe nj dekoracion t pasur ku nuk mungojn elementet zbukuruese tradicionale vendase.

Midis monumenteve t skulpturs t kohs s von antike dhe q nuk lidhen me kultet fetare jan disa relieve mortore, t punuara nga artist vendas. Kto relieve nga mnyra e trajtimit artistik, kompozimit, frymzimit, modelimit e nga paraqitja e figurave dhe veshja e tyre, prbjn nj trsi q i veçon nga ato relieve sepulkrale t zakonshme pr tre shekujt e par t ers son. Ajo q i bn edhe m interesante kto vepra artistike ilire (sepse u takojn ilirve), sht se ato jan gjetur jo n qendra qytetare, por n lokalitete t brendshme, n fshatra dhe se figurat q mbajn paraqesin zakonisht njerz t puns, fshatar e zejtar. Karakteristike pr kt koh jan edhe disa portrete tek t cilt nuk vrehet as idealizmi i artit grek, as natyralizmi i skulpturs romake; portretet pasqyrojn qoft edhe n mnyr t
thjesht karakterin burrror, por edhe t rrept t popullsis ilire.

Karakteristike pr periudhn e von antike ka qen lulzimi i artit t mozaikut. Duke filluar nga shek. IV e. son arti i mozaikut prhapet edhe n viset e brendshme t provincave ilire, duke u lidhur n fillim me qendrbanimet rurale, « vilat » fshatare dhe m pas me godinat e kultit, bazilikat paleokristiane. N kta mozaik jan t pranishme, krahas elementeve t reja dekorative, edhe ato tradicionale m t lashta. Kshtu n dyshemet me mozaik t godinave t kultit vrtet mbizotrojn figurat q prfytyrojn kafsh, shpend e peshq tipike pr artin masiv paleokristian, por krahas tyre, n kornizat q rrethojn emblemat vrehen elemente dekorative gjeometrike, figura rombesh, motivi i grshets, i rrathve q priten etj., q lidhen me nj tradit t lasht. Mozaikt e kohs s von antike, nga t cilt jan zbuluar mjaft n kto vitet e fundit, tregojn pr nj lulzim t ktij arti, sidomos n shek. V e VI dhe pr pranin e atelieve mozaikpunuese vendase.

N antikitetin e von ndodhn ndryshime t dukshme edhe n kulturn materiale. Zhvillimi i bujqsis u shoqrua me futjen n prdorim dhe prsosjen e nj sr veglash bujqsore. Shfrytzimi intensiv i vendbanimeve me metale bri t nevojshm shtimin e prmirsimin e veglave t minatorve. Shek. IV, sipas t dhnave arkeologjike, me gjith krizn e prgjithshme, ka qen periudh e nj gjallrimi t zejtarive, t qyteteve t mdha dhe t qendrave t brendshme. Kjo vrehet n prodhimin e stolive, ku vendin e par e zn fibulat,
t cilat edhe n kt koh vazhdojn t ken nj funksion praktik e estetik. Nj prhapje t gjer kan pasur fibulat e gjoksit t tipit t quajtur me koka qepe dhe ato me kmb t prthyer, pararendse t fibulave t prdorura nga shqiptart n mesjetn e hershme.

Edhe qeramika masive (tullat e tjegullat), edhe qeramika e prdorimit t prditshm nuk ndryshon shum nga ajo e shekujve pararends. Ndrsa n elementet dekorative prdoret pikturimi me breza ngjyr kafe e t kuqe, trajtat e enve thjeshtohen. Gjithnj e m shpesh ent prej balte t pjekur zbukurohen me motivin e gropzuar, çatalla dhe vija rrethore ose t valzuara t grricura, motive kto t tradits ilire.


Prsa i prket kulturs shpirtrore pr antikitetin e von kultet e besimit fetar t krishter, prhapen gjithnj e m shum n popullsin e provincave ilire. Feja e krishtere, e cila n fillim lindi si nj fe e shtresave t varfra, t cilat mendonin t gjenin tek ajo rrugn e shptimit, u prqafua m von edhe nga shtresat e pasura dhe u b fe zyrtare.

Qndresa e ilirve ndaj romanizimit

Gjat gjith periudhs s pushtimit, Perandoria Romake, zbatoi n provincat ilire nj politik asimilimi, ose, sikur sht cilsuar ndryshe, romanizimi. Pr t realizuar kt politik dhe pr t forcuar pushtimin, shteti romak ka synuar q n krye t trhiqte dhe t bnte pr vete parin vendse. Pr kt, q hert, ksaj shtrese iu dha e drejta e qytetaris romake dhe poste t ndryshme n administratn provinciale. Edhe rekrutimi i t rinjve n ushtrin romake q
Roma ka zbatuar gjersisht n disa provinca, si n Dalmati, Panoni e Dardani ndikonte n kt politik t forcimit t sundimit t saj n Iliri. T rinjt e rekrutuar, q n fillim kryenin detyrimin ushtarak n formacionet ndihmse t ushtris romake (n burimet e shkruara latine prmenden kohortat dalmate e dardane dhe kalort dalmat). Shteti romak i largonte nga vendlindja, i drgonte n provincat veriore dhe n ato t Afriks. N kt mnyr, nga njra an, zvendsoheshin humbjet e ushtris gjat luftrave pushtuese, ndrsa, nga ana tjetr, dobsohej qndresa e popullsis ilire.

N tregjet e provincave ilire shiteshin asokohe prodhimet e punishteve t mdha italike e jashtitalike. N fushat e ndryshme t prodhimit, n metalurgji, n zejtari dhe n bujqsi hyn n prdorim nj tok veglash t reja pune m t prsosura e m praktike. Bashk me to u prhapn edhe stoli e objekte zbukurimi t reja. Prhapje t gjer ka pasur edhe qeramika romake e kuqe me lustr, e quajtur « terra sigillata », dhe n t njjtn koh u b uniformizimi
i shum prodhimeve t qeramiks. N prgjithsi n provincat ilire, sidomos n shekujt I-II t e. son, kishin hyr elemente t kulturs materiale e artistike romake, bashk me to edhe disa shfaqje t kulturs shpirtrore, q kishin marr karakter kozmopolit dhe ndesheshin edhe n provincat e tjera.

Duke u nisur nga kjo pamje e prgjithshme q kan pasur provincat ilire n tre shekujt e par t ers son, disa dijetar kan shfaqur mendimin se sikurse popujt e tjer, dakt, galt, ibert, edhe ilirt u « romanizuan » plotsisht. Sipas tyre asimilimi nga ana e Roms u b « me an t gjuhs, t antroponomis, t fes dhe t disa shfaqjeve shoqrore-politike ». Mirpo, argumentet q sjellin dijetart pr « romanizimin » n trsi t ilirve, nuk arrijn ta provojn kt. Duhet pasur parasysh fakti se procesi i romanizimit, preku gjersisht shtresat e larta t popullsis vendse, t cilat pr shkak t pozits s tyre t privilegjuar ishin m t ekspozuara ndaj ndikimeve romake, por jo masn e popullsis ilire. Pastaj ky proces nuk u zhvillua njlloj n t gjitha krahinat e fushat e jets dhe ndikimet e tij kan ndryshuar nga njra krahin ose provinc n tjetrn. Kshtu p.sh. procesi i romanizimit mori prmasa m t gjera n Ilirin Veriore, ku u zhvillua edhe dalmatishtja, nj gjuh romane, e cila u zhduk prfundimisht n shek. XIX.

Nj argument q prdoret pr t provuar romanizimin e ilirve sht prhapja e gjuhs latine si gjuha zyrtare e kohs. Ka edhe gjuhtar q i mbahen pikpamjes se prdorimi i gjer i gjuhs latine n t shkruar e n t folur, bri q gjuha ilire t zhduket. Dokumentet mbishkrimore t zbuluara n provincat ilire tregojn se gjuha latine ka qen gjuha e administrats dhe e kulturs dhe nuk ka pasur n çdo koh dhe kudo nj prhapje t gjer.
N mnyr shum t qart kjo vrehet n provincat e Iliris Jugore, ku numri i mbishkrimeve latine sht shum i vogl dhe i kufizuar, madje edhe n kolonit romake dhe n periferin e tyre t afrt. N shum krahina t ktyre provincave, sidomos n brendsi t vendit, nuk ka dshmi mbishkrimore t prhapjes s gjuhs latine. Gjuha latine nuk mundi asnjher t’i zinte vendin gjuhs ilire si mjet shprehs n marrdhniet shoqrore e familjare, madje as n qytetet ku ilirt bashkjetuan me banort italik t ardhur. Hieronimi, nj ilir nga Dalmatia dhe q ka jetuar n shek. IV t e. son, shkruante se ilirt n kohn e tij flisnin gjuhn e tyre, e cila ndryshonte nga gjuha latine. Pr m tepr, vet prania e gjuhs shqipe n trevat e Iliris Jugore dshmon qart kundr romanizimit t nj pjese t madhe t popullsis s ktyre trevave.

Nj fush tjetr, ku del qart gjithashtu, qndresa ilire, sht onomastika, ruajtja e emrave tradicional vends, si tek njerzit, emrat e vendeve, lumenjve, maleve etj.. Emra vetjak ilir ka me shumic n mbishkrimet latine t gjetura n provincat e ndryshme ilire. Emra ilir ka edhe n monumentet mbishkrimore q u takojn edhe personave zyrtar e ushtarakve q kishin marr qytetarin romake dhe ishin drguar pr t kryer shrbimin ushtarak larg atdheut. Ilirt ruajtn, bashk me qendrbanimet, e tyre edhe emrat e lasht. Si t tilla mund t prmenden Skodra, Lisi, Dyrrahu, Aulona, Skupi, Naisi etj.. T rralla kan qen edhe midis qendrbanimeve t reja, q u zhvilluan si qytete, ato q mbanin emra romak. U ruajtn, gjithashtu, edhe emrat e shum lumenjve e maleve, si Drilon (Drin), Mathis (Mat), Skardi (Sharr) e shum t tjer, t cilt kan mbetur si t till deri n ditt tona.

Ilirt nuk i kishin humbur vetit e tyre kulturore e etnike dhe kt e tregojn riti i vjetr i varrimit me vendosjen e trupit n varr dhe mnyra e ndrtimit t varreve. N monumentet skulpturore, kryesisht n gurt e varreve, prveç emrave ilir, figurat e skalitura mbajn edhe veshjen popullore ilire. Studiuesve t ktyre monumenteve u ka rn n sy se shumica prej tyre, sidomos relievet, jan punuar disi m ndryshe nga ato t njohura si vepra t skulpturs romake. Ato ruajn disa tradita t artit helenistik, t grshetuara me nj stil vends, q sht i ngjashm dhe rrjedh nga ai i gdhendjes s drurit.

Nj fush tjetr ku pushtuesit romak u ndeshn me traditat e lashta vendse dhe ku hasn qndres, ka qen besimi, feja. Romakt nprmjet kolonive e qytetarve romak prhapn hyjnit e panteonit t tyre. N t njjtn koh ata mundn q t unifikonin disa hyjni t vjetra vendse me ato romake duke u dhn edhe veshjen e jashtme, emrin latin (interpretatio romana). N kt mnyr hyu i madh i parthinve u barazua me Jupiterin romak, por n mbishkrimet ai do t cilsohet Jupiter Parthinus, sikurse hyjnesha e Kandavve, kulti i s cils ishte shum i prhapur; ajo barazohej me Diann e do t quhej Diana Candavensis - (Diana e Kandavve). N Dalmati hyun e vjetr ilir Vidas romakt e identifikuan me Silvanin e tyre, mirpo n relievet ai vazhdoi t paraqitej me atributet e vjetra. Shum nga kultet e vjetra ilire, me gjith interpretimin romak, edhe gjat tre shekujve t par t e. son, vazhduan t zinin nj vend t rndsishm n jetn shpirtrore t ilirve.

T nisur nga kto fakte e t dhna t tjera, dijetar t ndryshm e gjithnj m t shumt e kundrshtojn tezn e « romanizimit » t ilirve. Duke sjell argumente gjuhsore, arkeologjike e jashtarkeologjike kta dijetar kan provuar se edhe pas futjes nn sundimin romak, ilirt nuk u shfarosn dhe as u asimiluan, por ruajtn elemente t shumta t kulturs shpirtrore e materiale, u ruajtn si nj popullsi kompakte dhe e qndrueshme, se « kombsia ilire i qndroi romanizimit m mir » n Ilirin Jugore (pak a shum tokat e banuara sot nga shqiptart) dhe se gjat sundimit romak, me prjashtim t disa qyteteve bregdetare, si Dyrrahu, Apolonia etj. n tokat e brendshme populli duhet t ket folur ilirishten.

MESJETA



KREU I

SHQIPËRIA NË PERANDORINË BIZANTINE
(SHEK. V - X)





1. SHQIPTARËT DHE NDRYSHIMET ETNO-POLITIKE E SHOQËRORE-
EKONOMIKE NË MESJETËN E HERSHME



Shqipria dhe Bizanti

Pas ndarjes s Perandoris Romake n dy pjes, m 395, trevat iliro-shqiptare hyn n prbrje t Perandoris Bizantine, siç quhet zakonisht pas ksaj date Perandoria Romake e Lindjes sipas emrit antik t kryeqytetit t saj, Bizant, q pr nder t Konstandinit t Madh u quajt Konstandinopoj.

Ashtu siç i kishin dhn n shek. III-IV Perandoris Romake nj numr perandorsh e gjeneralsh t shquar, po ashtu gjat periudhs s hershme bizantine (shek. V-IX), trevat iliro-shqiptare i dhan Perandoris Bizantine disa perandor, ndr t cilt shquhen n mnyr t veçant Anastasi I nga Durrsi (491-518) dhe Justiniani I nga Taurisium i Shkupit (527- 565). Me reformat dhe me masat e zbatuara n administratn civile e ushtarake, kta dy perandor prgatitn kalimin nga antikiteti n mesjet dhe hodhn bazat e asaj q do t ishte perandoria m jetgjat n historin e qytetrimit mesdhetar.

Pozicioni skajor n kufi me Italin, me t ciln interesat e Bizantit mbetn deri n fund t lidhura ngusht, prcaktoi rolin e jashtzakonshm t trevave iliro-shqiptare n kuadrin e Perandoris Bizantine. Ato u kthyen n nj nyje komunikimi t Lindjes me Perndimin dhe anasjelltas. Nj rol t till e favorizonte ekzistenca e porteve t rndsishme gjat bregdetit t Adriatikut e t Jonit ose e arterieve rrugore q fillonin prej tyre dhe zgjateshin n thellsi t Gadishullit duke lidhur bregdetin me qendra t tilla t rndsishme, si Nishin, Shkupin, Ohrin, Sofjen, Kosturin, Selanikun, Adrianopojn e vet Konstandinopojn. Ashtu si n shekujt e lashtsis, rruga Egnatia vazhdoi ta luante rolin si vija kryesore e komunikimit midis provincave t Perandoris n rrafshin perndim-lindje. Prgjat traktit perndimor t rrugs Egnatia (Durrs - Apoloni - Peqin - Ohr) jan zhvilluar disa nga betejat m t prgjakshme t historis bizantine. Perandort bizantin i kushtuan vmendje t veçant mbrojtjes strategjike t trevave iliro-shqiptare. Perandori Justiniani, sipas biografit t tij, Prokopit t Cezares, ndrtoi nga e para apo rimkmbi 168 kshtjella n katr provincat ilire: t Dardanis, Prevalit dhe t dy Epirve. Nga ana e tij, Anastasi I e rrethoi qytetin e tij t lindjes, Durrsin me mure madhshtore q shihen ende sot. Veç Durrsit, pikmbshtetje t pushtetit bizantin n Shqipri prbnin Tivari, Shkodra, Lezha, Kruja, Dibra, Prizreni, Shkupi, Berati, Devolli, Kolonja, Adrianopoja etj.. Mbrojtja e tyre dhe e territorit n juridiksionin e tyre, u ishte besuar forcave e komandantve vendas. Trupa ushtarake iliro- shqiptare shrbenin gjithashtu n vise t tjera t Perandoris, sa n Lindje aq edhe n Perndim. N kohn e perandorit Justinian, ushtar iliro-shqiptar shrbenin n ushtrin bizantine me qndrim n Itali. N nj nga mbishkrimet e asaj kohe t gjetura n Itali, bhet fjal pr « numrin e madh t ilirve » (numerus felix Illyricianorum). Edhe n shekujt e mvonshm, reparte nga trevat iliro-shqiptare shrbenin n provincat bizantine t Italis e n provinca t tjera n Evrop e Azi.

Prhapja e krishterimit n Shqipri

Shqipria sht prcaktuar si nj nga vendet mesdhetare, ku krishterimi deprtoi qysh n shekujt e par. Autori i shek. VI, Kosmas, i prfshin iliro-shqiptart n grupin e popujve q n kohn e tij kishin prqafuar krishterimin. Durrsi, Nikopoja ishin qendrat kryesore bregdetare, nga ku feja e re u prhap pastaj n thellsi t katr provincave ilire: t Prevalit, Dardanis, Epirit t Ri dhe t Epirit t Vjetr. Q n shekujt e par t ers s re, n qendrat
urbane t ktyre trevave prmenden bashksit e para t krishtera, si dhe ngrihen ndrtesat e para t kultit t ri. T tilla ndrtesa, bazilika e pagzimore (baptistere) t shek. IV-VI, ruhen edhe sot pjesrisht n rrethet Durrs, Shkodr, Lezh, Mat, Apoloni, Elbasan, Dibr, Ohr, Tiran, Vlor, Gjirokastr, Sarand, Butrint e akoma m n jug.

Hershmrin e krishtrimit shqiptar e provojn gjithashtu nj sr emrash vendesh q u referohen martirve t par t Lindjes, kulti i t cilve ka qen i prhapur n shek. IV-VI. T tilla jan toponimet Shirgj (Shn Sergj), Shubak (Shn Baku), Shndekla (Shn Tekla), Shn Vlashi, q ndeshen n Shkodr, Durrs, Himar e deri posht n Çamri (Shn Vlash, Shn Tekla). T lidhur me kultin e martirve n fjal si dhe me historin e hershme t krishterimit, jan toponime t tilla t huazuara nga vendet e Lindjes, si Rozaf (vend n Siri, ku u varros Shn Baku e Shn Serxhi), Barbullush (Barbalista, vend buz Eufratit, ku u masakrua Shn Baku), Sebaste, Jeriko.

Persekutimet e mdha kundr t krishterve regjistruan edhe n Shqipri martir t shumt, kulti i t cilve u ruajt n shekuj. M t shquarit ndr kta martir jan Shn Asti, peshkop i Durrsit, Shn Terini nga Butrinti, Shn Donati, peshkop i Evrojs (Paramithi), Lauri dhe Flori nga Dardania etj.. Po n kt koh n toponomastikn e vendit futen emra t krishter t tipit Shngjin, Shn Gjergj, Shupal (Shn Pal), Shmil (Shn Mhill), Shn Koll apo Shn Nik (Shn Nikoll), Shmri (Shn Mri), Shndlli (Shn Ilia), Shngjergj, Shtish - Shn Matish (Shn Matheu), Shingjon, Shgjun (Shn Gjon), Shn Ndreu etj., etj.. T gjith kta emra bjn pjes n fondin e hershm t toponomastiks s krishter (shek. I-VII). T tilla toponime, q n Ballkan n nj mas e n nj shtrirje t till gjenden vetm n trevat shqiptare, lidhen gjithsesi me periudhn para vendosjes s sllavve n shek. VI-VII. Prhapja e tyre sa n viset bregdetare, aq edhe n viset e thella malore larg bregdetit, sht nj e dhn m shum q provon se kto hapsira mbetn n thelb t paprekura nga ngulimet e sllavve pagan dhe se edhe pas dyndjeve sllave t shek. VI-VII, popullsia vendase autoktone u ruajt e paprekur n pjesn m t madhe t Iliris s Jugut.

Pavarsisht nga prpjekjet pr mbytjen e fes s re, krishterimi u afirmua n Shqipri n mnyr prfundimtare. Pas persekutimeve t mdha t shek. IV, burimet historike flasin pr nj struktur kishtare mjaft t konsoliduar. Ajo ishte e organizuar mbi bazn e provincave administrative t epoks s Dioklecianit. N qendrn e çdo province ndodhej kisha mitropolitane dhe aty e kishte selin kryepeshkopi. Nn juridiksionin e ktij t fundit ndodheshin peshkopt e dioqezave vartse (sufragane). Kshtu, n katr qendrat kryesore kishtare n trevat shqiptare ishin kryepeshkopatat e Shkodrs (Prevali), Justiniana Prima
(Dardania), Durrsi (Epiri i Ri), Nikopoja (Epiri i Vjetr).

Kryepeshkopi i Shkodrs kishte nn varsi 3 peshkopata vartse (sufragane), ai i Shkupit 5, i Durrsit 8 dhe i Nikopojs 9. Me prhapjen e krishterimit n viset e brendshme, numri i peshkopatave sa vinte e rritej. Kshtu, n shek. X mitropolia e Durrsit kishte tashm 14 peshkopata vartse (sufragane) mes t cilave: Tivari, Licini (Ulqini), Shkodra, Drishti, Dioklea (Genta), Pulti, Elisoni (Lezha), Kruja, Stefaniaka, Kunavia, Crniku. Siç shihet, n at koh juridiksioni i mitropolis s Durrsit ishte shtrir drejt veriut duke prfshir brenda saj provincn e dikurshme t Prevalit. Siç ndodhte shpesh, nj prhapje e till e pushtetit fetar kishte pasuar shtrirjen n at drejtim t juridiksionit politiko-administrativ t Durrsit (krijimi i tems s Durrsit n shek. IX).

Kryepeshkopt kishin pr detyr t emronin, t shkarkonin, t transferonin e t shuguronin peshkopt e juridiksionit t tyre. Pr zgjidhjen e problemeve t ndryshme q kishin t bnin me administratn kishtare t provincs s tij, kryepeshkopi thrriste periodikisht sinodin provincial. Nga ana e tyre, kryepeshkopt, t shoqruar her-her edhe nga peshkop t
dalluar, merrnin pjes n koncilet ekumenike, ku mblidheshin prfaqsuesit m t lart t klerit t bots s krishter, pr t diskutuar mbi problemet e dogms dhe t organizimit kishtar. Kshtu, n Koncilin e famshm t Nikes, m 431, mitropoliti i Durrsit i shoqruar nga sufragant e tij, nnshkroi aktin prfundimtar q dnonte herezin nestoriane. N Koncilin tjetr t rndsishm, n at t Kalcedonis t vitit 451, ku u zgjidhn prfundimisht grindjet dogmatike mbi natyrn e Krishtit, morn pjes edhe Lluka, mitropolit Durrsit, Evandri, peshkop i Diokles dhe Euzebi, peshkop i Apolonis.

Organizimi kishtar i trevave shqiptare

N pikpamje t organizimit t prgjithshm kishtar, kisha shqiptare ishte n varsi t Paps s Roms. Ky i fundit ushtronte autoritetin e vet n trevat shqiptare nprmjet mkmbsit (vikarit) t tij t prgjithshm, me seli n Selanik. Por, duke filluar nga shek. V, Patriarkana e Konstandinopojs u prpoq t’i vr n varsin e vet peshkopatat shqiptare. Ballafaqimi midis Roms e Konstandinopojs pr hegjemoni kishtare n Shqipri (n kishn e Ilirikut) doli veçanrisht n pah gjat s ashtuquajturs « Kriza akaciane » (484-519). Me at rast, peshkopt iliro-shqiptar konfirmuan besnikrin e tyre ndaj Roms. Veçanrisht t vendosur n komunionin me Papn ishin kleri i provincave t Dardanis, Epirit t Vjetr dhe Prevalit. Kurse n provincn e Epirit t Ri qndrimi qe i pavendosur. Sipas raporteve t t drguarit t paps Hormisda, m 519, populli dhe kleri i Skamps apo i Liknidit (Ohrit) ishin besnik t vendosur t Papatit, ndrkoh q peshkop t tjer t provincs kishtare t Epirit
t Ri, midis tyre edhe kryepeshkopi i Durrsit, anonin nga Patriarkati i Konstandinopojs. Perandori Anastasi I (491-518), me origjin nga Durrsi, ndikoi nga ana e tij pr t forcuar lidhjet e mitropolis s Durrsit me Patriarkatin e Konstandinopojs. Gjithsesi, perandori tjetr bizantin me origjin iliro-shqiptare, Justiniani I (527-565), e njohu juridiksionin e Roms mbi kishn e Ilirikut, aq m tepr q, nn sundimin e tij, Italia u bashkua me Perandorin Bizantine dhe kontrolli i Perandorit prfshiu edhe territoret nn juridiksionin e Paps s Roms. Nn sundimin e tij u krijua edhe nj vikariat i dyt n Justiniana Prima (Shkup), q mori nn juridiksion provincat kishtare t Dardanis dhe t Prevalit. Epiri i Ri dhe Epiri i Vjetr vazhduan t varen nga vikariati i Selanikut. Ndryshe nga bashkpatrioti i tij nga Durrsi, perandori Anastas, q u prpoq t’i shkpuste lidhjet e episkopatit t Ilirikut me Romn dhe ta vendoste at nn juridiksionin e Konstandinopojs, Justiniani rikonfirmoi lidhjet e peshkopatave t Ilirikut me Papn e Roms, duke u vn fre ambicieve t Patriarkut t Konstandinopojs pr t’i shtn ato n dor.

Ndryshimet politike q ndodhn n trevat shqiptare dhe n krejt rajonin n shek. VI-X, u shoqruan me ndryshime t rndsishme edhe n kuadrin e organizimit kishtar. N prfundim t dyndjeve t popujve, nj sr qendrash peshkopate u rrnuan dhe nuk prmenden m; t tilla qen: Onkezmi, Skampa, Amantia, ndrkoh q t tjera seli peshkopate shfaqen pr her t par: Cerniku, Deja, Kruja, Himara, Devolli, Kolonja, Dibra etj..

N kohn e sundimit bullgar (shek. IX-X), selia mitropolitane e Nikopojs (Epiri i Vjetr) u zhvendos m n jug, n Naupakt, ajo e Dardanis nga Shkupi kaloi n Ohr, kurse mitropolia e Prevalit nga Shkodra kaloi n Tivar.

Por ngjarja m e madhe n kuadrin e organizimit kishtar t trevave shqiptare ishte vendimi i vitit 732 i perandorit bizantin ikonoklast, Leoni III, pr t’i hequr peshkopatat shqiptare nga varsia e Paps s Roms dhe pr t’i kaluar ato nn juridiksionin e Patriarkut t Konstandinopojs. Tashm nj pjes e mir e Italis bashk me Romn ndodhej nn sundimin e frankve, rival t rrept t bizantinve, kshtu q pushoi s vepruari edhe ndikimi i perandorit bizantin mbi Papn e Roms.

Gjithsesi, edhe pas ksaj date vazhdoi ndikimi i Roms n nj varg dioqezash t Shqipris s Eprme, n Preval e Dardani n mnyr t veçant. N kt drejtim luajtn rol lidhjet gjithnj t gjalla ekonomike, tregtare e kulturore midis dy brigjeve t Adriatikut (at koh Italia e Jugut ishte gjithmon provinc bizantine). Por nj rol t veçant n ruajtjen e lidhjeve kishtare me Romn luajtn manastiret e mdha t urdhrit t Shn Benediktit, q shfaqen n trevat shqiptare q prej shek. VI dhe q vazhduan t mbijetojn prgjat gjith mesjets.

Dyndjet e popujve, ngulimet sllave n Ballkan

Nn sundimin e Dioklecianit e m tej t Konstandinit, Perandoria Romake iu prshtat nj organizimi t ri administrativ. Njsia m e madhe administrative u b prefektura, q prmbante disa dioqeza, t cilat nga ana e tyre ishin t ndara n nj numr edhe m t madh provincash. Prefektura e Ilirikut (praefectura praetorio per Illyricum), prfshinte dioqezat e Dakis e t Maqedonis.

N kt t fundit bnin pjes pronvincat e Prevalit, Dardanis, Epirit t Vjetr dhe Epirit t Ri, q prfaqsonin hapsirn gjeografike t banuar nga pasardhsit e ilirve, shqiptart, prgjat gjith mesjets e deri n koht e reja. Funksionari m i lart i prefekturs s Ilirikut, prefekti i pretorit pr Ilirikun, e kishte selin e vet n Selanik. Po ktu ndodhej edhe selia e
kryetarit t kishs s ksaj prefekture.

Ndonse nuk ndodhej n kushtet e dshpruara ku e kishte zhytur kriza e thell ekonomike, shoqrore e politike pjesn perndimore t Perandoris Romake, edhe Perandoria Romake e Lindjes po i vuante pasojat e krizs s kaprcimit t dy epokave. Brishtsia e strukturave t saj shtetrore e ushtarake doli n pah gjat ballafaqimit me dyndjet e popujve gjat shek. IV- VII.

Megjithse nuk prkonin me drejtimin kryesor t dyndjes s popujve, trevat shqiptare nuk mbetn trsisht jasht tyre. Inkursionet e gotve, gotve t lindjes (ostrogotve) dhe atyre t perndimit (vizigotve) aty nga fundi i shek. IV prekn edhe trevat iliro-shqiptare. Popujt q u dyndn dhe invaduan Ballkanin shkaktuan dme e rrnime t mdha n t cilat u futn. Pr periudhn e « dyndjes s popujve » burimet e shkruara jan mjaft t rralla dhe prbhen nga kronikat bizantine. Historiant q jan marr me kt periudh e kan shpeshher t vshtir t’i akordojn kto burime midis tyre. Edhe materiali tjetr burimor, arkeologjik sht i pamjaftueshm.

Sipas burimeve tashm t njohura vizigott, pas betejs s Adrianopojs t vitit 378, arritn deri n brigjet e Adriatikut. N marrveshje me perandorin Theodhosi I, e me kusht q t kryenin shrbimin ushtarak, ata u lejuan t vendoseshin n pjesn veriore e perndimore t Gadishullit Ballkanik, dhe ndrpren pr nj koh sulmet e tyre. Dyndjet e « barbarve » vazhduan edhe pas ndarjes s Perandoris Romake n dy pjes t veçanta, n at t lindjes dhe n at t perndimit (395).

T dyja pjest e perandoris u detyruan pr nj koh t gjat t’u bnin ball sulmeve e invazionit t « barbarve ». Pr pjesn lindore t Perandoris, at Bizantine, nj rrezik t madh prbnin asokohe gott e perndimit q ishin vendosur n Gadishullin Ballkanik. Prijsat e tyre kishin arritur t zinin poste t larta si komandant t beslidhur - foederati, sikurse u quajtn « barbart ». Kta t fundit ishin t paknaqur nga marrdhniet me perandorin. I pari u ngrit Alariku, prijsi i vizigotve, me pretekstin se nuk u ishin paguar rrogat e premtuara si t beslidhur. Me forcat e Alarikut u bashkuan edhe got t tjer t vendosur n krahina t ndryshme t Ballkanit; kryengritsit filluan plaçkitjen e Greqis dhe t trevave iliro-shqiptare. Perandoria Bizantine mundi t dal nga kjo gjendje, pas paqes q bri
me Alarikun n vitin 398, duke lejuar vendosjen e ushtrive gote n krahinat jugperndimore t Gadishullit si t beslidhur dhe duke e emruar prijsin e tyre si kryekomandant t ushtrive bizantine n Ilirik. Pas 10 vjetve Alariku me vizigott u largua pr n Itali, ku n vitin 410 pushtoi Romn.


Sulmet e gotve shkaktuan nj rnie t mtejshme t ekonomis fshatare e qytetare, shkretimin e shum krahinave. Ja si e ka prshkruar gjendjen Hieronimi nga Stridoni i Dalmacis: « M vjen t rrnqetht kur mendoj t tregoj shkatrrimet n kohn ton, ka m tepr se 12 vjet q gjaku shkon rrke. Gott, sarmatt, alant, markomant shkretojn, shkatrrojn dhe plaçkitin Trakin, Maqedonin, Thesalin, Dakin, Akajen, Epirin dhe gjith Panonin. Kudo dhun, kudo pshertima, kudo fytyra e tmerrshme e vdekjes; pr kt dshmitare sht Iliria, dshmitare sht Trakia, dshmitar sht edhe vendi ku kam ler, ku çdo gj u shkatrrua, prveç qiellit e toks, ferrave dhe pyjeve t dendura ».

Afrsisht, n mesin e shek. V Gadishullin Ballkanik e sulmuan hunt t komanduar nga Atila, duke shfrytzuar rastin q ushtria bizantine ishte e zn n luft me vandalt. Brenda pak vjetve ai pushtoi e grabiti shum qytete t trevave iliro-shqiptare, n mnyr t veçant, Dardanin. Burimet bashkkohse e prshkruajn Dardanin si nj vend t shkretuar. Me vdekjen e Atils federata hune u prish dhe kshtu pushuan sulmet e tyre kundr Perandoris Bizantine.

N vitin 479, trevat iliro-shqiptare t prfshira n provincn e Epirit t Ri, u goditn nga sulmi m i rnd i ostrogotve t udhhequr nga Teodoriku. Ostrogott, rreth 50 mij veta, ndr t cilt 10 mij lufttar, u lshuan nga vendbanimet e tyre provizore n Traki dhe nprmjet rrugs Egnatia deprtuan deri n viset bregdetare pran Durrsit. Vet kjo qendr
e rndsishme ra n duar t ostrogotve. Perandoria Bizantine bri ç’qe e mundur pr t’i larguar t porsaardhurit nga ato treva, q ishin t nj rndsie strategjike t jashtzakonshme pr perandorin. N fakt ostrogott shum shpejt u detyruan t trhiqeshin prej andej.
N periudhn midis viteve 500-517 hordhi hunsh t nisura nga rrjedha e poshtme e Danubit, prshkuan viset ballkanike deri n Epir e Thesali, duke shkretuar gjith vendin. Bregdeti i Shqipris vuajti n at koh edhe nga sulme t ostrogotve t organizuara nga Italia, ku ky popull ishte vendosur qysh prej fundit t shek. V.

Gjithsesi, pas kalimit t ostrogotve n perndim (488), n pjesn lindore t Perandoris intensiteti i sulmeve t « barbarve » u ul ndjeshm. Kjo gjendje qetsie relative do t zgjaste deri n dhjetvjeçart e par t shek. VI, kur n kufijt verior u shfaqn popuj t rinj: bullgart, avart, antt, gepidt, e mbi t gjitha sllavt. Inkursionet e tyre u intensifikuan qysh n kohn e sundimit t perandorit Justinian. Rreth vitit 548 nj turm e madhe sllavsh plaçkiti e shkretoi disa provinca, duke deprtuar deri n afrsi t Durrsit. Komandantt ushtarak t Justinianit nuk guxuan t’i futnin trupat e tyre n luftim dhe u mjaftuan t’i ndiqnin nga larg veprimet e sllavve. Inkursionet sllave u prsritn thuajse rregullisht edhe n vitet pasardhse.

Me qllim q t frenonte zbritjet e « barbarve » nga kufijt verior, perandori Justinian me origjin nga Taurisium i Dardanis, m i madhi i perandorve t periudhs s hershme bizantine, i kushtoi vmendje ngritjes s nj sistemi fortifikatash n disa breza, q fillonte nga vija kufitare e Danubit, n veri, dhe zhvillohej val-val duke zbritur n drejtim t jugut. Sipas Prokopit t Cezares, historian i oborrit t Justinianit, vetm n atdheun e tij, n Dardani, perandori bizantin meremetoi 61 kshtjella dhe ndrtoi nga themelet 8 kshtjella t tjera. Nj ndr kto kshtjella, e quajtur pr nder t tij Justiniana Prima (Shkupi), u ngrit n vendlindjen e perandorit, Taurisium.

Numri i kshtjellave t ndrtuara n t katr provincat e Iliris s Jugut arriti n 168. Por kto masa mundn t’i frenojn vetm prkohsisht sulmet e popujve « barbar ». Kto u bn edhe m krcnuese, kur me sllavt u bashkuan edhe avart, nj popull luftarak nomad. Pas vdekjes s Justinianit (565), hordhit sllave shpeshher s bashku me avart ose t prira prej tyre, u lshuan n drejtim t jugut. Rrugt e rrahura prej tyre zbrisnin nga rrjedha e Danubit n drejtim t jugut e juglindjes, ku synonin t godisnin qendra t tilla, si Selanikun, Adrianopojn e vet Konstandinopojn. M 586 Selaniku u rrethua nga sllavt, t cilt e vazhduan marshimin e tyre n jug, deri n Peloponez.

Por sulmi m i fuqishm avaro-sllav n Ilirik qe ai i vitit 609. Hordhit sllave shkretuan vise t tra n Maqedoni, Thesali, Beoci e deri n Peloponez, prej nga arritn me anije edhe n ishujt e Egjeut e deri n Azin e Vogl. Nga kjo val u prekn edhe provincat e Dardanis e t Epirit t Vjetr. At koh Selaniku psoi rrethimin m t gjat t tij. N qytet erdhn dhe u strehuan edhe t ikur nga viset m veriore, ndr t cilt edhe nga Nishi. Megjithse drejtimi kryesor i dyndjeve avaro-sllave ishin viset jugore t Ballkanit dhe qendrat
e mdha si Selaniku e vet Konstandinopoja, inkursionet shkatrruese nuk kursyen edhe brezin perndimor t trevave iliro-shqiptare. N radh t par prej tyre vuajtn viset dalmatine dhe provinca e Prevalit. N vitin 592 nj pararoj avaro-sllave arriti t shtyhej deri n qytetin e Lezhs. Disa vjet m von prej sllavve u pushtua dhe u shkretua prfundimisht Salona. Banort e qytetit dalmatin gjetn shptim n ishujt pran e n Split. N provincn e Prevalit, u rrnua qyteti i Diokles, banort e t cilit kaluan n Tivar. Qendrat e tjera, si Budua, Ulqini, Shkodra, Lezha, rezistuan dhe patn vazhdimsi jete edhe n shekujt e ardhshm.

Ndryshe nga popujt e tjer, dyndjet e sllavve n Ballkan u shoqruan me nj dukuri t re, at t ngulimeve. N vendet e shkelura prej tyre, sllavt u nguln duke formuar t ashtuquajturat « Sklavini » (vende t sllavve). N fund t shek. VI e fillim t shek. VII, Sklavini t tilla ishin formuar n Maqedoni, Traki, Thesali, Beoti e, n nj numr mjaft t madh, n Peloponez. Prej Maqedonie, grupe t veçanta sllavsh arritn t deprtojn dhe t vendosen n lartsit prgjat lugins s lumit Devoll e Osum, por pa formuar bashksi kompakte.

N bregdetin dalmat, duke filluar nga gryka e Kotorrit e sipr, u vendosn tribut sllave t trebinjve, kanavlitve, zaklumve, narentanve. Konstandin Porfirogjeneti, perandor e historian bizantin i shek. X, i numron kto bashksi si fise sllave. Por diokleasit, q banonin m posht gryks s Kotorrit, ai nuk i prfshin ndr popujt sllav. N fillim t shek. VII, perandor Herakli lejoi vendosjen e dy fiseve t mdha sllave, t kroatve dhe t serbve. Kta t fundit zun vendet e prshkuara nga lumenjt Lim e Drina e siprme bashk me Pivn e Tarn, luginn e Ibrit dhe rrjedhn e siprme t Moravs perndimore. N jug dhe n perndim serbt kufizoheshin me dioklet si dhe me trebinjt e zaklumt sllav, q ndonjher njsohen me serbt. Brthamn e vendeve serbe e prbnte krahina e Rashs, q e merrte emrin nga kshtjella me t njjtin emr, n veri t Novi-Pazarit t sotm. N jug vendet e serbve arrinin deri n burimet e lumit Lim.

N prfundim t dyndjeve t popujve gjat shek. IV-VI e sidomos t kolonizimit sllav t shek. VI-VII, prbrja etnike e trevave ballkanike, psoi modifikime t ndjeshme. N viset danubiane, n ato t Istries, t Dalmacis e t rajoneve t brendshme u vendosn n mnyr mjaft intensive popullsit e reja sllave: trebinjatt, kanavlitt, pagant, serbt, kroatt. Masa sllavsh u vendosn n zonn e Nishit dhe prgjat lugins s Vardarit, e deri n Selanik. Prej kndej, grupe t veçuara deprtuan npr luginat e Devollit e Vjoss, duke zn kryesisht lartsit prgjat tyre. Ngulime sllave pati edhe n malsit midis Thesalis dhe Epirit (malet e Pindit). Vendosje masive t bashksive sllave pati n Traki e Greqi, veçanrisht n Gadishullin e Peloponezit. Historiani bizantin i shek. X, Konstandin Porfirogjeneti, thot se n at koh Peloponezi « ishte sllavizuar plotsisht ». Gjithsesi, burimet historike, t dhnat arkeologjike e ato gjuhsore, i kan shtyr studiuesit t dalin n prfundimin se brezi perndimor i Ballkanit q prfshihej n provincat diokleciane t Prevalit, Epirit t Ri dhe t Epirit t Vjetr, me nj shtyrje ku m shum e ku m pak t thell drejt brendsis, sht ndr rajonet m pak t prekur nga kolonizimi sllav. Prkundrazi, popullsia e hershme autoktone iliro-shqiptare u prforcua n kt gjersi gjeografike me grupe t tjera iliro-shqiptare t ardhura nga viset e brendshme, ku invazioni sllav kishte qen masiv. Nj zhvendosje e till e popullsis autoktone iliro-shqiptare drejt zonave m t sigurta jugore dshmohet pas rnies s Nishit, t Dardanis e t Salons n bregdetin dalmat pas vitit 612.

Gjithsesi, burimet historike t mesjets s hershme, ndrsa flasin pr krijimin e zonave kompakte t sllavizuara (sklavini) n viset fqinje t Dalmacis, Rashs, Maqedonis, Peloponezit etj., nuk prmendin ekzistencn e t tillave n katr provincat e Ilirikut Perndimor. Mbijetesa, historikisht e dokumentuar, n kto treva t qyteteve antike, e qendrave dhe e strukturave kishtare, si dhe prania ndonse e dobsuar e pushtetit bizantin flasin prgjithsisht pr ekzistencn ktu t kushteve pak a shum normale t jets n shekujt e errt t mesjets.

Grupet e izoluara sllave q kishin arritur t deprtonin drejt luginave t Devollit e Osumit, nuk arritn t organizoheshin n bashksi kompakte. Pr m tepr, duke filluar me Justinianin II, me qllim q t siguronte ndrlidhjet jetike me bregdetin adriatik n boshtin e rrugs Egnatia, Perandoria Bizantine shprnguli popullsi t tra sllave nga viset q ishin n rrezen e saj duke i çuar n Azin e Vogl.

Fuqizimi i shtetit bullgar, sidomos gjat sundimit t carve Simeon e Samuel, n shek. IX-X, u shoqrua me deprtime grupesh sllave, prkatsisht bullgare, q u vendosn kryesisht n vendet e prekura q m par nga kolonizimi sllav. Por, me rnien e Perandoris Bullgare dhe me rivendosjen e pushtetit bizantin n kto treva, bashksi t tra sllave u shprnguln nga perandort bizantin dhe u vendosn n Traki e n Azin e Vogl. Kjo vlen n radh t par pr zona me rndsi strategjike, siç qe Shqipria. Grupe t tjera, n marrdhnie me popullsin vendase erdhn vazhdimisht duke u tretur e duke u asimiluar.

Prvijimi i hapsirs shqiptare n mesjet

Q n shek. VII-VIII situata etnike n Ballkan u stabilizua dhe nuk prmenden m dyndje popujsh. Kjo gjendje etnike e shekujve t hershm t mesjets, n at q u konstitua si atdheu mesjetar i shqiptarve (Albania - Arbria), mbeti n thelb e pandryshuar edhe n shekujt e mvonshm, kur nuk ka njoftime pr dyndje t reja popujsh, nse prjashtohen n shek. VIII-IX inkursionet episodike n brigjet shqiptare t arabve t Sicilis, t cilt gjithsesi nuk u vendosn n kto an. Kronikat e vjetra serbe q prshkruajn ekspansionin e shtetit serb t Rashs n Kosov e n Diokle (Gent) n shek. XII, bjn t njohur se serbt gjetn n ato treva nj popullsi q ato e quajn t huaj (barbare), ndrkoh q burime t tjera qoft serbe, raguzane ose perndimore, flasin n mnyr m eksplicite pr shqiptar (Arbanasi, Arbanenses) n ato treva. Karvanet e tregtarve q n shek. XIII-XV niseshin nga Raguza
(Dubrovniku) e nprmjet Breskovs e Rudnikut (Sanxhak) mbrrinin n Trepç e n Novobrd, kalonin npr vende t banuara nga shqiptar e ku flitej gjuha shqipe (lingua albanesca).

Shtrirja n kto treva e shtetit serb t Stefan Nemanjs, n çerekun e fundit t shek. XII, solli aty element sllav, q erdhn dhe iu shtuan grupeve t tjera sllave t kohve t kolonizimit t par sllav (shek. VI-VII). N Diokle, krahas popullsive shqiptare edhe atyre sllave, n disa nga qytetet e bregdetit mbijetonin edhe grupe t vogla popullsish t romanizuara, t prmendura edhe nga historiani-perandor Konstandin Porfirogjeneti (shek. X). Pr
rrjedhoj, n shek. XIV Dioklea-Genta (Zeta), veçanrisht ana e siprme e saj, u shfaqej t huajve si nj vend « me popuj e fe t ndryshme ». Gjithsesi, gjat gjith mesjets krahina e bashksi t tra, si Kuçi, Markajt (Markoviçt), Pastroviçt, Piprt, Gjurasht (Crnojeviçt) etj., njihen si shqiptare.

Marrdhniet e diokleasve me popullsit tashm sllave n veri t tyre, me trivunt dhe kanalitt, u shprehn edhe n ndikime politike t ndrsjella. Kshtu, aty nga mesi i shek. XI Dioklea kishte nj sundimtar, Stefan Vojisllavin, q pas çdo gjase ishte sllav. N fakt, historiani bashkkohs bizantin, Kekaumenos, e cilson at « trivunas serb », duke dshmuar faktin se ai ishte i huaj n Diokle.

N drejtim t jugut popullsit shqiptare shtriheshin n Epirin e Vjetr (tema e Nikopojs). Kjo trev i prjetoi m but tronditjet etnike t fillimeve t mesjets. Burimet vrtet t rralla greko-bizantine t shek. VII-XII vazhdojn traditn e kohve antike, duke i cilsuar banort e Epirit si « ilir » ose « barbarofon », pra, q flasin gjuh t huaj. Nga ai moment edhe ktu filloi t prdoret termi « arbresh » (arbanenses, arbanitai) me t cilin tashm thirreshin
pasardhsit e ilirve t lasht. Burime bizantine t shek XIV, si « Panegjiriku i Manuel Paleologut » apo historiani Joan Kantakuzeni, ndrsa e cilsojn si shqiptare popullsin e Epirit, nuk mungojn t saktsojn se shqiptart epiriot t kohve t tyre jan pasardhsit e fiseve t dikurshme t tesprotve, kaonve e molosve.

Trevat e Epirit ishin ato nga ku m s shumti e pati prejardhjen vala e madhe e shtegtimeve shqiptare e shek. XIV-XV drejt Greqis. Megjithat, edhe pas ksaj hemorragjie t madhe, regjistrimet osmane t shek. XV-XVI konfirmojn pranin e nj popullsie t madhe e kompakte shqiptare n gjith shtrirjen e Epirit.

N kuadrin e trevave shqiptare, Arbri (Arbanon - Arbanum - Raban) zinte n mesjet nj vend t veçant. I vendosur n qendr t tyre, n hapsirn e prfshir mes Lezhs - Dibrs - Ohrit - Vlors, dhe i prshkruar mes pr mes nga boshti i rrugs strategjike Egnatia, Arbri u b brthama e trojeve shqiptare n t ciln n mnyr m konsekuente e intensive u zhvilluan proceset ekonomike, politike, kulturore e psikologjike, q plazmuan qenien historike t kombit shqiptar. Me t drejt, studiues si M. Shuflai, K. Jireçek, G. Prinzig, M. Angold, e kan vlersuar kt territor si « brthamn e trojeve shqiptare ».

Emri i vendit, Arbr, dhe i banorve t tij, arbresh, trashgohej nga koht antike. N fakt, n shek. II t ers son, gjeografi aleksandrin Ptolemeu, njoftonte pranin n kto territore t nj fisi me emrin albanoi dhe t kryeqendrs s tyre, Albanopolis. Kta etnonim iu trashguan vendit dhe banorve t tij edhe n mesjet. Dhe fal rolit qendror q Arbri dhe arbrit luajtn n fatet historike t universit shqiptar, kta emra etnik u shtrin dora-dors edhe n viset e tjera n veri, n jug e n lindje t tyre, ku banonte e njjta popullsi. Tashm n shek. XIII, Shqipri (Albania) dhe shqiptar (Albanenses) quheshin trevat dhe popullsit nga kufijt e Diokles (Gents) e deri n gjirin e Prevezs. Udhtart e huaj dallojn n t gjith kt shtrirje nj popullsi me tipare etno-kulturore unitare.

Shqiptart e hershm dhe « Kultura e Komanit »

N vitin 1898 u ra n gjurm t nj varreze t madhe, pran Kalas s Dalmaces, n fshatin Koman t Puks. N vazhdim u zbulua nj numr i madh varrezash t ngjashme, rreth 30, t prhapura kryesisht n Shqiprin e Veriut e n at t Mesme. Shprndarja gjeografike, tipologjia, inventari dhe kronologjia e njjt e ktyre varrezave i ka shtyr studiuesit t identifikojn n to kulturn e hershme mesjetare shqiptare, t quajtur « Kultura e Komanit »
(shek. VI-VIII). N vitet e fundit zbulime t « Kulturs s Komanit » jan br edhe n Shqiprin e Jugut si dhe prtej kufijve shtetror, n Mal t Zi, Kosov, Maqedoni e n Greqi.

« Kultura e Komanit » sht kultura e nj populli q n shek. VI-VIII ishte n kaprcyell t dy epokave, nga ajo e von antike, n periudhn e hershme mesjetare. Tipologjia e varreve, orientimi i tyre, inventari i armve, i veglave t puns dhe i stolive, me pranin e elementve t shumt t simboliks ilire, e lidhin « Kulturn e Komanit » me t kaluarn ilire t ktyre trojeve dhe me banort e lasht t tyre, ilirt.

Por, prveç elementve t vazhdimsis ilire, « Kultura e Komanit » prmban edhe element t rinj, q lidhen me periudhn e hershme bizantine. Durrsi, baza m e rndsishme e Perandoris Bizantine n perndim, ishte qendra nga ku n thellsi t trevave shqiptare mbrrinin importet dhe, n prgjithsi, ndikimet bizantine. Kto t fundit shquhen qart n disa grupe stolish, si tokza rripi, brosha t praruara, vath etj.. Por, mbi t gjitha, ndikimi bizantin materializohet n element t artit, pra dhe t besimit kristian. T till jan vatht me motive palloi, skena t Eukarestis ose unaza me formula e lutje t krishtera. Ndrkoh q n shum nga stolit e gjetura n varrezat e « Kulturs s Komanit » dallohet qart mbijetesa e motiveve pagane (p.sh. disku diellor), prania edhe e motiveve kristiane dshmon se bartsit e « Kulturs s Komanit » kishin prqafuar, ose ishin duke prqafuar,
besimin e krishter. N kt koh, pra n shek. VI-VIII, krishterimi, i prhapur nga qendrat urbane, si Durrsi, Shkodra, Ohri etj., kishte mundur t deprtonte edhe n zonat e brendshme rurale, ku dshmohet « Kultura e Komanit ».

« Kultura e Komanit », qoft n trashgimin e saj t kulturs s lasht ilire, qoft me elementet e reja t periudhs s hershme bizantine e, n fund, me shenjat e qarta t besimit t krishter, sht specifike pr hapsirn ku dshmohen shqiptart n mesjet. Ajo i dallon n mnyr t qart, bartsit e saj, shqiptart, nga fqinjt e tyre t rinj e t vjetr, sllavt e grekt.

2. RURALIZIMI I JETËS NË MESJETËN E HERSHME



Kushtet natyrore

Tabloja mjaft e larmishme e kushteve natyrore prcaktoi n nj shkall t madhe ndarjen e trevave shqiptare n disa rajone bujqsore me drejtime e karakteristika t ndryshme t prodhimit.

Dallohej pa dyshim n kt drejtim ajo q historiania bizantine e shek. XI-XII, Ana Komnena, e quan « fusha ilirike » dhe q njsohej me ultsirn perndimore shqiptare, ku ndodheshin rajonet bujqsore dhe qytetet ndr m t begatat e Shqipris mesjetare. Kto vise ofronin kushte t prshtatshme pr zhvillimin e nj bujqsie intensive dhe pr zbatimin e nj agroteknike t prparuar. I till ishte rajoni i Shkodrs, ai i Durrsit (fusha e Skurris
etj.), zona e Karavastas si pjes e fushs s Myzeqes (Myzakia = vendi i Muzakve) dhe treva tejet e begat e Vagenetis (Çamris) n skajin jugor. I gjith ky rajon karakterizohej nga nj pjellori relativisht e lart e toks dhe q deri n shek. XIV nuk ishte prekur ende nga dukuria e moçalizimit, q erdhi si rezultat i shpyllzimeve masive dhe i braktisjes s tokave n prag t pushtimit osman. Drithrat (gruri, elbi, meli) prbnin produktin kryesor t ktyre zonave. Por po aq t dgjuara ishin prodhimet e kopshtaris, vreshtaris e t blegtoris. Kultura e ullirit kishte prhapje mjaft t gjer, duke u shtrir n veri deri n rrethinat e Ulqinit, t Shkodrs e t Drishtit, ndrsa kultura e mndafshit (serikultura) qe e prqendruar n zonn e Shkodrs, Vlors, Beratit e t Klcyrs.

N t gjith ultsirn perndimore shqiptare, ku dikur kishin lulzuar latifondet e mdha, edhe n kushtet e reja prona e madhe toksore vazhdoi t ekzistonte n zotrim t personave laik apo t institucioneve fetare. Kto t fundit dalin q hert si grumbulluese fondesh t mdha toksore. Q n shek. VI bhet fjal pr prona t mdha t kishs (patrimonia) n zonn e Shkodrs (t Prevalitanis). Nj pjes e mir e ktyre, bashk me toka t tjera, figurojn m von si pron e manastireve t mdha, katolike e ortodokse, t atij rajoni. Njlloj t pasura me toka ishin edhe manastiret dhe peshkopatat e zons s Durrsit, ato t Beratit apo t Vagenetis n jug.

Njkohsisht me institucionet fetare, fonde t mdha tokash figurojn n pronsi t personave laik, q i prkisnin aristokracis vendase por q, n ndonj rast, ishin edhe fisnik t huaj. Prania e ktyre t fundit, dhe n prgjithsi kontaktet q bregdeti i Adriatikut dhe ai i Jonit patn me Italin, bn q marrdhniet agrare t ndikoheshin aty nga modeli perndimor i feudalizmit. N dokumentet e shek. XIII-XV, q kan t bjn me kto treva, ndeshet vazhdimisht nj terminologji q flet pr pranin aty t institucioneve feudale, tipike perndimore, siç qe feudi (feudum), vasaliteti (vassallagium), betimi (juramentum), mbrojtja feudale (protectio), imuniteti (immunitas) etj..

Rajone t zhvilluara dhe dendsisht t banuara qen edhe ato t rrafshnaltave ose luginave t brendshme t Kosovs, Dibrs, Ohrit, Korçs, Devollit, Matit, Klcyrs, Drinit etj.. Kto prshkoheshin nga nj rrjet e dendur rrugsh komunikimi dhe nuk prbnin kurrsesi enklava t izoluara. Edhe ktu, ashtu si n ultsirn bregdetare perndimore, procesi i prqendrimit t tokave n pak duar ndodhi shpejt dhe pjesa m e madhe e fondit toksor ndahej mes nj grupi pronarsh t mdhenj ose institucioneve fetare. Kto treva qen n Shqipri trevat ku gjeti prhapjen klasike feudalizmi i tipit bizantin, i mishruar n institucionin e pronies.

S fundi, rajoni i tret ishte ai i malsive dhe i zonave t thella, q zinte nj pjes t mir t territorit. Ktu peshn kryesore n veprimtarin ekonomike e zinte blegtoria, kurse kultivimi i arave kufizohej n lugina e n ngastra t ngushta t hapura me mund n siprfaqet e pjerrta apo n pyjet. Karakteristik e ktyre zonave ishte mobiliteti (lvizshmria) periodike e nj pjese t popullsis t lidhur kryekput me ekonomin blegtorale dhe q prcaktohej nga ndrrimi i kullotave, nga mali n ver, n fushat bregdetare gjat stins s dimrit (tranzumanca). Ndonse banesa e qndrueshme e blegtorve ndodhej n katundin malor, ndodhte shpesh q, gjat shtegtimit me bagtit e tyre drejt fushave bregdetare, n dimr, ata t merrnin me vete edhe familjet, me t cilat sistemoheshin prkohsisht n kasolle t ngritura kryesisht me dru e kasht. Jo rrall kjo popullsi blegtorale, e vendosur prkohsisht gjat muajve t dimrit n zonat fushore bregdetare, ngulej aty n mnyr t qndrueshme, duke sjell ndryshime t rndsishme n strukturn dhe shprndarjen e popullsis. Nga ana tjetr, me zhvendosjet e saj t pandrprera nga fusha n mal e anasjelltas, kjo popullsi blegtore bhej nj faktor ndrlidhs midis sektorve t ndryshm t popullsis shqiptare duke kontribuar n homogjenizimin e saj. Kshtu, norma, doke dhe institucione t kahershme shqiptare, t ruajtura n malsi n format e tyre t pastra, me koh zbritn dhe deprtuan edhe n shoqrin shqiptare t zonave fushore bregdetare dhe t qyteteve, ndrkoh q praktika dhe institucione t shoqris « s qytetruar » arritn deri n viset m t largta malore, duke ndikuar n zhvillimet ekonomike, shoqrore, politike e kulturore t tyre.

Marrdhniet e prons n fshatin shqiptar n shek. VIII-X


Bashksia fshatare dhe ngastrat ushtarake Kalimi n periudhn e mesjets edhe n Shqipri e zhvendosi qendrn e gravitetit ekonomik n fshat, ku qe prqendruar edhe masa drrmuese e popullsis. Funksioni ekonomik i qyteteve u rrudh dhe kto, duke prjashtuar Durrsin edhe ndonj tjetr, prgjithsisht mbijetuan si qendra administrativo-ushtarake e peshkopale. Disa syresh, si Skampa, Apolonia, Bylis, Amantia, Onkezmi, Euroia etj., pushuan s ekzistuari si qendra t banuara q n t dal t periudhs antike.

Qeliza jetsore e shoqris shqiptare u b bashksia fshatare, nj grupim njerzish i organizuar mbi bazn e nj territori t prbashkt dhe t interesave t prbashkt. Lidhjet e gjakut te bashksia fshatare ruajn deri diku rndsin e tyre, por ato nuk jan m kryesore, si dikur n bashksin fisnore. Organizimi n bashksi e kaprcente n ndonj rast kuadrin e nj vendbanimi fshatar, duke prfshir disa t tilla. Kshtu lindn bashkimet krahinore, q u njohn si t tilla edhe n kuadrin e organizimit administrativ e kishtar bizantin. Duke filluar nga shek. VIII, t tilla n trevat shqiptare prmnden: Kunavia, Stefaniaka, Pulti, Devolli, Kolonja, Himara, Vagenetia.

Organizimi dhe funksionimi i bashksive fshatare n Perandorin Bizantine n fazn e hershme (shek. VII-VIII) pasqyrohet n nj dokument juridik t kohs, n t ashtuquajturin « Ligji bujqsor » (nomos georgikos). Ligji n fjal kishte vler pr t gjitha territoret ballkanike t Perandoris Bizantine dhe, n kt kuadr, edhe pr trojet shqiptare. Mjaft norma dhe institucione, q gjejn pasqyrim n « Ligjin bujqsor », u futn n t drejtn dokesore dhe si t tilla mbijetuan deri n koht e reja n fshatin shqiptar.

Ësht e qart q « Ligji bujqsor » pasqyron gjendjen e bashksive fshatare n fazn e shprbrjes, kur prona private po karakterizonte gjithnj e m shum marrdhniet e prons. Fshatart, t cilt jo rastsisht quhen aty « zot » (kyrios), kishin tokn e tyre ar, vreshtat, kopshtet, q, s bashku me shtpin dhe me bagtit, prbnin pasurin kryesore vetjake t familjes fshatare. Mullinjt, dhe shpeshher edhe pyjet, ishin pron e individve t veçant.
Si pron vetjake, arat, vreshtat, kopshtet, bagtia etj., mund t trashgoheshin, t shkmbeheshin, t ndaheshin, t jepeshin me qira, t liheshin peng, madje m von edhe t shiteshin, veç brendaprbrenda bashksis. Pra, siç shihet, q n kohn e « Ligjit bujqsor » ekzistonin premisat ligjore pr polarizimin shoqror n gjirin e bashksis, nprmjet grumbullimit t mjeteve e pasurive n pak duar.

Dhunimi çfardo i prons individuale ndshkohej me masa q shkonin nga zhdmtimi e deri n dnime t ashpra trupore, si me rrahje, damkosje me hekur t nxeht, me verbim apo me prerjen e dors. S’ka dyshim q ndshkime t tilla t vrazhda pasqyrojn ndikimin q ushtroi mbi t drejtn bizantine e drejta dokesore e popujve barbar, q erdhn e u vendosn n territorin bizantin n shek. V-VII.

Me gjith konsolidimin e prons individuale, dispozitat e « Ligjit bujqsor » tregojn se, n kohn e veprimit t tij, pronsia e prbashkt nuk ishte zhdukur prfundimisht. Kullotat, pyjet, ujrat, tokat djerr, vazhdonin t ishin pron e bashksis dhe t administroheshin nga kjo. Bashksia kishte nj fond tokash t lira e t papunuara, q her pas here ua ndante sipas nevojave antarve t bashksis duke zbatuar sistemin e shortit (kleros). Nj mbeturin e kohve, kur tokat ishin pasuri e prbashkt, ishte edhe sistemi i « arave t hapura », sipas t cilit, me prfundimin e korrjeve, bagtit mund t kullosnin lirisht n ngastrat e njrit apo tjetrit. Po ashtu, arat e braktisura, pas nj afati t caktuar, i ktheheshin prsri bashksis. Kjo mund t’i prdorte pr t kompensuar antart e bashksis q kishin nevoj pr ngastra t reja shtes ose q dshironin t ndrronin tokn e mparshme. Bashksia, gjithashtu, kujdesej pr veprimtari me interes t prbashkt, pr shfrytzimin e ujrave, pr pajtimin e barinjve q kullotnin tufat e fshatit dhe q i shoqronin ato n shtegtimet nga kullotat verore
n ato dimrore, pr pajtimin e mjeshtrve zejtar q kryenin punime pr nevoja t bashksis dhe t antarve t veçant t saj.

Njsi baz shoqrore e bashksis ishte familja e madhe patriarkale, q bashkonte disa breza dhe q drejtohej nga m plaku. T part e familjeve, pjestar t bashksis, formonin « kshillin e pleqve », i cili trajtonte dhe zgjidhte n baz t dokeve, t gjitha problemet q kishin t bnin me marrdhniet e brendshme t bashksis, si dhe me marrdhniet e saj me bashksit fqinje dhe me pushtetin qendror.

Gjithsesi, bashksia fshatare pasqyron periudhn e pasiguris, q karakterizoi kalimin nga koha e vjetr n kohn e mesme, t shoqruar me prmbysje t mdha ekonomike, shoqrore, etnike e kulturore. Duke u ofruar mbrojtje dhe solidaritet antarve t saj, bashksia fshatare prfaqsonte nj zgjidhje t prshtatshme pr prballimin e kushteve t reja.

Por ajo, siç ln t kuptohet edhe vet nenet e « Ligjit bujqsor », mbetej nj form organizimi shoqror kalimtare drejt shoqris feudale. Fart e diferencimit shoqror jan t dukshme n t. Dokumente t shek. VIII-X provojn se n gjirin e bashksive qe diferencuar shtresa e « t fuqishmve » (dynatoi) apo e « t mdhenjve » (megistanes). Inventari arkeologjik i varrezave t ndryshme t gjetura n vendin ton, dhe q i prkasin ksaj periudhe t vnies n lvizje t procesit t feudalizimit, ofron nga ana e tij prova t prekshme, materiale, t diferencimit shoqror q po prvijohej n shoqrin shqiptare.

Krahas varreve me objekte t çmuara, si unaza floriri, monedha e pajisje luftarake, gjenden m s shumti edhe varre me inventar t varfr, ku qen varrosur ata q n « Ligjin bujqsor » quhen « t skamurit » (aporoi). Kta punonin ngastrat e t tjerve dhe jepnin pr kta t dhjetn e prodhimit ose punonin si rrogtar t thjesht (mistot).

Prveç faktorve t brendshm, n diferencimin shoqror n gjirin e bashksive ndikoi dhe shteti. Duke e konsideruar bashksin nj njsi fiskale, prveçse njsi administrative, shteti mblidhte prej tyre rregullisht detyrime, t cilat rndonin jo njlloj mbi antart e bashksis. Pr t’u shptuar tatimeve, t varfrit e gjenin shpesh her rrugzgjidhjen n shitjen apo braktisjen e ngastrave t tyre.



Megjithat, nj gj e till nuk sillte zvoglimin e sasis s rents, q i jepej shtetit nga bashksia, sepse ky zbatonte sistemin e garancis kolektive (alelengyon), sipas t cilit bashksia paguante edhe pr ata antar q nuk qen n gjendje t paguanin ose q kishin braktisur ngastrat e tyre ose ua kishin shitur t tjerve. N kt rast t fundit, me qllim q t mos prishej homogjeniteti i bashksis, ligji prcaktonte se t drejtn pr blerjen e nj ngastre t nj antari t bashksis e kishte s pari fqinji i tij e pastaj nj pjestar çfardo i saj. Kjo norm, q synonte t pengonte deprtimin e pronarve t huaj n bashksi, quhej e drejta e parablerjes (protimesis).

N kohn ku n Bizant sunduan perandort e « dinastis maqedone », shek. IX-XI, njohn nj prhapje t gjer t ashtuquajturat « ngastra ushtarake » (stratiotika ktemata). Kto shteti bizantin ua shprndante bujqve me kusht q kta t kryenin shrbimin ushtarak. Sistemi i « pronave ushtarake » njohu prhapje t gjer n kohn e riorganizimit politiko-administrativ t Perandoris Bizantine dhe t ndarjes s territorit t saj n provinca ushtarake (tema). Sistemi i temave, themeli ekonomik e shoqror i t cilit ishte prona e vogl e bujkut-ushtar (stratiotit), u b shtylla kurrizore e shtetit dhe e ushtris bizantine. Ndaj perandort bizantin bn t pamundurn pr t’i ruajtur t paprekura « ngastrat ushtarake » nga sulmi i pronarve t mdhenj. Por nse pr nj far koh ata ia arritn ktij qllimi, duke nxjerr edhe legjislacion t posaçm n mbrojtje t prons s vogl, me kalimin e kohs u pa qart se procesi i gllabrimit t ngastrave t vogla ishte i pandalshm. Rrnimi i ktyre t fundit, qofshin ato prona t stratiotve apo t antarve t bashksive fshatare, shkaktoi fillimin e nj krize t gjat e t pandalshme ekonomike, financiare e ushtarake q prfundoi n fund t fundit me vet shembjen e Perandoris Bizantine.

3. ORGANIZIMI SHTETËROR DHE JETA POLITIKE



Regjimi i Temave n Shqipri

Tema e Durrsit Ndonse mbetej gjithnj provinc bizantine, Shqipria i humbi lidhjet e drejtprdrejta me Perandorin pas dyndjes e kolonizimit sllav n Ballkan. Strukturat shtetrore-administrative nuk funksiononin m, ndrkoh q n qytete apo jasht tyre po zhvilloheshin struktura autonome t qeverisjes. N qendrat e mdha, si p.sh. n Durrs, fillon e bhet fjal pr njerz me ndikim e pushtet, prfaqsues t aristokracis vendase (arkondt), t cilt luajn rol gjithnj e m t dukshm n zhvillimet politike t vendit. Vet pushteti bizantin, duke mos qen n gjendje t vendoste nj kontroll t fort n provincat e tij t skajshme perndimore, u detyrua t zbatonte ktu forma specifike organizimi e marrdhniesh, forma n t cilat elementt lokal ishin shum t rndsishm. Shembull tipik t ktyre marrdhnieve t reja prbn n kt koh Durrsi dhe treva e tij (Epiri i Ri). N shek. VII-VIII treva e Durrsit prfaqsonte nj arkondat, ku pushteti dhe autoriteti ushtrohej nga arkondt vendas. Kta ishin barts t autonomis lokale dhe t vetqeverisjes. Deri n fillim t shek. IX, Durrsi dhe gjith prapatoka e tij kaluan nj faz vetqeverisjeje dhe autonomie. Arkond t till, me atribute pushteti, ndeshen n t njjtn koh edhe gjetk, si n Vageneti (Çamri), n Kolonj etj..

Zbehja e rrezikut arab, n lindje, dhe keqsimi i situats n zotrimet bizantine n Ballkanin Perndimor dhe n Italin e Jugut, si rezultat i sulmeve t sllavve e t frankve, e shtyu Perandorin Bizantine t kaloj n nj organizim t ri administrativ n kto treva, n at t temave.

Dihet se regjimi i temave, ose i provincave ushtarake, filloi t zbatohej q nga shek. VII n viset me emergjenc ushtarake. Ai bazohej n thelb n rekrutimin e nj ushtrie vendase n radht e fshatarsis s lir, e cila n kmbim t toks, ofronte shrbimin ushtarak. N krye t tems qndronte strategu i emruar drejtprdrejt nga perandori bizantin, i cili prqendronte n duart e tij si pushtetin ushtarak, ashtu edhe at civil. Pas tij vinin funksionar varts, si pretori, nnstrategt, kartulart, klisarkt etj..

Ndr kto ofiqe, pretori dhe kartulari kishin karakter civil: pretori merrej me shqyrtimin e çshtjeve gjyqsore dhe drgohej nga pushteti qendror, kurse kartulari kryente detyrat e sekretarit t strategut. Ndr detyrat e tij kryesore ishte ndjekja e procesit t rekrutimit t trupave ushtarake, ajo e problemeve financiare t kancelaris etj.. Nnstrategt e klisarkt, q shmohen si pjestar t hierarkis drejtuese n Temn e Durrsit, kryenin detyra kryekput ushtarake n njsit prbrse t Tems apo n sektort me rndsi t posaçme strategjike, siç qen klisurat (ngushticat) q kontrollonin lvizjet n rrugkalimet kryesore.
N shek. X n krye t Tems s Durrsit gjejm nj katepan q kishte n juridiksion edhe zotrimet bizantine t Puljes (Itali). N shek. XI komandanti i Tems s Durrsit thirret tashm me titullin duk.

Organizimi i ri i temave synonte t konsolidonte forcn ushtarake bizantine nprmjet krijimit t nj ushtrie q rekrutohej n vend nga radht e stratiotve ose bujqve ushtar, q kishin t drejtn e shfrytzimit t nj parcele toke kundrejt kryerjes s shrbimit ushtarak. Mjaft t dhna historike provojn se, n fakt, forcat ushtarake t strategut t Durrsit prfaqsoheshin nga rekrutt vendas (enkoroi dynameis).

Themelimi i Tems s Durrsit bie me siguri n dhjetvjeçart e par t shek. IX. Si terminus ante quem mund t konsiderohet nj letr e vitit 826 e patrikut t Konstandinopojs, Teodor Studiti, pr kryepeshkopin e Durrsit, Antonin, ku bhet fjal pikrisht edhe pr nj funksionar laik, Thoman, n at koh me detyrn e hipatit e t kartularit n Durrs.

Juridiksioni i Tems s Durrsit shtrihej prej Tivari n veri, n Gjirin e Vlors n jug e n nj thellsi drejt lindjes, q kapte rrjedhn e lumit Drin. Territoret e tjera shqiptare, q dilnin jasht kuadrit t Tems s Durrsit, u prfshin n temat fqinje t Nikopojs, q shtrihej n kufijt e provincs s dikurshme t Epirit t Vjetr, t Selanikut, e cila kishte nn juridiksionin edhe viset e Kosovs e t Maqedonis Perndimore, dhe t Dalmacis. T gjitha kto tema u krijuan gjat shek. IX. Von, n vitet e para t shek. XI, n viset e
Maqedonis Perndimore u krijua nj tem e re, qendra e s cils ishte Shkupi.

Tema e Durrsit ishte n qendr t sistemit mbrojts bizantin n zotrimet e perndimit. Kjo sht arsyeja q, n raste t veçanta, nn urdhrat e strategut t Durrsit viheshin edhe forcat ushtarake t temave fqinje, prfshir ato t Italis bizantine. Si rregull, veprimtaria e ushtris s tems prmblidhej brenda kufijve t tems prkatse. Por, n raste t veçanta, ushtria apo reparte t veçanta t ushtris s tems drgoheshin t vepronin edhe n fronte t tjera, siç ndodhte, p.sh. me lufttar nga Tema e Durrsit q drgoheshin t luftonin n Italin e Jugut.

Nj karakteristik dalluese pr temn e Durrsit ishte roli i madh q elementi vends shqiptar luante n strukturat administrative e ushtarake t saj. Ushtria e tems bazohej n rekrutt vendas. Nga ana tjetr, edhe element t ristokracis vendase luanin nj rol t rndsishm duke u integruar n sistemin e tems e duke luajtur shpeshher nj rol parsor n drejtimin e saj. Nj rol t till ka luajtur p.sh. gjat shek. X-XI familja e Krisilve nga Durrsi. Pinjoll t saj u nderuan deri me titujt e lart proteuon apo patric nga pushteti bizantin. N vitet e fundit t shek. X e n fillimet e shek. XI, fati i vet qytetit t Durrsit e rrethins s tij ishte n duart e fisnikut Gjon Krisili, i cili ia dorzoi nj her qytetin carit Samuel e ca vjet m von ia kaloi at perandorit bizantin Bazili II. Aty nga viti 1040 i biri i Gjonit arriti t emrohej nga perandori bizantin komandant i ushtris s Tems s Durrsit dhe i forcave lokale q do t shkonin t shtronin Dioklen, q kishte ngritur krye kundr sundimit bizantin. Pinjoll nga familje fisnike shqiptare t Tems s Durrsit, si Skurra, Vrana, Arianiti, Muzaka etj., arritn t zinin poste t rndsishme n administratn e Tems. Madje, ndonj syresh ngjiti shkallt e karriers edhe n administratn qendrore.

Duke ln mnjan brezin bregdetar t Adriatikut, brthamn e Tems s Durrsit e prbnte vendi i Arbrit (greQ. Al(r) banon, lat. Al (r) banum, sllav. Raban), me nj fjal treva e prfshir midis Lezhs, Vlors, Ohrit e Dibrs. Vendi i Arbrit prfaqsonte mbshtetjen kryesore t Tems s Durrsit. Prej andej vinin kontingjentet kryesore ushtarake t Tems. Rndsia e Arbrit ishte e till q, n nj moment t caktuar, tema e Durrsit filloi t quhej « Tema e Durrsit dhe e Arbrit ». Nj emrtim i till veç rndsis shprehte edhe individualitetin dhe pavarsin e ksaj krahine brenda kuadrit t tems s Durrsit. N fakt, Arbri ishte treva ku m tepr se n çdo trev tjetr shqiptare, proceset politike kishin çuar q hert n krijimin e nj autonomie relative ndaj pushtetit bizantin.

Autori bizantin i shek. XI, Mihal Ataliati, e ka fjaln pikrisht pr trevn e Arbrit kur thot se marrdhniet e shqiptarve (Albanoi) me pushtetin bizantin ishin ndrtuar mbi bazn e sistemit t izopolitis. Por nuk prjashtohet q pohimi i tij t vlej, ku m shum e ku m pak, edhe pr treva t tjera shqiptare. Sistemi i izopolitis ishte nj sistem i privilegjuar marrdhniesh t nj komuniteti t caktuar me pushtetin bizantin. N thelb ai prfaqsonte
nj lloj statusi federimi, q Perandoria Bizantine u akordonte popujve dhe bashksive t tjera, me t cilat i lidhte feja dhe prbashksia e interesave. Statusi i izopolitis iu akordua nga Bizanti pr ca koh edhe Venedikut. Izopolitia nnkuptonte njohjen e nj autonomie t gjer, prjashtimin nga taksat e detyrimet kryesore, si dhe privilegje t tjera. Detyrimi kryesor
i parashikuar nga nj sistem i till kishte t bnte me furnizimin me trupa ushtarake, t drejtuara nga komandant vendas, q viheshin n dispozicion t strategut bizantin (n rastin ton t strategut t Durrsit) n rast fushatash ushtarake.

T prfshira n ushtrin bizantine, trupat e Arbrit vepronin jo vetm n Temn e Durrsit, por edhe jasht saj, si edhe n vende t tjera, Maqedoni, Greqi, Itali etj.. Gjithsesi ato prbnin nj struktur t veçant, q dallohej nga masa tjetr e ushtris bizantine. Forca ushtarake, q treva e Arbrit arrinte t nxirrte n shekujt e mesjets s hershme, prbnte edhe bazn e statusit t veçant autonom q ai gzoi n marrdhniet me Perandorin Bizantine.

Lufta kundr ikonave dhe efektet e saj n Shqipri

N kohn e sundimit t Leonit III (717-741), Perandoria Bizantine u prfshi nga nj konflikt i ashpr i brendshm fetar. N thelb t tij qndronte interpretimi i ndryshm q i bhej rolit q kishin imazhet e shenjta (ikonat) kishin n besimin e krishter. Duke filluar nga koha e Justinianit kulti i ikonave t shenjtorve (ikonolatria) njohu nj prhapje aq t gjer n kishn bizantine, saq u kthye n nj nga format kryesore t shprehjes s ndjenjs fetare. Kishat e manastiret u mbushn aso kohe me ikona shenjtorsh t çmuara e t kushtueshme, duke u br njhersh tregues i luksit dhe i pasuris n t cilin notonin kleri dhe institucionet fetare. Nj gj e till ushqente paknaqsi n nj mas t gjer njerzish t çdo niveli shoqror, t cilt mendonin se kisha duhej t ishte si n kohn e apostujve, e varfr dhe e virtytshme. Nga ana tjetr, nuk mungonin edhe n vet gjirin e kishs prirje kundr kultit t ikonave, sipas t cilave nj kult i till s’kishte asgj t prbashkt me krishterimin, si fe krejtsisht shpirtrore. Kto prirje ishin m t forta n provincat lindore t Bizantit, tok gjithnj pjellore pr lvizje fetare, ku vazhdonin t mbijetonin mbeturina t monofizizmit dhe ku at koh po forcohej dhe po shtrihej sekti i pavlikanve, q luftonte kundr çdo forme kulti fetar.

M n fund, lufta kundr kultit t ikonave ishte rezultat i ndikimit q ushtronin mbi krishterimin bizantin feja islame dhe ajo hebraike, me t cilat Bizanti ishte n kontakt t vazhdueshm. T dyja kto fe jan prerazi kundr çdo forme t riprodhimit n figur t shenjtorve t vet. N kt mnyr, lufta kundr kultit t ikonave (ikonoklastia) kishte rrnj t thella fetare, kulturore e shoqrore.

Perandor Leoni III, duke ndrmarr hapur betejn kundr kultit t ikonave, synonte n radh t par t afirmonte fuqin e pushtetit qendror mbi pushtetin e pakufizuar t institucioneve fetare si dhe mbi provincat, veçanrisht ato periferike, q jo rastsisht u rreshtuan n krahun e adhuruesve t ikonave. Ikonoklastia ndeshi n kundrshtim t ashpr
n provincat bizantine t Italis e t Ilirikut, q ishin nn juridiksionin kishtar t Paps s Roms. Megjithat edhe ktu ikonoklastia nuk mungoi t bj pr vete prkrahsit e vet. Kshtu, nga dy letra q teologu i njohur bizantin, Teodor Studiti, i drgoi n vitet 820, kryepeshkopit t Durrsit, Antonit, dhe nj murgu tjetr po nga Durrsi, Dionisit, msohet se ikonoklastia ishte prqafuar n at dioqez edhe nga prfaqsues t klerit rregullar (murgjit), t cilt prgjithsisht qen kundrshtart m t rrept t saj.

Nuk ka prova se lufta e ikonave do t ket marr n trevat shqiptare format e ashpra q pati n pjes t tjera t Perandoris Bizantine. Megjithat, n kuadrin e saj ndodhi nj ngjarje me rndsi t madhe pr zhvillimet jo vetm kishtare, por edhe pr ato politike n trevat shqiptare. Perandori ikonoklast Leoni III i shkputi ato nga juridiksioni i Paps s Roms dhe i vuri nn varsin e drejtprdrejt t Patriarkatit t Konstandinopojs (732). Ky hap, i shoqruar edhe me krijimin, n fillim t shek. IX, t tems bizantine t Durrsit e asaj t Nikopojs, ndikoi s teprmi n forcimin e kontrollit t pushtetit qendror n kto provinca perndimore t Perandoris.