Historia e Popullit Shqiptar

Historia e Popullit Shqiptar






PARATHËNIE

N vitin 1959 u botua n Tiran vllimi i par i Historis s Shqipris, i cili, s bashku me vllimin e dyt, q doli m 1965, prbn veprn e par shkencore prgjithsuese pr Historin e Shqipris, t hartuar nga nj grup autorsh.

Historia e lasht (Ilirt) prbnte pjesn e par t vllimit t par t botimit t vitit 1959. Ajo shrbeu si baz pr hartimin e tekstit t ri t Historis s Shqipris q u prgatit dhe u botua
si maket pr diskutim n vitin 1973. Pjesa e par e vllimit t par t ktij botimi t ri (1973)
prfshinte periudhn e historis s lasht, nga fillimet e shoqris njerzore e deri n fillimet
e mesjets s hershme shqiptare. Ajo u prgatit nga prof. Selim Islami (redaktor prgjegjs), prof. dr. Muzafer Korkuti, prof. Frano Prendi dhe prof. dr. Sknder Anamali. N vitin 1977, historia e lasht u botua e ripunuar dhe e plotsuar me t dhna t reja nga kta autor, n
form dispense, pr prdorim t brendshm. Ky tekst, me pak shkurtime, u botua edhe n
frngjisht m 1985 si vllim m vete, pr t’u shfrytzuar nga studiuesit dhe nga lexuesit e huaj, me titullin Les Illyriens - Aperçu historique, Tirana, 1985.

Pjesa e par, Ilirt, q prfshihet n kt botim t ri (vllimi i par), sht mbshtetur n variantet e vitit 1977 dhe 1985, por t ripunuara dhe t plotsuara prej t njjtit grup autorsh:

Krert I dhe II jan hartuar nga prof. dr. Muzafer Korkuti. Krert III dhe V jan hartuar nga prof. Selim Islami.
Kreu IV sht hartuar nga prof. Frano Prendi.

Krert VI, VII dhe VIII jan hartuar nga prof. dr. Sknder Anamali.

Prof. dr. Edi Shukriu ka shkruar n pjesn Mbretria Dardane (Kreu VI) sythet: Territori, popullsia e kultura dhe Dardania paraurbane.

Prgatitja pr botim (redaktimi) e pjess Ilirt, me ndryshimet prkatse u b nga prof. dr. Muzafer Korkuti.

KREU I

LINDJA DHE FORMIMI I BASHKËSISË PRIMITIVE





1. SHFAQJA E SHOQËRISË NJERËZORE. PALEOLITI

Gjurmt m t hershme t jets njerzore

Historia e shoqris njerzore fillon q n kohn kur nga kopeja e majmunve antropoid u formuan grupet e para t njerzve primigjen. Kjo ndarje e njeriut nga bota e kafshve u krye nprmjet nj procesi shum t gjat, t ndrlikuar dhe t paprsritshm.

Periudha m e hershme e zhvillimit t ksaj shoqrie primitive njihet arkeologjikisht me emrin e paleolitit (nga greqishtja palaios - i vjetr, lithos - gur) dhe prfshin periudhn afrsisht nga 1 500 000 deri n 10 000 vjet m par. Kjo epok ndahet nga ana e saj n paleolit t ult, t mesm dhe t lart.

N vendin ton nuk jan zbuluar mbeturina kulturore nga paleoliti i ult, q z nj pjes t madhe t epoks s pleistocenit e vjen deri n kohn e vrshimit t akullnajave Riss.

Gjurmt m t hershme t qenies s njeriut n territorin e Shqipris shfaqen n periudhn musteriane, q i prket paleolitit t mesm (100 000-30 000 vjet m par). Kto prfaqsohen nga vegla prej stralli t punuara mir, me forma tipike musteriane, t cilat i kan shrbyer njeriut primitiv pr procese t ndryshme pune q lidheshin drejtprdrejt me sigurimin e ushqimit t tij t prditshm. T tilla vegla, si prefse, kruese, grryese, etj., jan gjetur, deri m sot, n stacionin prehistorik t Xars n rrethin e Sarands, n stacionin e Kryegjats, n afrsi t Apolonis (Fier) dhe n stacionin e Gajtanit n rrethin e Shkodrs. Nga format dhe prmasat e tyre t vogla kto vegla ngjasojn mjaft me veglat e strallit t zbuluara n depozitimet musteriane t krahinave fqinje t Greqis Veriore, t Thesalis, t Malit t Zi etj..

Tipi fizik i njeriut n kt koh ishte ai i neandertalit . N procesin e antropogjenezs ky tip paraqet nj hallk m t zhvilluar n krahasim me pitekantropin e paleolitit t ult.

Dyndja nga veriu n jug e akullimit t periudhs gjeologjike Riss bri q edhe n vendin ton klima t psoj ndryshime t mdha. N malet e larta t Shqipris u formuan akuj t prhershm, q zbritn deri n lartsin 1 000 m mbi nivelin e detit. Si pasoj e ktyre ndryshimeve klimatike ndryshoi dhe fauna e flora e vendit. Nga kafsht e vjetra qndruan vetm ato q mundn ta prballonin t ftohtit. Krahas tyre u shfaqn dhe kafsht karakteristike vetm pr kushtet e klims s ftoht. T tilla ishin mamuthi, rinoceronti leshtor, bizoni, dreri i veriut, ariu i shpells, hiena e shpells, dhia e egr etj..


T ftohtt ndikoi edhe n mnyrn e jetess. N luftn pr t prballuar vshtirsit klimatike dhe pr t mbijetuar, njeriu i ksaj kohe bri hapa t rndsishm drejt prparimit;
u strehua n shpella pasi triumfoi n luftn pr jet a vdekje me kafsht e egra q i kishin zn q m prpara kto vend-strehime natyrore. U vesh duke shfrytzuar lkurt e kafshve, msoi t ndez vet zjarrin, t cilin e prdori me sukses kundr t ftohtit dhe
bishave t egra, por sidomos pr t prmirsuar strukturn e ushqimit, duke prdorur
gjersisht mishin e pjekur, i cili luajti nj rol t madh n prmirsimin e mtejshm biologjik
t tij. Zjarri qe nj arritje shum e rndsishme pr kohn, sepse i dha njeriut pr t parn her zotrimin mbi nj fuqi t caktuar t natyrs, q e ndau at prfundimisht nga bota e kafshve.

Banort e paleolitit t mesm jetonin me prodhimet, q i gjenin t gatshme n natyr dhe sidomos me gjueti, e cila prbnte edhe drejtimin kryesor t veprimtaris s neandertalasve. Me mbledhjen e frutave dhe t zhardhokve, me ruajtjen e zjarrit, me rritjen e fmijve, me prgatitjen e lkurs pr veshje, etj., merrej gruaja, ndrsa burri dilte pr gjah ose merrej me prgatitjen e veglave t puns dhe t armve. Gjuetia e kafshve t mdha, n kushtet e nivelit t athershm, primitiv t veglave t puns, mund t bhej vetm n mnyr kolektive. N kto rrethana ajo ndihmoi shum n forcimin e lidhjeve t brendshme midis antarve t grupeve dhe s bashku me krijimin e lidhjeve t gjakut shpuri n organizimin e bashksis primitive.

Lindja e gjinis matriarkale

Paleoliti i lart sht prfaqsuar shum m gjer. Vegla pune t ksaj periudhe jan zbuluar
me shumic n siprfaqen e stacionit t Xars (Xara II), n shpelln e Shn Marins n Bogas t Sarands, n shpelln e Konispolit, n Kryegjat, n Rrz t Dajtit dhe n Gajtanin III, pra n nj rreze t till q nnkupton shtrirjen e vendbanimeve t ksaj kohe n pjesn
m t madhe t territorit t Shqipris. Kto materiale prbhen kryesisht nga vegla stralli t tipit aurinjacien, t nj prvoje m t prparuar teknike dhe me forma m t larmishme,
kryesisht thika, kruese dhe grryese. S bashku me veglat prej stralli n depozitn rrz Dajtit jan gjetur edhe disa vegla prej kocke, t cilat n kt koh marrin nj prdorim t gjer krahas prsosjes s mtejshme t punimit t strallit. N shtresn paleolitike t shpells
s Shn Marins prveç veglave t puns jan gjetur dhe gjurm zjarri, si dhe fosile kafshsh
t pleistocenit t von (capra ibex - dhi e egr), q tregojn pr nj faun t ngjashme me at
t paleolitit t mesm, gj q sht dhe e kuptueshme, pasi klima dhe n kt koh vazhdoi t ishte e ftoht dhe e lagsht si m par.

Prparsi kan t dhnat q jan zbuluar n shtresn m t hershme t shpells s Konispolit
I, t datuar 26 370 vjet m par, si nj seri veglash pune t prgatitura nga gur-stralli i bardh
me retush t varfr, kocka kafshsh t egra si edhe far rrushi t egr dhe thjerrza t karbonizuara, t cilat jan tipike pr Mesdheun Lindor paraneolitik.

Gjuetia e kafshve t egra vazhdon edhe n kt etap t fundit t zhvillimit paleolitik t vendit ton, t jet mjeti kryesor i sigurimit t ushqimit. Madje n kt koh prsosen dhe m tepr armt e gjuetis si dhe format e saj. Mbledhja e prodhimeve t gatshme, gjithashtu, mbetet nj nga mnyrat e sigurimit t ushqimit t prditshm.

Gjat ksaj epoke prfundon procesi i gjat dhe i ndrlikuar i antropogjenezs. Nga neandertali, me tipare ende shtazore, kalohet tani n tipin e njeriut t sotm - homo sapiens.

Si rrjedhim i prsosjes s veglave t puns prej stralli e kocke u rrit ndjeshm mundsia e sigurimit m me shumic t produkteve ushqimore, gj q solli ndryshime dhe n organizimin e bashksis primitive.

Formohen tani grupe t qndrueshme njerzish t bashkuar jo vetm nga forma e prbashkt e prodhimit, por edhe nga lidhjet e gjakut dhe nga origjina e tyre e prbashkt. Gradualisht kalohet n brthamn e par t organizimit shoqror, n gjinin matriarkale. Ishte matriarkale, pasi gruaja luante rol t dors s par n ekonomi dhe n jetn shoqrore
t ksaj bashksie gjinore. Forma kryesore e familjes n kt gjini ishte martesa me grupe, prej s cils origjina e fmijve prcaktohej vetm nprmjet nns.

N epokn e mezolitit (guri i mesm) 10 000-7 000 vjet p.e. re ndodhn ndryshime t mdha
n florn dhe n faunn e kontinentit, rrjedhimisht edhe n territorin e Ballkanit. U zhdukn
t gjitha kafsht tipike t pleistocenit, si mamuthi, rinoceronti etj., kurse nj pjes e kafshve
q vazhduan t jetonin ndryshuan prhapjen gjeografike. N kushtet e reja gjeo-klimatike, njeriu i mezolitit filloi t kaloj nga ekonomia q mbshtetej n gjuetin e mbledhjen e produkteve t gatshme, n fillimet e bujqsis e t blegtoris primitive.

Epoka e mezolitit dallohet nga ajo e paleolitit edhe prej veglave t puns, t cilat jan br nga ashkla stralli shum t vogla me forma t rregullta gjeometrike, si trekndsha, trapezoidale, n form segmenti etj., me prmasa t vogla 4-6 cm, ndaj quhen mikrolite.

N territorin e Shqipris vendbanime mezolitike jan zbuluar n shpelln e Konispolit
(Konispol II) dhe n Kryegjat. N t dyja kto vendbanime veglat prej stralli jan t cilsis shum t mir, kan forma tipike mezolitike, me retush t imt t cilsis s lart.N Konispol ato jan datuar saktsisht n vitet 8 500 p.e. son (n baz t C14).

Me epokn mezolitike lidhet pjesrisht edhe vendbanimi i Vlushs (rrethi i Skraparit), ku jan zbuluar vegla stralli tipike mezolitike. Kto vegla jan gjetur s bashku me fragmente ensh shum primitive, fakt q e daton Vlushn n fillimet e epoks neolitike. Sidoqoft, ato i takojn nj kulture me tradita t forta mezolitike, dhe Vlusha prfaqson nj kultur q v n lidhje t drejtprdrejt epokn e mezolitit me fillimet e epoks s neolitit. T marra s bashku, Konispoli II, Kryegjata dhe Vlusha, prbjn nj dshmi t rndsishme pr formimin e kulturs neolitike n territorin e Shqipris.

2. NEOLITI


Vendbanimet neolitike

Neoliti (nga greq. neos - i ri dhe lithos - gur) prfaqson etapn e fundit dhe njkohsisht
m t zhvilluarn t epoks s gurit. Ai prfshin nj koh q fillon nga mijvjeçari i shtat dhe mbaron nga fundi i mijvjeçarit t katrt p.e. son. Arkeologjikisht neoliti ndahet n tri periudha t mdha: e hershme, e mesme dhe e von. N kt t fundit prfshihet dhe periudha e bakrit ose eneoliti (nga bashkimi i fjals lat. eneos - bakr dhe greq. lithos - gur),
q prbn etapn e fundit dhe kalimtare pr epokn e bronzit.

N kta tridhjet vjett e fundit jan zbuluar e grmuar nj numr i madh vendbanimesh neolitike me shtrirje gati n tr territorin e Shqipris, si n Maliq, n Cakran, n Vashtmi,
n Burimas, n Podgorie, n Barç e n Drsnik t rrethit t Korçs, n Kamnik t Kolonjs,
n Blaz e Nezir t Matit, n Cakran t Fierit, n Burim, n Gradec e n Cetush t Dibrs, n Kolsh t Kuksit, n Rajc e n Rashtan t Librazhdit e nga gjetje t rastit n pika t tjera. M mir sht njohur e studiuar pellgu i Korçs, i cili gjat epoks prehistorike ka pasur kushte shum t mira gjeoklimatike. Ai paraqet sot zonn m t pasur e m t zhvilluar kulturore t neolitit si edhe pellgun ku mund t ndiqet pa ndrprerje zhvillimi i kulturs neolitike n gjith shtrirjen e tij kohore. Materialet e gjetura n kto qendra prehistorike, krahas atyre t dala n drit shum koh m par si n Velç t Vlors ose rastsisht n rrethet e tjera t vendit, kan dhn mundsi q t njihen aspekte t ndryshme t jets ekonomike, shoqrore dhe kulturore t banorve neolitik t territorit ton, ndrsa prhapja
e gjer e ktyre vendbanimeve dhe e gjetjeve rastsore neolitike ka treguar se ky territor gjat ksaj epoke ka qen i banuar dendur dhe pa ndrprerje.

Jeta n vendin ton gjat neolitit u zhvillua n kushte shum t prshtatshme natyrore. Klima e ftoht dhe e lagsht e paleolitit, e cila kishte filluar q n mezolit t’i lshonte vendin
nj klime m t but, tani merr pak a shum karakterin e klims s sotme. Si rrjedhim edhe flora e fauna thuajse nuk ndryshojn prej asaj t ditve tona.

Kto rrethana t favorshme natyrore ndihmuan q vendi yn gjat neolitit t arrij n nj nivel t lart zhvillimi ekonomik dhe kulturor pr at koh. Njeriu nga skllav i natyrs, siç ishte n paleolit, shndrrohet tani, pak e nga pak, n zotrues i saj. N kt koh lindin e zhvillohen forma t ndryshme t veprimtaris prodhuese t njeriut, t cilat me plot t drejt mund t merren si zanafilla e degve t veçanta t ekonomis dhe t prparimit teknik e kulturor t shoqris s sotme. T tilla jan bujqsia e blegtoria, prodhimi i qeramiks, tjerrja dhe endja, teknika e ndrtimit t banesave etj.. Prsoset n kt koh edhe teknika e punimit
t veglave prej kocke dhe prej guri. Hyn n prdorim t gjer dhe bhet karakteristike pr epokn dhe teknika e lmimit t gurit. Nga fundi i neolitit (eneolit), pr t parn her dalin dhe veglat e objektet prej bakri, t cilat shnojn dhe fillimet e metalurgjis n vendin ton.

N kto periudha t largta t prehistoris, vendbanimet i ndeshim zakonisht npr tarraca lumore, pran burimeve ose n vende me toka pjellore dhe t pasura me pyje q strehonin shum kafsh t egra. Por krahas ktyre, vazhdonin t shrbenin si vendbanim edhe shpellat
(shpella e Velçs, e Trenit, e Konispolit, e Blazit etj.). Banesat paraqiten dy llojesh: n form gropash nndhese (Cakran) dhe t tilla t ndrtuara drejt mbi tok (Maliq, Kamnik, Kolsh etj.). Zakonisht kto kishin planimetri drejtkndshe dhe ishin nj ose dy dhomshe. Muret
e tyre thureshin me thupra ose me kallama dhe lyheshin pastaj me balt n njrn ose n t dy faqet e tyre. Dyshemet ishin gjithashtu prej balte; n disa raste ato vendoseshin mbi
shtroje trarsh pr t izoluar lagshtirn. N Dunavec dhe n Maliq t Korçs jan zbuluar banime t ngritura mbi hunj (palafite). Mbi hunjt vertikal qndronte nj platform prej trarsh t vendosur horizontalisht e mbi t ngriheshin banesat (kasollet) t shtruara me balt. Palafiti i Maliqit ka qen i rrethuar me nj gardh q e mbronte nga vrshimi i ujit apo nga rreziqe t tjera.

Ekonomia. Lulzimi i gjinis matriarkale

Nga materialet e zbuluara n vendbanimet neolitike t vendit ton del se bujqsia prbnte
nj nga format kryesore t prodhimit dhe sidomos tek ato bashksi primitive q banonin n toka pjellore, si p.sh. n pellgun e Korçs, n fushn e Cakranit (Fier) etj.. Toka punohej cekt me shat prej guri ose briri dreri. Kjo ishte forma m primitive e punimit t toks. N kt koh mbillej gruri si dhe llojet e tjera t drithrave. Kt e tregojn farrat e karbonizuara t zbuluara n shtresat neolitike t Podgories, t Konispolit, t Maliqit apo n muret e banesave t lyera me balt t przier me byk drithrash, siç i gjejm n vendbanimet
m t hershme neolitike (Vashtmi, Kolsh etj.).

N depozitimet neolitike t vendit ton, przier me mbeturina t ndryshme t kulturs, jan zbuluar me shumic dhe kocka bagtish t imta dhe t trasha, q tregojn se krahas bujqsis banort neolitik merreshin edhe me blegtori. Prej bagtive ata siguronin qumshtin, mishin, leshin, lkurn etj.. Nj pjes t ktyre produkteve ata i siguronin dhe nprmjet gjuetis s kafshve t egra, kockat dhe brirt e t cilave i ndeshim gjithashtu n qendrat e banuara t ksaj kohe. Dreri ishte nj nga kafsht e egra m t paraplqyera t gjahut, i cili prveç mishit dhe lkurs, u siguronte bujqve primitiv edhe brirt me t cilt bnin vegla t ndryshme bujqsore, si shetr, çekan etj., dhe q i gjejm t prfaqsuar mir sidomos n vendbanimin e Dunavecit e t Maliqit. Po ktu jan zbuluar edhe shum pesha rrjetash, gropa etj., q dshmojn se nj form tjetr e sigurimit t ushqimit t banorve neolitik t Dunavecit e t Maliqit ishte dhe peshkimi.

Banort neolitik t vendit ton dinin gjithashtu t tirrnin fijen dhe t endnin prej saj rroba
me an t vegjs primitive vertikale. Kt e tregojn rrotullat e boshtit dhe peshat pr trheqjen e fijes n vegj, t zbuluara n Maliq e gjetk.

Q n etapn m t hershme t neolitit shfaqen dhe ent prej balte t pjekur, q prbjn si kudo gjetjet m t shumta e m t rndsishme n vendbanimet e ksaj kohe.Prodhimi primitiv i tyre ashtu si edhe ai i tekstilit dhe i prodhimeve bujqsore, ishte i lidhur me punn
e gruas. Çdo bashksi neolitike i prgatiste vet ent sipas nevojave t saj. Ato punoheshin
me dor n forma e madhsi t ndryshme, me faqe t trasha ose t holla, me ose pa zbukurime sipas qllimit t tyre praktik.

Zhvillimi i madh, pr at koh, i prodhimit, i cili gjeti shprehjen e vet n shtimin e llojeve t veglave t puns dhe n prmirsimin teknik t punimit t tyre, n zhvillimin e formave t tilla t ekonomis, siç ishin bujqsia dhe blegtoria etj., solli ndryshime dhe n organizimin shoqror, q u pasqyrua n prmirsimin e mtejshm t strukturs gjinore. Gjinia matriarkale e lindur q n paleolitin e lart dhe e zhvilluar dalngadal gjat mezolitit arrin tani fazn e lulzimit t saj. N fushn ekonomike kjo faz e zhvillimit gjinor ishte e lidhur kryesisht me zhvillimin e bujqsis primitive, e cila duke qen pun e gruas, i jepte asaj nj vend me rndsi n prodhimin shoqror.Paraqitja e saj me figurat e shumta prej balte, dshmon se ajo kishte nj pozit parsore n gjini.Martesa me grupe, karakteristike pr periudhn e hershme t matriarkatit, zvendsohet tani n periudhn e lulzimit t saj me nj form t re m t prsosur, me martesn me çifte.

Gjat gjith kohs s neolitit, gjinia mbetet e vetmja njsi shoqrore dhe ekonomike n bashksin primitive. N kt gjini kishte jo vetm bashksi familjesh me çifte, por edhe nj organizim pune dhe konsumi kolektiv. Puna e prbashkt i shpinte njerzit n pronn e prbashkt mbi mjetet e prodhimit dhe mbi produktet e prodhimit.

Ndrmjet gjinive, q jetonin n afrsi t njra-tjetrs, u vendosn gjat ksaj periudhe marrdhnie t tilla ekonomike e shoqrore q shpun n formimin e bashksive fisnore. Midis ktyre njsive t mdha fisnore fqinje ose m t largta, ekzistonin marrdhnie kmbimi. N vendbanimet tona neolitike jan ndeshur sende t sjella nga krahina t largta, siç jan p.sh., importet e poçeris diminiane t Thesalis n depozitimet e vendbanimit t Cakranit apo t Kamnikut etj..

Arti dhe botkuptimi

Arti i bujqve dhe i blegtorve neolitik priret drejt formave dekorative gjeometrike dhe figurative skematike.

Arti dekorativ neolitik shfaqet me tr prmbajtjen e tij sidomos n prodhimet e poçeris, ku shum nga format e enve me harmonin dhe me elegancn e trupit t tyre i tejkalojn krkesat e ngushta utilitare dhe hyjn n fushn e realizimeve artistike.

N tr kulturat neolitike t vendit ton qeramika paraqitet e zbukuruar me ornamente t shumta t realizuara me teknika t ndryshme (pikturim, grvishtje, ngulitje, inkrustim, etj.) dhe trajtime t veçanta stilistike, sipas fazave t zhvillimit prparues t saj. Motivet e zbukurimit prbhen nga vija t drejta ose t prkulura me kombinime nga m t ndryshmet,
si dhe nga figura gjeometrike: trekndsha e rombe me fush t zbrazt ose t vizatuar, nga rrath, spirale, meandra, etj..Kto motive, prveç zhvillimit t thjesht pr t zbukuruar ent, kan shrbyer, n mjaft raste, edhe si simbole grafike pr t paraqitur ambientin, sendet apo fuqit e natyrs sipas botkuptimit magjik t njerzve neolitik.

Arti figurativ i ksaj kohe prfaqsohet kryesisht nga figurat antropomorfe apo zoomorfe prej balte t pjekur, t cilat kryesisht jan t vogla.Tipari m karakteristik i tyre sht skematizimi i forms, nganjher jasht mass, ashtu sikurse sht n artin dekorativ t qeramiks gjeometrizimi i theksuar i ornamentit. Kto figura qeniesh paraqiten n form cilindrike, plaçke apo steatopigjike (vithegjera), n kmb ose ulur. Nj pjes e tyre jan t ngjashme me tipat prkats t Azis s Prparme dhe t Mesdheut Lindor, gj q tregon pr lidhje e ndikime kulturore t drejtprdrejta t kulturave neolitike t vendit ton me ato t ktij areali.

Kto prodhime plastike, shpesh me vlera artistike, personifikonin, nga ana tjetr, ato fuqi t panjohura, t cilat sipas bujqve dhe blegtorve primitiv, kishin n dor pjellorin e toks dhe mbarshtimin e kafshve. Kshtu, figurat e grave, t cilat mbizotrojn n plastikn antropomorfe neolitike, jan t lidhura me kultin e pjelloris s toks-nn, ndrsa ato q riprodhojn figura zoomorfe - me kultin e kafshve shtpiake, q luanin, ashtu sikurse dhe bujqsia, nj rol t rndsishm n ekonomin e bashksis neolitike. Me kultin e toks-nn dhe t kafshve lidhen edhe vazot antropomorfe e zoomorfe t zbuluara n vendbanimet neolitike t Maliqit, t Dunavecit etj..

Botkuptimi i banorve neolitik sht shprehur edhe n kultin e varrimit. Varrosja e t vdekurve bhej pran ose brenda territorit t vendbanimit. Varret nuk kishin ndonj ndrtim t veçant; kufoma vendosej n nj grop t cekt n pozicion fjetjeje dhe kmb t mbledhura pa takm funeral. Riti i varrimit brenda territorit t banuar ose brenda baness ishte i lidhur me nj zakon shum t prhapur n at koh n Ballkan dhe n prgjithsi n rajonin e gjer t Mesdheut. Siç duket, ai kishte karakter flijimi dhe u kushtohej fuqive q mbronin vendbanimin.

Grupet etno-kulturore neolitike

Numri i konsiderueshm i vendbanimeve neolitike t zbuluara n tr territorin e Shqipris
si edhe prkatsia kohore e tyre nga neoliti i hershm n neolitin e mesm, t von, duke prfshir dhe epokn e bakrit, e bjn t mundur t veçojm disa grupe kulturore dhe ta ndjekim zhvillimin e kulturs pa ndrprerje nga fillimet e mijvjeçarit t shtat e deri n fund
t mijvjeçarit t katrt p.e. son.

Neoliti i hershm, prfaqsohet nga Vlushi, Podgoria I, Vashtmia, Kolshi I, Burimi dhe Blazi I e II. Vendbanimi i Vlushit karakterizohet nga nj qeramik trashanike ngjyr gri t zez, me forma tepr t thjeshta e me pak zbukurime t bra me shtypje. Qeramika gjendet
s bashku me vegla pune prej stralli tipike mezolitike, ndaj Vlushi i takon periudhs kalimtare
nga mezoliti n neolit.

Kultura Podgorie I, Vashtmia, Kolshi I, Burimi dhe Blazi I, II, t cilat jan njohur e studiuar mir, i takojn neolitit t hershm t zhvilluar. Kjo periudh n territorin e Shqipris Juglindore sht dokumentuar nga kultura Podgorie I. Fal nj shtrese kulturore t trash rreth 3 m e mjaft t qart, n Podgorie, dhe t nj lnde shum t pasur arkeologjike mund t


rindrtohet tabloja e asaj kulture, e cila karakterizohet nga qeramika njngjyrshe e kuqe me shklqim, nga qeramika e pikturuar me boj t bardh mbi sfond t kuq si edhe nga figurat steatopigjike prej balte e tryezat e thjeshta t kultit, t cilat i vn n raporte t drejtprdrejta kulturore e kronologjike me neolitin e hershm t Thesalis (faza Presesklo e pjesrisht Protosesklo), si edhe me neolitin e hershm t Maqedonis (Vrshnik-Anzabegovo Ib, c). Elementet e tjera t pranishme n Podgorie I, si qeramika impreso e tipit t Devollit e ajo e tipit adriatik, si edhe qeramika barbotine e shesht e vn at n lidhje me kulturat e neolitit
t hershm adriatik e ballkano-qendror.

Kultura prfaqsuese e Shqipris Verilindore, Kolshi I ka si tregues themelor qeramikn barbotine n reliev t ngritur, qeramikn e pikturuar me boj kafe mbi sfond t kuq dhe qeramikn impreso, t cilat vendosen mjaft qart n raporte kulturore e kronologjike me Rudnikun (Rudniku III) n Kosov dhe me gjith kulturat e fazs Starçevo II b t Ballkanit Qendror. Blazi I e II n zonn e Matit ka qeramik t tipit impreso-kardium me motive t ndryshme, si edhe qeramik njngjyrshe gri e t zez me shklqim q i japin kulturs s ktij vendbanimi shpellor karakterin adriatik lindor (Smilçiç I).

Kalimi nga neoliti i hershm n neolitin e mesm shnon nj kthes n t gjith zhvillimin kulturor t territorit t vendit ton, gj q sht pasqyruar mjaft qart n kulturat Dunavec I - Cakran Blaz III, t cilat prfaqsojn dhe tri fazat kryesore t zhvillimit t neolitit t mesm
n Shqipri. Tipar themelor pr t gjitha fazat e ksaj periudhe sht qeramika ngjyr gri, gri
e zez dhe e zez me siprfaqe t lmuar me ose pa shklqim, si edhe qeramika barbotine e impreso t trashguara nga neoliti i hershm. Qeramika shquhet pr nj larmi formash ku mbizotrojn kupat bikonike me variante t ndryshme, tasat trung konik me fund t lart, ent me trup sferik me profile t ndryshme etj.. Qeramika e neolitit t mesm dallohet edhe pr pasurin e zbukurimeve t bra me incizim e thellim, hera-hers t inkrustuara me boj
t kuqe ose t bardh, pr zbukurimet plastike variantesh t ndryshme, pr zbukurimin me kanelyra, me pikturim etj..

Çdo njra nga tri kulturat prfaqsuese ka tiparet dhe veçorit lokale q burojn nga diferencat n kronologjin relative si edhe nga pozita gjeografike, nga raportet e lidhjet q ato kishin me kulturat fqinje.

Faza Dunavec I q prfaqson shtresn m t hershme t neolitit t mesm sht e lidhur
me ekzistencn e nj vendbanimi palafit, i cili, sot pr sot, sht m i hershmi n territorin e Ballkanit. N Dunavecin I, krahas qeramiks s zez t cilsis shum t mir vazhdoi t prdorej gjersisht qeramika barbotine me reliev t zhvilluar, tradit kjo e neolitit t hershm
Starçevian. Por tonin kulturs s Dunavecit I ia jepnin format e reja t enve t zbukurimit
n reliev, zbukurimet me incizim e ngulitje, zbukurimet me kanelyra, pikturimi gri etj..

Gjat Dunavecit II, krahas elementeve q u trashguan nga periudha paraardhse, q edhe ktu prbjn shumicn, ka edhe nj tog elementesh t reja q e veçojn at si nj faz m vete. Zbukurimi n reliev njeh zhvillimin e tij m t gjer, po ashtu bhet tipik zbukurimi me grvishtje i llojit adriatik, kanelyra prmirsohet cilsisht dhe, krahas pikturimit gri, del edhe qeramika e pikturuar me boj t kuqrremt. N kt faz shfaqen edhe fragmentet e para t qeramiks dyngjyrshe kuq e zi.

Cakrani dhe Dunaveci II kan prputhje t plot kulturore e kronologjike. Pr t’u shnuar sht gjetja n Cakran e disa fragmenteve ensh t pikturuara dhe n Dunavec II e nj fragmenti, t cilat jan t importuara nga kultura Thesalike e Diminit t hershm (faza Tsangli). Ato japin nj dat t sakt pr ekzistencn e njkohshme t Cakranit e t Dunavecit II me Tsanglin dhe n t njjtn koh dshmojn pr zhvillimin e kmbimit midis trevave tona me Thesalin. Edhe kultura e Kolshit II n territorin e Shqipris Verilindore gjen prputhje t plot me at t Cakranit.

Faza fundore e neolitit t mesm sht dshmuar nga Blazi III n territorin e Shqipris s brendshme qendrore. Ajo karakterizohet nga qeramika ngjyr gri, gri e zez e ngjyr kafe e zbukuruar me motive linearo-gjeometrike e spiralike, t cilat jan elemente karakteristike pr kulturat danilike t bregdetit dalmatin. Krahas tyre ka edhe en t zbukuruara me ornamente
me vija t thelluara, t cilat mjaft mir e vn kt faz t neolitit t mesm n raporte kulturore e kronologjike me kulturn Lisiçiç (Hvar I) t neolitit t von t Adriatikut.

Kulturat e neolitit t mesm t vendit ton kan edhe disa tregues t rndsishm t kultit e
t bots shpirtrore. Si shfaqje e re dhe kryesore jan ritonet, en jo t zakonshme me katr kmb me gryk vezake t vendosur pjerrtas me nj dorez t madhe n pjesn e siprme t trupit dhe t lyera me boj t kuqe. Kto ritone sipas mendimit t shum studiuesve duhet
t ken shrbyer n ceremoni rituale kushtuar kulteve t rndsishme, siç sht ai i pjelloris
s toks, i nns s madhe, kulte q ishin t lidhura me riprodhimin e jets, me pjellorin e toks e t bagtis, t cilat ishin degt baz t ekonomis.

Nj kult tjetr i epoks neolitike sht ai i varrimit t fmijve n vendbanim, t vendosur n pozicion kruspull, dshmi e nj flijimi pr vet vendbanimin.

Kalimi nga periudha e neolitit t mesm n neolitin e von sht br shkall-shkall, gj q provohet nga kultura e vendbanimeve t Drsnikut, t Barçit II dhe t Maliqit I (Kamnik) ku disa tregues t kulturs vazhdojn edhe gjat neolitit t von, madje zhvillohen m tej dhe bhen karakteristike. E till sht qeramika me tone t çelta e punuar me kujdes dhe e pikturuar me ngjyra t ndryshme, me motive t larmishme linearo-gjeometrike dhe meandro- spiralike. Kjo qeramik krijon efekte shum t ngjashme me qeramikn e neolitit t von t Thesalis, q njihet arkeologjikisht si faza e Diminit klasik. Kto elemente kulturore luajtn
nj rol t rndsishm n formimin e kulturs s neolitit t von t vendit ton.

Fazn finale t epoks s gurit t ri ose siç quhet ndryshe epoka e bakrit, e prfaqsojn tri vendbanime me nj vijimsi kulturore e kronologjike: Burimasi, Maliqi II a dhe Maliqi II b. Kultura e tyre karakterizohet nga prsosja e veglave t strallit, e veglave me gur t lmuar dhe
e atyre prej kocke e briri, si dhe dalja e veglave t para prej bakri (spata t tipit dalt, biza e grepa peshkimi), t cilat pr shkak t cilsis s but t bakrit nuk mundn t zvendsonin veglat e tradits neolitike.

Tiparin themelor t ksaj faze e prbn qeramika, e cila dallohet pr cilsin e punimit t saj, pr larmin e formave t enve, pr ngjyrn e zez e gri t zez shpeshher me shklqim, si edhe pr zbukurimet e shumllojshme (me pikturim gri, me boj t bardh ose t kuqe, me incizim, me ornamente plastike apo kanelyra etj.). Kultura shquhet edhe pr nj pasuri e larmi objektesh kulti, si figura antropomorfe e zoomorfe, tavolina kulti e objekte t tjera t karakterit ritual.

Kultura neolitike e vendit ton u zhvillua n lidhje e marrdhnie t ngushta me kulturat bashkkohse t vendeve fqinje, si me kulturn Crnobuki-Shuplevac t Pelagonis, me kulturn Rahmani t Thesalis dhe me kulturat egjeane t bronzit t hershm.

T dhnat e deriathershme dshmojn kshtu se kultura neolitike n vendin ton zhvillohet
pa ndonj ndrprerje dhe mbi nj baz autoktone. Njohurit e deritanishme nuk jan t mjaftueshme pr t prcaktuar se cilt ishin prfaqsuesit e grupeve apo t komplekseve m
t gjera etnokulturore ballkanike t ksaj kohe. Mendimet e ndryshme sipas t cilave kto mund t ken qen ose jo popullsi indoevropiane mbeten ende t diskutueshme, sa koh q
t dhnat gjuhsore nga fusha e toponimis s lasht t Ballkanit sht vshtir t prputhen
me siguri me t dhnat arkeologjike. N kto rrethana, banort e ksaj lashtsie t largt, kto grupe kulturore ka shum gjas t’i takonin nj popullsie paleoindoevropiane.

3. EPOKA E BRONZIT. KALIMI NË ORGANIZIMIN FISNOR PATRIARKAL

Gjurm t kohs s bronzit. Vendbanimet

Epoka e bronzit n Shqipri prfshin mijvjeçarin e tret dhe gjith mijvjeçarin e dyt p.e. son, e deri n fundin e shek.XII p.e.r. Ajo njihet prej t dhnave t fituara nga shtresat e kulturs s bronzit n vendbanimet e Maliqit, t Trenit e t Sovijanit n pellgun e Korçs, nga shtresa e par e vendbanimit t Gajtanit n afrsi t Shkodrs, nga gjetjet n shpelln e Nezirit dhe nga vendbanimi i Badhers e kalaja e Kalivos n rrethin e Sarands. Gjithashtu njihet nga varrezat tumulare n Mat, n Kuks, n Barç (Korç), n Pazhok (Elbasan), n Divjak (Lushnj), n Patos (Fier), n Vajz e Dukat (Vlor), n Piskov (Prmet), nga tumat
n luginn e Dropullit, nga tuma e Bajkajt (Sarand) e nga depo e gjetje t rastit t zbuluara buz liqeneve t Shkodrs, t Pogradecit, t Presps etj..

Kto t dhna dshmojn se territori i Shqipris gjat ksaj epoke ka qen i populluar gjersisht, q nga zonat e tij t ulta fushore e deri n krahinat e brendshme dhe t vshtira malore. Njerzit banonin kryesisht n vendbanime t hapura. N nj mas m t kufizuar jan shfrytzuar dhe shpellat, ashtu siç kan vazhduar t jen n prdorim edhe palafitet, siç tregojn grmimet e viteve t fundit n vendbanimin palafit t Sovijanit. Nga fundi i ksaj epoke lindin edhe vendbanimet e para t fortifikuara, t cilat rrethohen me mure gursh t palatuar e t lidhur n t that apo me ledhe e hunj. Nj pjes e mir e vendbanimeve t ktij lloji, si kalaja e Gajtanit, qyteza e Marglliçit (Fier) etj., q do t marrin zhvillim t plot dhe do t bhen karakteristike pr epokn pasuese, at t hekurit, e kan origjinn e vet n kt periudh.

Banesat kan qen kasolle, q ndrtoheshin me lnd drusore, kallama e kasht. Ato jan njkthinshe zakonisht me planimetri katrkndshe, por duket se ka qen n prdorim edhe tipi me baz t rrumbullakt e trup konik. Dyshemet kan qen t shtruara me balt t ngjeshur e t rrahur, kurse muret t thurura me thupra e t lyera me balt t przier me byk.
N mes kishin nga nj vatr t rrumbullakt; ka raste kur kt e gjejm t vendosur anash n formn e nj korite q nuk njihet n banesat neolitike. Vlen t prmendim nj kompleks banesash t bronzit t von t zbuluara n kalan e Badhers, t cilat kan form katrkndshe ose rrethore t ndrtuara me nj xokolatur gursh, mbi t ciln ngriheshin paretet dhe çatia prej materiali t leht.

Lindja e metalurgjis s bronzit dhe prparimet n degt e tjera t ekonomis

Karakteristika themelore e ksaj epoke sht lindja e metalurgjis s bronzit, q i dha emrin dhe vet epoks. Pr zhvillimin e saj ndihmoi shum dhe pasuria me bakr e vendit ton, sidomos n zonat metalmbajtse t Matit, t Kuksit, t Korçs etj..

Vendin kryesor n prodhimin e metalurgjis e zn veglat e puns dhe sidomos armt, siç jan spatat, draprinjt, shpatat, kamat, thikat dhe majat e heshtave e t shigjetave. Veglat dhe armt e reja nuk mundn t prjashtonin plotsisht nga prdorimi veglat dhe armt e tradits neolitike. Madje n periudhn e par t bronzit ato jan ende t pakta e t dobta, por gradualisht shtohen e prsosen dhe hyjn gjersisht n prdorim, duke ushtruar nj ndikim t fuqishm n veprimtarin ekonomike e shoqrore t njeriut. Prsosuria e derdhjes dhe pastrtia e objekteve t prodhuara n fundin e epoks s bronzit arrin nj nivel t till teknik, q dshmon se gjat ksaj periudhe metalurgjia e bronzit kishte arritur lulzimin e saj
t plot dhe ishte kthyer n nj zejtari t mirfillt. Midis ktyre prodhimeve meritojn t prmenden spatat me forma karakteristike vendase siç jan spatat me emrin « shqiptaro- dalmate ». Krahas tyre qndrojn prodhimet vendase t imitacioneve egjeane ose me origjin nga Evropa Qendrore, t tilla, si spatat dytehshe t tipit minoik, shpatat e gjata t tipit egjean, spatat e tipit kelt, etj., q dallojn nga prototipat e tyre pr veçantit lokale.

Arritjet n fushn e metalurgjis s bronzit ndihmuan veprimtarin prodhuese dhe u bn mbshtetje pr zhvillimin e degve t tjera t ekonomis, n mnyr t veçant t bujqsis. Karakteri i saj ndryshoi edhe si pasoj e zhvillimit t blegtoris. Rritja e numrit t kafshve shtpiake, si kali, gjedht dhe bagtit e imta, q i gjejm t prfaqsuara gjersisht midis materialit kockor n shtresat kulturore t vendbanimeve t bronzit dhe n varrezat e ksaj kohe, solli me vete ndryshime thelbsore n bujqsi. Nga kopshtet e vogla, q rrmiheshin
me vegla t thjeshta prej briri e druri, kalohet tani n shfrytzimin e siprfaqeve m t gjera,
q i punonin me parmend druri, duke shfrytzuar forcn trheqse t kafshve. Tokat hapeshin me an t djegies s pyjeve. T shkriftuara nga zjarri i fort dhe t pasuruara me plehun e hirit, ato ishin t gatshme pr t’u mbjell. Bujkut primitiv nuk i mbetej veçse t hidhte farn dhe ta mbulonte at me nj lrim t cekt. Kjo tok nuk mund t shfrytzohej pr shum vjet, sepse ngjishej dhe nuk mund t punohej m me veglat e thjeshta t kohs, prandaj bujqit hapnin toka t reja, gj q i dha bujqsis s bronzit nj karakter ekstensiv.

N krahasim me qeramikn e bukur dhe t nj cilsie t lart t neolitit t von, qeramika e bronzit t hershm paraqitet m primitive si n teknikn e punimit, ashtu dhe n sistemin e zbukurimit. Por kjo sht nj qeramik me forma t reja e t panjohura m par, ndrsa nj element i rndsishm n ndrtimin e saj jan vegjt. M tipike n kt qeramik jan vazot
me dy vegj t larta mbi buz, ato me dy ose katr vegj unazore nn gryk, filxhant me nj vegj t lart mbi buz dhe brokat me trup t fryr dhe qaf cilindrike me nj vegj nn gryk. Tipar tjetr dallues i ksaj qeramike sht zbukurimi me motive plastike shiritash me ose pa thellim. E njohur n gjuhn arkeologjike, pr kt arsye, si qeramika « shiritore », ajo prbn tani nj element t ri kulturor q nuk lidhet me traditn neolitike. Prototipat e saj jan me origjin t largt nga Ponti n brigjet e Detit t Zi dhe shfaqja e saj n Ballkan, ashtu
si dhe n krahinat e tjera t Evrops sht e lidhur me dyndjen e madhe t nj popullsie
baritore q vjen nga stepat e Lindjes aty nga fundi i neolitit.

Krahas ksaj qeramike do t vazhdoj t mbijetoj edhe ajo me forma tradicionale neolitike vendse, e zbukuruar me ornamente t incizuara ose me kanelyra, e cila paraqitet m e pakt
n fillimet e shtresave kulturore dhe gradualisht vjen e z vend parsor n qeramikn e bronzit.
Qeramika e bronzit t mesm lidhet gjenetikisht me at t bronzit t hershm dhe riprodhon
t njjtat forma e sistem zbukurimi, por me nj teknik m t prparuar. Shfaqen tani dhe forma t reja, prej t cilave m karakteristike jan ent pseudominoike me dy vegj t larta mbi buz, sahant me dy vegj horizontale posht buzve ose q ngrihen mbi to, etj..

N bronzin e von prodhimi qeramik rigjallrohet. Ent paraqiten me forma m t evoluara,
m t pasura dhe m t prsosura nga pikpamja teknologjike. Zakonisht ent me parete t holla jan t pjekura mir dhe kan ngjyra kryesisht t çelta, okr, t kuqe dhe gri n t blert. N fillim kjo qeramik sht e thjesht, por n fazat e mpastajme pasurohet me
zbukurime t pikturuara me motive t larmishme gjeometrike. Tek qeramika m e hershme
e ktij tipi, pikturimi sht br pas pjekjes s ens dhe ka ngjyr t kuqe t praruar, kurse m von ai bhet para pjekjes dhe merr pastaj ngjyrn kafe me nuanca t ndryshme.

N literaturn arkeologjike kjo qeramik sht pagzuar me emrin « devollite », nga emri i krahins ku sht zbuluar m par. Por djepi i saj duket se sht pellgu i Korçs, ku ajo kronologjikisht paraqitet deri tani si m e hershme. Kndej ajo prhapet pastaj n t gjith Shqiprin e Jugut dhe n krahinat fqinje t Maqedonis, t Thesalis dhe t Epirit, ku datohet si m e von. Nga fundi i bronzit, n sintaksn gjeometrike t sistemit zbukurues t qeramiks « devollite » futen dhe elemente t zbukurimit mikenas, si rezultat i lidhjeve gjithnj m t ngushta t ksaj treve me botn e Egjeut.

Si e till qeramika « devollite » paraqitet si prfaqsuese e nj grupi t veçant kulturor me nj shtrirje t gjer n territorin jugor t Shqipris dhe t diferencuar nga ai i krahinave veriore,
i cili nuk zbaton pikturimin e qeramiks dhe as teknologjin e grupit « devollit », duke u treguar m konservator si ndaj formave, ashtu dhe ndaj zbukurimit tradicional t periudhave pararendse t epoks s bronzit.

Prodhimet zejtare dhe ato bujqsore-blegtorale bn t mundshme edhe zhvillimin e kmbimeve. Tregues i rndsishm n kt drejtim jan depot ose objektet e fshehura, q prbjn nj dukuri t rndomt n bronzin e von dhe q ndeshen jo rrall dhe n vendin ton. Depo t tilla jan gjetur buz liqenit t Shkodrs dhe Buns, n afrsi t Shiroks e Beltojs me spata t tipit « shqiptaro-dalmat », n nj shpell afr Koplikut dhe n fshatin Bushat me spata t tipit « kelt », etj.. Kto depo, q krijohen n raste rreziku nga zejtar endacak, t cilt jan njkohsisht dhe shits t prodhimeve t tyre, gjenden zakonisht gjat rrugs natyrore. Ato prmbajn objekte t pavna n prdorim, shpesh prodhime t nj kallpi, t cilat, pr shkak t formave standarde, shrbejn edhe si njsi vlere pr kmbim.

Objektet e importit egjean, italik dhe ato me prejardhje nga viset e Evrops Qendrore, t prfaqsuara n gjetjet arkeologjike t vendit ton prmes armve, qeramiks dhe sendeve t tjera t luksit, jan dshmi e prpjestimeve q marrin kmbimet gjat bronzit. Zhvillimi i tyre dhe lidhjet me krahina kaq t largta u ndihmuan nga lindja n kt koh e transportit toksor, q shfrytzon forcn bartse t kafshve dhe sidomos shfaqja e anijeve me vela, q lejuan lundrimet n det t hapur dhe arritjen e brigjeve t tjera. Q nga kjo koh banort e bronzit t vendit ton, duket se kryen pr her t par dhe kalimin e Adriatikut.

Megjithat duhet thn se lidhjet midis krahinave t ndryshme, qofshin kto t afrta apo t largta, nuk ishin t rregullta, prandaj dhe shkmbimi i produkteve midis bashksive mbetet gjithnj nj gj e rastit.

Ndryshimet n strukturn shoqrore

Prparimet n degt e ndryshme t ekonomis çuan n rindarjen e puns midis sekseve dhe pr pasoj n ndryshimin e pozits shoqrore t burrit dhe t gruas. Burri duke u marr tani
si me bujqsi e blegtori, ashtu edhe me prodhimin metalurgjik, zuri vendin drejtues n
ekonomi e shoqri, ndrsa roli i gruas u dobsua. Kjo solli ndryshime dhe n marrdhniet shoqrore, t cilat u shprehn n zvendsimin e rendit gjinor matriarkal me at patriarkal dhe n kalimin nga familja matriarkale me çifte n familjen patriarkale monogame, e cila u b dhe brtham e shoqris fisnore t ksaj kohe. Brenda fisit ajo formonte nj njsi t pavarur ekonomike e shoqrore. Pjestart e saj i lidhte prona e prbashkt e familjes, prodhimi dhe konsumi i prbashkt. T gjith pjestart e familjes ishin t barabart midis tyre, kurse kryetari ishte i pari midis t barabartve.

Gjat epoks s bronzit struktura e fisit u b m e ndrlikuar. Midis familjes dhe fisit u krijua nj hallk tjetr, vllazria, e cila prmblidhte disa familje t mdha patriarkale, t dala nga ndarja e familjes mm.

Pasqyr e ktij organizimi shoqror jan monumentet skulpturore t ksaj kohe, tumat, t cilat jan varre apo varreza kolektive t nj familjeje, vllazrie ose fisi. Inventari i varreve t tyre flet dhe pr diferencim social t popullsis dhe nj shtreszim fillestar t saj, q e ka bazn te prparimet e shnuara n ekonomi dhe te mundsia q u krijua pr grumbullimin e
nj lloj pasurie prej ksaj. Vet ky fakt nnkupton krijimin e premisave pr lindjen e prons private, q do t sjell n t ardhmen shprbrjen e bashksis primitive.

Prirja pr t shtuar pasurin, pr t fituar toka e kullota t reja çoi gjat ksaj epoke n konflikte e lufta t vazhdueshme. Lvizjet dhe dyndjet e mdha t popullsive q vrtetohen
n mnyr t qart, prmes t dhnave arkeologjike, jan nj shfaqje e ksaj dukurie. Lindja
e vendbanimeve t fortifikuara, prsosja e armve dhe vendi q zn ato n inventarin e varreve, dshmojn se nga fundi i epoks lufta ishte br nj funksion i rregullt n jet. Plaçkitjet dhe prfitimet e tjera q vinin prej saj, rritn nj shtres udhheqsish ushtarak, e cila filloi t veçohet nga masa e gjer e antarve t fisit, duke u pasuruar prmes prvetsimit t pjess m t madhe t plaçks s lufts dhe t robrve t saj. Kta t fundit
do t bhen pastaj burim pr format m t hershme t shfrytzimit t njeriut si skllav n
familjet patriarkale ose ndryshe pr lindjen e skllavris patriarkale.

Botkuptimi dhe arti

Niveli i ult i faktorve t prodhimit dhe karakteri empirik i njohurive krijuan te njeriu primitiv nj botkuptim magjik-mistik pr botn q e rrethonte dhe fenomenet e veçanta t
saj. Mbi kt baz gjat epoks s bronzit vazhdojn t jetojn rite e besime t trashguara nga shoqria neolitike siç sht kulti i toks-mm q vazhdon t ushtrohet edhe gjat
periudhs s par t bronzit dhe q shprehet nprmjet figurave prej balte t pjekur, t cilat paraqesin gruan-mm, apo riti i flijimit dhe i varrimit t fmijve brenda territorit t vendbanimit, q i shrbejn mbrojtjes nga fuqit mistike keqbrse, q vrtetohen me horizontin e bronzit t hershm n Maliq dhe m von n grupin e urnave t shtress s fundit t bronzit n Tren.

Shqetsimi pr fatin e njeriut pas vdekjes krijoi tek njerzit primitiv botkuptimin e vazhdimit t jets prtej varrit, q shprehet n kt epok me kujdesin e veçant q tregohet pr t vdekurin, pr plotsimin e riteve t varrimit dhe pr ndrtimin e vet varreve. Krahas varreve t dysta t trashguara nga neoliti, shfaqen n fillim t epoks s bronzit varret me tuma. Kto jan varre monumentale n formn e kodrave t vogla gjysm sferike, t larta 1-
4 m e me diametr 15-30 m, t ngritura me dhé e me gur. Disa prej tyre kan n baz nga
nj ose dy unaza kufizuese me gur, t cilat shrbenin si kufi pr masn e dheut q hidhej mbi varret. N qendr t tums zakonisht sht vendosur varri m i hershm, pr t cilin sht ngritur tuma, kurse prreth e mbi t jan vendosur varre t tjera t mvonshme.
Arkitektura e varreve sht e thjesht n form gropash t rrumbullakta ose katrkndshe
t rrethuara e t mbuluara me gur, apo arkash katrkndshe prej druri apo gursh.

Varrimi bhej duke e vendosur trupin me kmb dhe me duar t mbledhura n pozicion fjetjeje. Kjo mnyr varrimi e njohur q n neolit bhet m karakteristike gjat gjith epoks
s bronzit. Varrimi me djegie prkundrazi ndeshet m rrall. N kt rast hiri dhe mbeturinat e djegura t trupit vendoseshin zakonisht n gropa t mbuluara me gur ose me urna. T vdekurit shoqroheshin n varr me takmin funerar, karakteri i t cilit prcaktohej nga seksi dhe pozita shoqrore e t vdekurit. Q nga bronzi i mesm fillojn t shfaqen dallimet midis varreve me inventar t pasur e t thjesht. N disa raste t vdekurin e shoqronin n varr edhe kafsh q adhuroheshin, siç sht rasti i varrit qendror t tums s madhe t Pazhokut, i cili krahas dy skeleteve prmbante dhe nj kok kau, kafsh kjo e lidhur me kultin e bujqsis me parmend, mjaft i prhapur si i till n botn e Mesdheut. Dy unazat bashkqendrore me gur t ksaj tume jan me sa duket, shprehje e kultit t diellit, q adhurohej nga prfaqsuesit e ktyre tumave si nj fuqi jetdhnse dhe burim i prodhimtaris s toks.

Arti i kohs s bronzit sht kryesisht nj art i zbatuar i stilit gjeometrik, q prdoret n zbukurimin e qeramiks dhe m pak n prodhimet prej bronzi. Arti plastik, q prfaqsohet
me figurinat skematike t gruas-mm paraqitet tani n rnie. Ai nuk ka veçse pak jet gjat periudhs s par t ksaj epoke derisa m von zhduket krejt. N bronzin e hershm nj
rnie ka edhe n zbukurimin e qeramiks, por m pas, e sidomos n bronzin e von, ky art njeh nj ngritje t re. N qeramikn e tumave t Pazhokut ai sht zbatuar n teknikn e incizimit. Motivet jan trekndsha e rombe t vargzuara me fushn e mbushur me vija t pjerrta paralele. N qeramikn « devollite » kto motive jan t pikturuara me tone pashklqim ngjyr t kuqe apo kafe. Thurja e harmonishme e kompozicionale e tyre n en
me forma elegante prfaqson nj nga arritjet m t mira t artit dekorativ t epoks s bronzit.

N prodhimet metalike zbukurimet jan t varfra. Vlerat artistike i shohim t shprehura m tepr n format e bukura t disa veglave, sidomos te spatat « shkodrane » e « shqiptaro- dalmate » t zbukuruara n mykat e tyre me stolisje plastike brinjsh, q hijeshojn formn e zhdrvjellt t vet objekteve.

KREU II


SHTHURJA E BASHKËSISË PRIMITIVE
I L I R Ë T
(SHEK. XI - V P.E. SONË)

Burimet historike dshmojn se n epokn e hekurit territori i Shqipris banohej nga ilirt, nj nga popullsit
e mdha t Evrops s athershme, q shtrihej n gjith pjesn perndimore t Gadishullit Ballkanik. Rreth fundit t shekullit XII ose fillimit t shekullit XI para ers son n territorin e tyre shfaqen pr t parn her objekte prej hekuri. Futja n prdorim e ktij materiali t ri, q i dha emrin epoks shnon, edhe pr ilirt nismn e nj periudhe t re historike. Hekuri kishte cilsi t pakrahasueshme ndaj lndve t para t njohura deri athere pr prgatitjen e veglave t puns dhe t armve. Si i till, ai çoi n rritjen e rendimentit n sfera t ndryshme t ekonomis, n zhvillimin e mtejshm t kmbimit, n rritjen e pasuris shoqrore, n thellimin
e diferencimit shoqror, n formimin e federatave fisnore si forma t organizimit politik. N tr prmbajtjen
e vet kjo periudh e historis s ilirve karakterizohet, kshtu, nga shthurja e plot e organizimit fisnor dhe nga prgatitja e kushteve pr lindjen e skllavopronaris dhe t shteteve skllavopronare ilire.

Ky proces nuk u krye njlloj n t gjith territorin e gjer ilir. M shpejt prparuan popullsit q banonin n ultsirn bregdetare dhe n luginat e pllajat me kushte m t mira natyrore, ndrsa m ngadal ecnin fiset e zonave t thella e t varfra malore.

Njohurit tona pr kt periudh mbshteten kryesisht n t dhnat arkeologjike, por ktu vijn n ndihm pr her t par edhe burimet e shkruara historike, t cilat u takojn kryesisht ilirve t Jugut

1. ORIGJINA DHE TRUALLI HISTORIK I ILIRËVE

Teorit rreth origjins

Problemi i prejardhjes dhe i rrugs s formimit t trungut etnik ilir me veçorit e tij gjuhsore
e kulturore, ka prbr nj nga synimet m kryesore t ilirologjis.Rreth tij jan shfaqur pikpamje t ndryshme, t cilat ndriçojn n mnyr t mjaftueshme gjith kt proces t ndrlikuar etnogjenetik.Krkimet komplekse arkeologjike, gjuhsore dhe historike t kohve t fundit e kan vendosur at mbi nj baz m t shndosh dhe e kan futur n nj rrug m t drejt zgjidhjeje.

Sado t ndryshme q mund t paraqiten nga forma teorit mbi prejardhjen e ilirve, n prmbajtje ato shprehin vetm dy pikpamje, njra nga t cilat i quan ilirt si t ardhur n Gadishullin Ballkanik, ndrsa tjetra si popullsi autoktone t formuar n truallin historik t Iliris.

Midis teorive q i quajn ilirt t ardhur n Gadishullin Ballkanik, ka mosprputhje si prsa i takon vendit nga vijn, ashtu edhe kohs s ardhjes s tyre. Disa e lidhin prhapjen e tyre me kulturn e Halshtatit, t tjer me kulturn e Fushave me Urna, apo me kulturn Luzhice. Sipas tyre, n kaprcyell t mijvjeçarit t dyt p.e. son ilirt morn pjes n lvizjet e popujve q njihen me emrin dyndja dorike, egjeane apo panono-ballkanike dhe duke zbritur nga Evropa Qendrore, n fillim t epoks s hekurit, u nguln n Gadishullin Ballkanik n trojet e tyre historike.

Pikpamje m e re sht ajo q e konsideron kulturn ilire si nj dukuri t formuar historikisht n vet truallin ilir n baz t nj procesi t gjat dhe t pandrprer t saj gjat gjith epoks s bronzit dhe fillimit t asaj t hekurit.

Kjo tez e zhvillimit t pandrprer t kulturs, q jep mundsi t flitet edhe pr nj zhvillim
t pandrprer etnik, gjen prova t shumta n territorin historik t ilirve, sidomos me zbulimet e bra n truallin e Shqipris n vendbanimin e Maliqit dhe n varrezat tumulare t Pazhokut, t Vajzs, t Matit etj., kurse jasht vendit ton n varrezat tumulare t pllajs s Glasinacit (Bosnj) e gjetk. Prball ktyre zbulimeve bhet fare e paqndrueshme teza q e lidh etnogjenezn e ilirve me kulturn e Halshtatit apo me bartsit e kulturs s fushave me urna. Trualli i ksaj kulture t fundit nuk mund t lidhet kurrsesi etnikisht me ilirt. Duke
krahasuar truallin e kulturs s fushave me urna me at t kulturs s mirfillt ilire Mat-
Glasinac n rajonin qendror t Iliris, vihen re ndryshime thelbsore si n kulturn materiale
n qeramik, n objektet metalike etj., ashtu edhe n at shpirtrore, q ka nj rndsi t veçant n prcaktimin etnik t nj popullsie. Trualli i Panonis ndjek mnyrn e varrimit
me djegie duke vendosur mbeturinat e saj n vazo t veçanta (urna), ndrsa ai i Matit dhe i Glasinacit, varrimin n tuma e kryesisht me vendosje kufome. Kto ndryshime n kultur i veçojn panont edhe si nj grup etnik m vete q dallohet nga ai i ilirve. Prveç ksaj t dhnat arkeologjike kan treguar se dyndjet panono-ballkanike, dorike a egjeane nuk e prfshin pjesn perndimore t Gadishullit Ballkanik dhe si pasoj nuk shpun n ndryshime dhe zhvendosje t theksuara t ilirve. Kjo shihet qart sidomos n territorin e vendit ton, ku materialet arkeologjike t ksaj kohe, flasin jo pr ndrprerje n zhvillimin autokton t kulturs, por pr nj vazhdimsi t saj q nga epoka e hershme e bronzit, pavarsisht se disa shfaqje t reja n prodhimin metalurgjik, t shek. XI-IX p.e. son, mund t lidhen me ndikimet kulturore t ardhura prmes dyndjeve nga veriu.Ky zhvillim i pandrprer kulturor n vendin ton shfaqet akoma m mir n qeramik, e cila sht nj tregues i rndsishm n prcaktimin etnik dhe kulturor t bartsve t saj. Qeramika e ksaj kohe zhvillohet n tr truallin ilir mbi bazn e poçeris m t hershme t epoks s bronzit,
pa pasur ndonj ndryshim n kohn e kalimit nga epoka e bronzit n at t hekurit, dhe duke e ruajtur kt tradit autoktone t paktn deri n shek. VI p.e. son, kur historikisht dihet se kto krahina banoheshin nga bashksi t qndrueshme fisnore ilire.

T gjitha kto t dhna arkeologjike t grumbulluara n pesdhjet vjett e fundit, n territorin e Shqipris s bashku tregojn se etnogjeneza ilire nuk duhet par kurrsesi n lidhje me ardhjen e nj popullsie nga veriu i Ballkanit, por si nj proces historik shum i gjat dhe i ndrlikuar autokton. Ky proces fillon shum koh prpara ktyre dyndjeve (dorike, egjeane a panono-ballkanike) dhe konkretisht me dyndjen e madhe t periudhs kalimtare nga neoliti n epokn e bronzit, q prfshin treva t gjera t Evrops dhe t Azis, duke sjell
me vete ndryshime t dukshme etnike n Evropn neolitike.

Kjo dyndje e cilsuar indo-evropiane, q ndodhi n kaprcyell t mijvjeçarit t tret, u krye nga grupe t ndryshme popullsish baritore t ardhura nga stepat e Lindjes. Ësht provuar arkeologjikisht se ajo nuk u b menjher, por val-val dhe se krahinat perndimore t Ballkanit, midis tyre dhe territori i Shqipris u prekn prej saj m von se sa ato lindore.

Gjat ksaj dyndjeje grupe t ndryshme kulturore t Evrops u zhdukn pa ln gjurm, t tjera u przien me popullsit migratore, t cilat u imponuan me kt rast vendasve gjuhn, kulturn, n nj far mase edhe zakonet e veta. Kshtu ndodhi, p.sh. me kulturat neolitike
t Vinçes, t Butmirit, t Lisiçi-Hvarit n territorin e Jugosllavis, t cilat qen zvendsuar
me kulturat e reja Kostalace, Vuçedole etj.; e njjta gj ndodhi edhe me kulturn neolitike t Maliqit, e cila qe zvendsuar nga nj kultur m e ult e karakterizuar me qeramikn e saj trashanike, q i atribuohet pikrisht ksaj dyndjeje.

N procesin e shtjellimit t ktyre ngjarjeve dhe t przierjeve etnike dhe kulturore t popullsive neolitike vendase, paraindoevropiane ose sipas disa studiuesve, indoevropiane t hershme, me ardhsit e rinj indoevropian t stepave u formua edhe baza mbi t ciln nisn
t zhvillohen n kushte t veçanta edhe proceset etnogjenetike t popullsive t vjetra historike t Ballkanit Perndimor, rrjedhimisht dhe procesi i formimit historik t trungut etnik ilir me tipare t prbashkta kulturore, t dallueshme prej bashksive t tjera fqinje jo ilire. N kt proces, i cili u zhvillua gjat gjith mijvjeçarit t dyt p.e. son, diferencimi dhe asimilimi i popullsive, ashtu sikurse dhe lidhjet ekonomike e kulturore, luajtn nj rol t rndsishm. N qoft se n periudhn e hershme t epoks s bronzit, kultura e krahinave ballkano-perndimore, ishte shum larg pr t’i dhn asaj karakter t prcaktuar ilir, t dallueshm prej atyre t territoreve t tjera, ky diferencim i tipareve kulturore vjen e bhet gjithnj m i theksuar n periudhn e mesme e sidomos n at t fundit t epoks s bronzit.
N rrugn e ktij zhvillimi t brendshm krahinat jugore t ksaj treve ishin t kthyera m tepr me fytyr drejt jugut, nga bota e prparuar e Egjeut, me t ciln qen n marrdhnie t ngushta ekonomike e kulturore. Veriu, prkundrazi, shfaq prirje drejt Evrops Qendrore,por me lidhje m t dobta me t. Kto lidhje ndikuan sadopak n formimin dhe n diferencimin n fund t bronzit e n fillim t hekurit t dy grupeve t mdha kulturore ilire,atij jugor dhe verior.

Kshtu duke zn fill n kaprcyell t epoks s bronzit, procesi i formimit t etnosit ilir prshkon n mijvjeçarin e dyt rrugn e gjat t diferencimit nga masa e pasigurt etnike q u formua pas shkatrrimit t bots neolitike dhe prfundon nga fundi i ktij mijvjeçari. Si e till, kjo epok krijon n pjesn perndimore t Ballkanit at substrat etno-kulturor, mbi bazn e t cilit formohet m von etnosi dhe kultura ilire. Bartsit e ktij substrati mund t identifikohen me at popullsi parailire, q n burimet historike njihet si pellazge.

Pavarsisht nga kjo hipotez pr parailirt, thelbsor sht fakti se n fund t epoks s bronzit, n pjesn perndimore t Ballkanit ishte formuar nj bashksi e gjer kulturore dhe etnike, e cila n epokn e hekurit n baz t zhvillimit t brendshm ekonomiko-shoqror,
do t vazhdonte t zhvillonte m tej kulturn e vet duke i dhn asaj nj fytyr gjithnj m t prcaktuar etnike. Kjo sht dhe periudha e formimit t plot t bashksis s madhe ilire dhe t grupeve t veçanta etnokulturore, ashtu siç prmenden tek autort m t hershm antik.

Trualli historik i ilirve

Sipas burimeve historike, nocioni ilir - Iliri, ka pasur gjat historis s vet nj kuptim disi t ndryshm gjeografiko-historik.

Me emrin ilir n fillim njiheshin vetm krahinat jugore t ilirve.Ktu banonin sipas burimeve m t vona letrare edhe ilirt e mirfillt, siç i quan ata historiani romak, Plini Plak. Ky emr u shtri gradualisht prej grekve edhe n vise t tjera t njohura m von prej tyre, popullsit e t cilave, varsisht nga veçorit e zhvillimit t tyre lokal, paraqitnin elemente t
nj trungu t prbashkt etno-kulturor.

N kohn e historianit grek Herodotit (shek. V p.e. son), emri ilir shtrihej mbi nj territor mjaft t gjer, i cili arrinte n lindje deri tek rrjedhja e lumit Morav. Nj shekull m von, sipas Pseudo-Skylaksit, ky emrtim do t prfshinte territore akoma m t gjera n veriperndim t Ballkanit. Sipas tij ilirt shtriheshin prgjat Adriatikut duke filluar q nga liburnt n veri e deri tek kufijt e Kaonis n jug. Prhapjen m t madhe dhe prfundimtare t emrit dhe t territorit ilir, na e jep Apiani i Aleksandris, i cili duke prmbledhur gjith sa ishte thn prpara tij mbi topografin e ilirve, shkruante: « grekrit quanin ilir ata q banonin mbi Maqedonin dhe Trakin, q nga kaont dhe thesprott deri tek lumi Istr. Dhe kjo sht gjatsia e vendit, ndrsa gjersia prej maqedonve dhe thrakve malor tek paiont deri n Jon dhe n rrz t Alpeve ».

Nga studimet m t reja t mbshtetura jo vetm n burimet e shkruara historike, por edhe
n t dhnat arkeologjike si dhe n ato gjuhsore, rezulton se trualli historik i ilirve prfshinte tr pjesn perndimore t Gadishullit Ballkanik, q nga rrjedhja e lumenjve Morav e Vardar n lindje, e deri n brigjet e Adriatikut e detit Jon n perndim, q nga lumi
Sav n veri, e deri tek gjiri i Ambrakis n jug, pra deri n kufijt e Hellads s vjetr.

Burimet historike dhe ato arkeologjike e gjuhsore dshmojn pr pranin e ilirve edhe jasht trevs historike t tyre. Grupe t tra ilirsh, midis tyre dhe mesapt dhe japigt u vendosn n Itali gjat bregut t Adriatikut dhe n krahinat jugore t saj.

N Azi t Vogl u shprnguln grupe popullsish dardane, paione, t cilat do t prmenden edhe n eposin homerik si pjesmarrs, prkrah trojanve n luftn e tyre kundr grekve. Prania e elementit etnik ilir sht vrtetuar arkeologjikisht nga burimet e shkruara edhe n rajonet veriore t Maqedonis e t Greqis, si n Akarnani e n Etoli. T gjitha kto lvizje grupesh etnike ilire prtej trevs historike t tyre ndodhn, siç mund t provohet dhe arkeologjikisht, kryesisht gjat dyndjes s madhe panono-ballkanike, e cila siç dihet fillon t vrshoj n drejtim t jugut q n fund t shek. XIII-XII p.e. son. Meqense fatet e tyre historike, n trojet e reja ku ato u vendosn, jan thuajse krejt t ndara nga bota e mirfillt ilire-ballkanike, kto grupe t emigruara nuk do t prfshihen n shqyrtimin e mtejshm t historis ilire.

Topografia e fiseve m t rndsishme ilire

N shekujt e par t mijvjeçarit t fundit para ers son ishin formuar tanim bashksit fisnore ilire dhe n prgjithsi ata kishin zn vend n trojet e tyre historike. Ndr fiset m
t hershme ilire q luajtn dhe nj rol ku m shum e ku m pak t rndsishm n ngjarjet historike t mvonshme, pr t’u prmendur jan: thesprott, t cilt zinin ultsirn
bregdetare q nga gjiri i Ambrakis e deri tek lumi i Thiamit (Kalama), n veri t tyre vinin kaont, vendbanimet e t cilve arrinin deri tek malet e Llogaras dhe gryka e lumit Drinos. Molost banonin n pllajn pjellore t Janins. Gjat lugins s Vjoss n t majt banonin amantt, ndrsa n t djatht bylint, kurse n rrjedhjen e siprme t Vjoss banonin parauejt. N lindje t bylinve shtrihej territori i atintanve. Taulantt shtriheshin n zonn bregdetare nga Vjosa e deri tek lumi i Matit dhe n veri t tij, prgjat brigjeve t Adriatikut
t Mesm, fisi i ardianve. N viset e Ballkanit Qendror dy ishin fiset m t mdha dhe m
t rndsishme ilire: paiont n luginn e mesme t Vardarit, dhe dardant q banonin n rrafshin e Kosovs, t cilt shtriheshin n veri n tokat midis degve jugore e perndimore t Moravs deri aty ku kto bashkohen pr t formuar Moravn e Madhe.

Midis fiseve t hershme t Ballkanit Veriperndimor ndr m t fuqishmit ishin liburnt, t cilt banonin n bregdet dhe n ishujt deri tek lumi Krka, n jug t tyre vinin dalmatt, kurse n viset e Bosnjs s brendshme, autariatt.

Prveç ktyre fiseve, n territorin e gjer t Iliris do t shfaqen m von, n rrethana krejt t reja historike e politike, edhe nj numr i madh bashksish t tjera ilire, midis t cilave edhe bashksi t tilla q do t ken nj pesh t madhe n zhvillimin e ngjarjeve politike t shtetit ilir, si enkelejt, dasarett etj..

Prhapja e fiseve m t rndsishme e t hershme ilire dshmohet n burimet e autorve antik, t cilat n mjaft raste jan, megjithat, t fragmentuara, madje dhe kontradiktore. Rrjedhimisht n prcaktimin e topografis s fiseve ilire ka edhe raste t diskutueshme

Vendbanimet

Ilirt e kohs s hekurit jetonin n fshatra dhe n vendbanime t fortifikuara. T part nuk njihen dhe aq mir pr arsye se nuk jan gjurmuar n mnyr t mjaftueshme. N burimet e shkruara ato dokumentohen nga fundi i ksaj periudhe, n fiset m jugore ilire, nprmjet Pseudo-Skylaksit, i cili thot se kaont, thesprott dhe molost banonin n fshatra.Ky njoftim i shkurtr, q me sa duket i referohet nj burimi m t hershm, nuk ndihmon shum pr t krijuar nj ide t qart mbi karakterin e ktyre vendbanimeve.

Me sa mund t gjykohet nga t dhnat arkeologjike, vendbanimet fshatare ilire t ksaj kohe formoheshin nga grupe shtpish t grumbulluara sipas njsive shoqrore q prfaqsonin, d.m.th. mbi bazn e nj familjeje t madhe patriarkale ose t nj grupi familjesh t tilla, q i prkisnin nj vllazrie.Nj mendim t till e sugjerojn, t paktn pr vendbanimet respektive t tyre, nekropolet tumulare t Matit, t cilat prbhen nga grupe t vogla tumash,t vendosura n tarraca, n luadhe e n toka buke gjat lugins s lumit. Po kjo gj prsritet n tumat e Kuksit, ato t pellgut t Korçs, t lugins s Drinos e gjetk. Edhe vendbanimet fshatare t gjurmuara n luginn e Vjoss japin t njjtn tablo. N t gjitha rastet ato paraqiten si vendbanime t vogla e t shprndara pran tokave bujqsore.

Burimet e shek. V p.e. son dshmojn se vendbanimet e hapura fshatare t ktij lloji kan qen tipike jo vetm pr Ilirin, por edhe pr krahinat fqinje t Maqedonis n lindje dhe t Akarnanis e Etolis n jug.

Gjat kohs s hekurit vazhdojn t mbijetojn edhe palafitet si vendbanime t trashguara nga epokat e mparshme. Herodoti n « Historit » e tij prshkruan me shum hollsi nj vendbanim t till buz liqenit Prasaida t Panonis. Arkeologjikisht ato jan vrtetuar gjithashtu n fshatin Knet t Kuksit dhe jasht territorit shqiptar, n Donja-Dolina e Ripaç
t Bosnjs dhe n Otok afr Sinjit n Dalmaci.

Krahas vendbanimeve fshatare t pambrojtura n kohn e hekurit prhapen gjersisht vendbanimet e fortifikuara me mure. T njohura q nga koha e bronzit t von, ato evoluojn dhe bhen nj nga elementet m karakteristike pr epokn e hekurit. N gjuhn e popullit kto vendbanime njihen me emrat qytez, kala ose gradina.

Pr Ilirin e Jugut jan karakteristike qytezat apo kalat e fortifikuara me mure gursh. Ato jan t ngritura mbi kodra t mbrojtura dhe me pozit mbizotruese e horizont t gjer shikimi. Kufijt e vendbanimit i prcaktonin muret rrethuese. Linja e murit ndjek relievin e terrenit duke shfrytzuar aftsit mbrojtse t tij dhe ndrpritet aty ku mbrojtja nuk sht e nevojshme. Muret ndrtoheshin me gur t mdhenj e mesatar t palatuar, formuar nga dy kmisha ansore dhe brthama e mesit q mbushej me gur t vegjl. Trashsia e tyre luhatet nga 3,10-3,50 m. Mungojn n kt sistem t hershm fortifikimi kullat, kurse portat jan n prgjithsi t vogla. N ndonj rast ato jan pajisur me nj korridor q ndihmonte mbrojtjen. Lartsia e ktyre mureve, e ruajtur deri n ditt tona arrin 2,50-3 m, por trashsia
e tyre tregon se kan pasur nj ngritje t madhe. Megjithat duhet menduar se mbi kt nivel, fortifikimi do t ket qen plotsuar me gardhe hunjsh.

Madhsit e ktyre vendbanimeve ndryshojn nga nj rast n tjetrin. M t voglat kan nj shtrirje prej 1-2 ha, kurse t tjera si Gajtani arrinin deri 4-5 ha. Zgjerimet e mvonshme kan br q brenda mureve rrethuese t prfshihen siprfaqe m t gjera, siç sht rasti i kalas s Trajanit (Korç), i kalas s Lleshanit (Elbasan), i kalas s Karosit (Himar), q zn 15-20
ha. N kto raste vendbanimet paraqiten me 2-3 e m shum radh muresh.

Shum t pakta jan dijet pr ndrtimet e brendshme t ktyre vendbanimeve. Gjurmt e ruajtura n siprfaqe dshmojn se pr ndrtimin e banesave sht prdorur gjersisht sistemi i tarracave, q prcaktohej nga terreni i thyer i faqeve t kodrave mbi t cilat shtriheshin vendbanimet. Si lnd pr ndrtimin e banesave sht prdorur kryesisht druri e shum m pak guri.

Ndryshe nga territori i Iliris Jugore, n krahinat lindore ilire ishin vendbanimet e mbrojtura
me ledhe, t njohura me emrin « gradina ». Ato ndeshen me shumic n tokat e banuara nga dardant, si n rrafshin e Glasinacit e gjetk. I vetmi vendbanim i ktij lloji n Shqipri sht
ai i zbuluar n Shuec t Bilishtit. Gradinat jan t vendosura mbi kodra mbizotruese. Ledhet mbrojtse t tyre formoheshin nga masa dheu apo gursh, q arrinin 7-15 m gjersi. Sistemi i mbrojtjes plotsohej me sa duket nga nj gardh hunjsh, q ngrihej mbi ledhin dhe
n disa raste nga nj hendek q rrethonte vendbanimin.

Vendbanimet e fortifikuara i gjejm t vendosura n nj mjedis t pasur me toka buke e kullota, q formonin bazn e ekonomis s tyre. N disa raste, siç tregojn t dhnat arkeologjike, n to zhvillohej edhe nj veprimtari e kufizuar zejtare. Rreth tyre gjendeshin vendbanimet e hapura fshatare, me t cilat formonin s bashku njsi t caktuara ekonomiko- shoqrore.

Vendbanimet e mbrojtura me ledhe, t krahinave t brendshme e veriore ilire, jan zakonisht m t vogla se vendbanimet e fortifikuara t Iliris Jugore. N shumicn e rasteve ato gjenden n nj mjedis kullotash alpine, si n Glasinac apo n tokat e brendshme dalmate dhe ishin qendra grupesh t vogla fisnore t nj popullsie baritore.

N t dyja rastet lindn n kt koh edhe kryeqendra t ktyre vendbanimeve, q dallohen nga t tjerat prej madhsis dhe pozits gjeografiko-ekonomike qendrore. Si t tilla, me sa duket ato jan edhe qendra t nj fisi t madh ose t nj bashkimi t gjer fisnor. Aty nga fundi i kohs s hekurit (shek. VII-V p.e. son), disa prej tyre marrin pamjen e qendrave protourbane.

Zhvillimi i bujqsis, i blegtoris, i zejtaris dhe i kmbimeve .

Burimet e shkruara dhe ato arkeologjike dshmojn se, gjat ksaj periudhe, ilirt merreshin
si dhe m par kryesisht me bujqsi dhe me blegtori. Bujqsia u zhvillua sidomos n zonat fushore dhe n prgjithsi n krahinat pjellore t vendit. Ilirt kultivonin n kt koh t gjitha llojet e drithrave. Jo rastsisht, krahina t veçanta ilire, si Paionia dhe Thesprotia, prmenden q n eposin homerik si vende frytdhnse dhe pjellore, d.m.th. t prshtatshme pr kulturat bujqsore. Hesiodi, shkrimtar grek i shek. VIII-VII p.e. son, do ta cilsoj gjithashtu si shum pjellore fushn e Helopis, ndrsa sipas historianit grek Hekateut (fundi i shek. VI-V p.e. son), n Iliri kishte krahina q prodhonin deri dy her n vit. M von Skymni, duke prsritur n vargjet e tij Hekateun, shton se popullsia ilire q banonte n viset
e brendshme merrej me lrimin e toks.

Krahas bujqsis, n Iliri, veçanrisht n zonat bregdetare t saj dhe n krahinat e ulta kodrinore me klim t but, qen kultivuar dhe rrushi e ulliri. « I ngroht dhe frytdhns ka qen ky vend, shkruan historiani dhe gjeografi grek Straboni n veprn e tij « Gjeografia »
(shek. I e. son); ai sht plot me ullishta dhe vreshta », vijon ky autor, prveç disa krahinave
t pakta ku toka sht fare e ashpr. Q ilirt merreshin me vreshtari, kt e dshmojn farrat e rrushit t zbuluara n disa nga vendbanimet e kohs. Kushtet e prshtatshme toksore dhe klimatike ndihmuan jo m pak edhe pr kultivimin e perimeve, si t bishtajs,
t baths, t bizeles, etj., si dhe t kulturave frutore, si p.sh. t molls, t dardhs, t qershis etj., t gjitha kto jan t dshmuara nga farrat e gjetura gjat grmimeve arkeologjike.

Ilirt shfrytzonin n kt periudh edhe blett, prej t cilave ata siguronin mjaltin dhe dyllin. Sipas Aristotelit, taulantt e prdornin mjaltin edhe pr t br nj lloj pijeje t ngjashme me
at t vers s mbl dhe t fort.

Tek ilirt ishte e zhvilluar edhe blegtoria, madje n krahinat e brendshme malore ajo prbnte bazn kryesore t ekonomis s tyre. Hesiodi duke e cilsuar Helopin si nj fush shum pjellore dhe me livadhe t gjera, shton se ajo sht e pasur me tufa delesh dhe me qé kmbharkuar, ndrsa Pindari, do ta vlersonte, n shek. V p.e. son, kt krahin si ushqyese t shklqyeshme t gjedhit. Hekateu gjithashtu bn fjal pr kullota t pasura t Adrias (krahin bregdetare e Iliris), dhe pr bagtin e saj me pjellshmri t lart. Si te ky autor i hershm, ashtu dhe tek t tjert, q prsrisnin m von kto njoftime, ato shpesh paraqiten t veshura me hollsira fantastike. Por duke ln mnjan teprimet e tyre, kto burime, sidoqoft, flasin pr nj blegtori t zhvilluar tek ilirt.

Kujdesi q tregonin ilirt pr mbarshtimin e bagtis vihet re edhe nga tregimi i Aristotelit pr kriporet e autariatve dhe ardianve. Konfliktet e shpeshta midis ktyre dy fiseve pr kt kripore, shprehin shqetsimet e blegtorve ilir lidhur me kt produkt shum t vlefshm pr jetn e gjs s gjall. « Kripa, - thot Aristoteli, - u duhet atyre pr kafsht, t cilave ua japin dy her n vit, prndryshe shumica u ngordh ».

Midis kafshve shtpiake m t paraplqyera ishin qet, delet, derrat, qent etj., pr t cilat flasin si burimet historike, ashtu edhe vet materiali kockor i zbuluar dendur n vendbanimet
e ndryshme t ksaj periudhe. Ilirt shquheshin edhe si rrits t mir t kuajve. Kta t fundit ishin t shpejt n vrapime dhe t qndrueshm n pun, siç na thon burimet e
mvonshme.

Krahas blegtoris, ilirt merreshin edhe me gjueti, megjithse kjo veprimtari nuk luante ndonj rol aq t rndsishm n jetn ekonomike t tyre. T prmendur ishin n at koh qent e gjahut t Mollosis, por akoma m t shquar ata q ruanin kopet e bagtive. Kta t fundit sipas burimeve t shkruara, ua kalonin qenve t tjer pr trupin e tyre t lart dhe guximin e madh n kacafytje me bisha t egra. Skenat e gjuetis s ilirve na jan pasqyruar edhe n artin figurativ ilir t ksaj kohe. Pr t’u prmendur n kt drejtim jan ato q zbukurojn vazot me fund t ngusht (situlat) prej bronzi t zbuluara n krahinat veriore t Iliris. Nga kafsht e egra m tepr çmoheshin derri, dreri etj.. Ky i fundit u jepte gjahtarve ilir jo vetm mishin dhe lkurn, por edhe brirt prej t cilve ata punonin vegla t ndryshme dhe zbukurime. T tilla vegla ndeshen shpesh npr vendbanimet ilire t periudhs s hekurit.

Deti, liqenet si dhe lumenjt, q e prshkonin Ilirin n drejtime t ndryshme, u dhan mundsi banorve pran tyre t merreshin q hert edhe me peshkim. Kto burime ujore prmbanin sasi t shumta peshku. Kshtu, p.sh. ilirt q jetonin pran liqenit Prasiada t Peonis, zinin, sipas Herodotit, shum peshk.

Prparime t dukshme vihen re edhe n metalurgji. Kjo duket si n intensifikimin e nxjerrjes
s mineraleve, ashtu dhe n zgjerimin e madh t prodhimit t objekteve metalike. Npr vendbanimet dhe n varrezat ilire t ksaj kohe gjejm sasira t konsiderueshme armsh dhe veglash prej hekuri dhe bronzi, orendi t ndryshme shtpiake dhe nj mori t madhe shum
t larmishme stolish, t cilat tregojn pa dyshim pr nj konsum t madh t lnds s par minerare, sidomos t bakrit dhe t hekurit, me t cilt ishte i pasur territori i Iliris.

N shek. XI-IX p.e. son ilirt nuk e zotronin ende mir mjeshtrin e prpunimit t hekurit dhe nuk sht aspak e rastit q n varret e ksaj periudhe, objektet prej hekuri jan shfaqje tepr t rralla, ndrsa ato prej bronzi, t cilat n shum pikpamje zhvillojn m tej traditn e kohs s bronzit, jan t shumta.


Vetm n shek. VIII-VII p.e. son prodhimi metalurgjik i hekurit arrin zhvillimin e tij t plot tek ilirt. Ky metal e zvendson n nj mas t ndjeshme bronzin, n prodhimin e armve dhe t veglave t puns, t cilat tani bhen m t forta dhe m me rendiment n punimet e ndryshme bujqsore dhe zejtare. Ky prmirsim i veglave t puns çoi pr pasoj edhe n zgjerimin e mtejshm t prodhimit t shoqris ilire t ksaj kohe.

Sendet metalike t ksaj faze t zhvilluar t epoks s hekurit, tregojn se sa prpara kishte shkuar teknika e punimit t tij. Pr kt dshmojn format e bukura dhe nganjher shum
t prsosura t armve dhe sidomos t stolive, t cilat nnkuptojn dhe procese pune mjaft
t ndrlikuara, si edhe vet zbukurimi i pasur gjeometrik i ktyre objekteve t punuara me mjeshtri dhe me nj radhitje simetrike t motiveve. Kjo pasqyrohet m n fund edhe n vet trajtimin plastik t figurave prej bronzi n trajta njerzish, kafshsh e zogjsh.

Prpunimi i metaleve ishte prqendruar kryesisht n qendrat metalurgjike t Iliris. T tilla ishin n vendin ton, p.sh. zona e Mirdits dhe e Matit, ku jan prcaktuar edhe vendet e shkrirjes s bakrit, si zona e Kuksit, ajo e Korçs, e njohur pr punimin e metaleve q n kohn e bakrit dhe t bronzit etj..

Prania e qendrave t ndryshme pr punimin e metaleve n Iliri duket edhe n vet karakterin
e diferencuar tipologjik t prodhimeve t ktyre qendrave. N to prodhohej jo vetm pr t plotsuar nevojat e brendshme t fisit ose t nj krahine m t madhe, por edhe pr t’u prdorur si mall kmbimi.

Prparime t dukshme vihen re n kt koh edhe n poçeri, e cila qndron nga pikpamja e tekniks, e formave dhe e trajtimit t dekorit t saj, m lart se poçeria e epoks pararendse
t bronzit. Duke filluar nga shek. VI p.e. son, mbase edhe pak m par, n krahinat jugore
t Iliris, kalohet gradualisht nga punimi me dor t lir i enve prej balte, n prodhimin e tyre me çark. Prodhimet e para i kemi nga vendbanimi i Trenit (shek. VII). Nj pjes e madhe e poçeris vendore t kohs arkaike e zbuluar n varrezat tumulare t Kuçit t Zi t
Korçs, del e punuar me çark. Nj dukuri e till vihet re edhe n zonn e Matit e t Kuksit.
Futja e tekniks s re n prodhimin e enve, bri q poçeria t shndrrohet n nj deg t veçant zejtarie, me t ciln merreshin mjeshtra t specializuar n kt fush t prodhimit.

Zhvillimi i madh i degve t ndryshme t prodhimit bujqsor dhe zejtar, bri q t zgjeroheshin n kt koh edhe m tepr marrdhniet ekonomike ndrfisnore, si edhe midis popullsis ilire dhe atyre t vendeve fqinje ose m t largta. N kt drejtim ndihmoi shum dhe pozita e favorshme gjeografike e territorit t Iliris, e ndodhur midis bots mesdhetare dhe Evrops Qendrore, si edhe rrugt e tij t hapura t komunikimit natyror, toksor dhe detar. Kto marrdhnie pasqyrohen qart n prodhimet e ndryshme t zejtaris greke apo
n imitacionet lokale t modeleve t tyre, n stolit e tipave italik ose n qelibarin me prejardhje nga Baltiku. Nga ana tjetr, stolit dhe armt tipike ilire q gjenden n Traki, Maqedoni, Itali ose n Greqi jan dshmi tjetr e gjall e ktyre lidhjeve reciproke tregtare q ekzistonin midis ilirve dhe vendeve t tjera prreth. Nj zhvillim t madh morn veçanrisht shkmbimet tradicionale me Greqin sidomos pas shek. VIII p.e. son, me themelimin e kolonive helene n brigjet e Iliris.

Shtrirja e territorit t Iliris gjat brigjeve t Adriatikut dhe t Jonit krijonte mundsin pr
nj hov t madh t lundrimit. N fillim t epoks s hekurit ilirt prshkonin me anijet e tyre
t shpejta ujrat e ktyre deteve duke kaluar deri n brigjet perndimore t Greqis dhe n
ato jugore t Italis. Disa prej fiseve ilire, si mesapt dhe japigt, u vendosn prgjithmon
n brigjet e Italis s Jugut. Shum aktiv n kt veprimtari t hershme lundruese u treguan sidomos liburnt, t cilt themeluan edhe vendbanime t veçanta n ishullin e Korkyrs, si dhe n brigjet e Gadishullit Apenin.

Lindja e prons private dhe diferencimi shoqror

Prparimet q u bn n degt e ndryshme t ekonomis gjat epoks s hekurit solln ndryshime edhe n vet strukturn e shoqris ilire. Baza e ktyre ndryshimeve u b prona private, e cila filloi t shfaqet tek fiset ekonomikisht m t zhvilluara, n fillim n blegtori e zejtari e m pas edhe mbi tokn. Hesiodi, duke folur pr kopet e mdha n Helopi, shnon
se ato ishin pron e njerzve t veçant. Karakteri dhe shkalla e zhvillimit t zejtaris dshmon gjithashtu pr pranin n kt fush t pronsis private. Dukurin e pronsis pr tokn e kemi t dshmuar m von dhe duket se ajo ndjek nj rrug m t ngadalt. Zakoni i ndarjes s toks çdo tet vjet, q na kumtohet nga Straboni pr dalmatt, sht nj dshmi q tregon se zotrimi periodik i saj ishte nj hallk e ndrmjetme n procesin e formimit t prons private.

Forcat kryesore t prodhimit t shoqris ilire n kt koh ishin bujqit dhe blegtort e lir, antar t thjesht t fisit. Ktyre u shtohet edhe nj shtres e re, m e kufizuar, ajo e zejtarve. Nga ana tjetr, nga masa e gjer e popullsis, fillon t veçohet si nj shtres m vete aristokracia fisnore, e cila, duke u shkputur nga prodhimi dhe nprmjet prvetsimit
t pasuris s prbashkt, vihet n nj pozit t privilegjuar derisa bhet dalngadal zotruese e pronave t mdha toksore dhe blegtorale. Ajo gradualisht mnjanon organet
demokratike t fisit dhe uzurpon pushtetin.

Nga burimet e shkruara m t hershme, siç sht eposi homerik, shihet se n disa nga fiset ilire ekzistonte, tanim, diferencimi shoqror, t paktn n shekujt VIII-VII p.e.re kur u krijuan « Iliada » e « Odisea ». Duke folur pr pjesmarrjen e ilirve paion n luftn e Trojs kundr ahejve, Homeri i barazon prijsit e tyre ushtarak, q vinin nga « Paionia pjellore » me prijsit e ahejve dhe t trojanve. Kjo pa dyshim flet pr nj gjendje sociale pak
a shum t ngjashme me at t fiseve fqinje t Greqis. N nj vend t poems « Odisea »
flitet pr Feidonin, prijsin me origjin fisnike t thesprotve, i cili pasi strehoi dhe mirpriti
n pallatin e vet Odisen, gjat kthimit pr n atdhe, prgatiti nj nga anijet e tij t shpejta pr ta drguar at n Itak. Sipas ktij tregimi mitik, Feidoni prfaqson ktu njrin nga krert q jetonte n nj nga pallatet m t pasura t thesprotve. Kta kishin anijet e veta e njerz q u shrbenin.

Shum kuptimplot n kt drejtim sht dhe nj tregim i Herodotit, sipas t cilit, Klistheni, kur ftoi n Sikione (rreth vitit 570 p.e. son) t gjith burrat q do ta ndienin veten t denj pr t pasur pr grua t bijn e tij Agaristn, midis atyre q u paraqitn tek tirani qe edhe nj far Alkoni nga Molosia. Sipas ktij tregimi, ky molosas duhet t ket qen nga nj familje princore ose shum e pasur, q t pretendonte pr t lidhur krushqi me nj skllavopronar t madh t Greqis s asaj kohe, siç ishte Klistheni.

T dhnat arkeologjike nga varrezat tumulare t lugins s Drinos, pellgut t Korçs dhe Ohrit (Trebenisht), zons qendrore ilire t Glasinacit etj., dshmojn gjithashtu se n shek. VIII-V p.e. son, diferencimi shoqror n gjirin e shoqris ilire ishte br mjaft i theksuar dhe kishte prekur edhe krahinat e thella t Iliris Qendrore e Veriore. N kto varreza ndeshen, krahas varreve me inventar t varfr, edhe varre ku t vdekurin e shoqronin arm
t kushtueshme, sende luksi prej ari e argjendi dhe objekte t tjera t importuara nga viset prreth, q i takonin shtress s pasur t aristokracis fisnore.

Federatat fisnore

Zhvillimi i prons private, q çoi n thellimin e diferencimit social, u b burim konfliktesh n shoqrin ilire t shek. VIII-V p.e. son. N kt koh morn prpjestime t mdha luftrat ndrfisnore dhe inkursionet plaçkitse pr det e tok, q arrinin deri n Greqi dhe n brigjet
e prtejme t Adriatikut. T till kan qen inkursioni i enkelejve pr plaçkitjen e thesarit t
Delfit ose ato t detarve liburn, t cilt me anijet e tyre t lehta dhe t shpejta zotruan pr nj koh brigjet e Adriatikut, q nga Korfuzi deri n brigjet italike.

Gjendja e krijuar nga kto luftra dhe inkursione, q i sillnin aristokracis fisnore ilire t ardhura t mdha, gjen shprehjen e vet n veprimtarin e gjer t ndrtimit t vendbanimeve
t fortifikuara dhe n zhvillimin e armatimeve, sidomos t armve t reja, siç ishin shpatat, hanxhart dhe heshtat prej hekuri q jan gjetje t rndomta n varret e lufttarve ilir dhe
t mburojave t paionve, t prkrenareve e frerve t kuajve q prbnin pajisjet e veçanta
t aristokracis luftarake.

N procesin e ktyre konflikteve, fiset e vogla ilire filluan t lidhen dhe t formojn gjat veprimeve t tyre t prbashkta n luftrat agresive ose mbrojtse, aty nga fundi i shek. VII p.e. son, federatat e para. Nj federat e till ishte ajo e taulantve, q nn mbretin Galaur dhe m pas, gjat shek. VII-VI p.e. son invadoi disa her Maqedonin duke i shkaktuar asaj dme t rnda dhe sakrifica t mdha n njerz. Gjat shek. VI-V p.e. son federata t tilla formuan edhe disa fise t tjera, si molost, thesprott, kaont, parauejt, orestt, lynkestt, paiont, dardant etj..

N krye t federats qndronte mbreti, i cili n burimet quhet basileus. N disa raste si tek kaont e thesprott vendin e tij e zinte nj njeri i zgjedhur çdo vit nga gjiri i fisit sundues t federats. N burimet e fundit t shek. V vihet re se funksioni i basileut nuk i takonte m prijsit m t aft ushtarak, por ishte br i trashgueshm dhe pushteti e autoriteti i tij ishte rritur mjaft si brenda fisit e lidhjes fisnore, ashtu dhe jasht tij. N baz t ktij fuqizimi t prijsve ushtarak dhe t basilejve qndronte gjithnj pasuria q vinte duke u shtuar prher e m shum n saj t luftrave. Ata vinin nga shtresa e pasuruar e shoqris fisnore ilire, e cila dallohej nga pjesa tjetr e popullsis s thjesht. Ajo e konsideronte si nj gj t turpshme t merrej me punimin e toks, me mbarshtimin e bagtis, me prodhimin zejtar etj.. N kto pun ishin t angazhuar vetm prodhuesit e vegjl, masa e gjer e fshatarve t
lir ose gjysm t lir. Zanati m i nderuar pr ta ishin lufta, gjuetia, garat sportive etj., skenat e t cilave na jan transmetuar prmes gjuhs s gjall artistike n objektet e bronzta
t zbuluara n krahinat veriore ilire apo n kallcat e Glasinacit.

N gjysmn e dyt t shek. V p.e. son disa nga federatat ilire kishin arritur nj stad mjaft t prparuar n zhvillimin e tyre politik. Taulantt, fiset ilire, fqinje t Maqedonis dhe ato m jugore: kaont, thesprott e molost merrnin pjes n ngjarje t tilla politike t historis s bots s Mesdheut siç ishte lufta e Peloponezit.

Taulantt ndrhyjn me kt rast n luftn civile q shprtheu n Epidamn n vitin 436 p.e. son. N kt luft ata morn nn mbrojtje oligarkt e dbuar nga demosi i qytetit dhe qen
nj nga ato forca q n aleanc me Athinn, kundr lidhjes s Peloponezit, ndihmuan aristokracin epidamnase t rikthehet n pushtet. Kjo ngjarje shnoi nj kthes t rndsishme n historin e ksaj kolonie greke, sepse fatet e saj do t lidhen pasksaj gjithnj
e m shum me botn ilire.

Dy njoftime t tjera kan t bjn me ngjarjet e vitit 423. I pari bn fjal pr kaont, thesprott, molost dhe disa fise t tjera m t vogla fqinje t molosve, q marrin pjes nga ana e lakedemonve n fushatn pr t nnshtruar Akarnanin dhe pr ta shkputur at nga aleanca me Athinn, fushat q prfundoi pa sukses.

Njoftimi i dyt lidhet me luftn q zhvilluan ilirt e krahinave juglindore kundr maqedonve. Fisi ilir i lynkestve ishte prej kohsh n konflikt me sundimtart maqedon,
t cilt synonin ta nnshtronin. Gjat lufts greko-persiane mbreti maqedon i ndihmuar nga perst kishte mundur t’u impononte lynkestve sovranitetin e tij. N kushtet e reja t lufts
s Peloponezit, kur shteti maqedon ishte ende i pakonsoliduar dhe sundimtari i tij Perdika II
prplasej sa n njrn an n tjetrn, duke u lidhur her me Athinn e her me Spartn, mbreti i lynkestve, Arrabeu, shfrytzoi kt situat pr t’u shkputur nga varsia maqedone.
N prpjekjet e tij pr t rivendosur gjendjen e mparshme, Perdika krkoi ndihmn e aleatit
t vet, komandantit t forcave lakedemone, Brasids, t cilit i kishte besuar luftn kundr Athins n teatrin halkidik t veprimeve ushtarake. Nj ekspedit e fuqishme e prbr nga forcat e Perdiks dhe t Brasids provoi t thyente Arrabeun me ann e bisedimeve dhe t bhej aleat i lakedemonve. Por prpjekjet dshtuan dhe bashk me to dshtoi edhe
ekspedita kundr lynkestve. N kundrshtim me vullnetin e Perdiks, Brasida nuk guxoi t
sulmonte dhe vendosi t’i trhiqte forcat.

Pak koh m von Perdika e bindi prsri Brasidn pr nj fushat t re kundr lynkestve; forcat maqedone e ato lakedemone t prbra prej 3 000 hoplitsh, 1 000 kalorsish dhe nj numr barbarsh sulmuan Arrabeun. Por kt radh lynkestt kishin siguruar ndihmn e vllezrve t tyre ilir. Forcat e bashkuara t ilirve dhe lynkestve e shpartalluan veçmas mbretin maqedon dhe e detyruan t largohej n pshtjellim t plot, duke braktisur aleatin e
tij. Kshtu Brasida u gjend i rrethuar keq dhe vetm me prpjekje t mdha mundi t’i shptoj forcat e veta nga asgjsimi i plot. Kjo luft ndryshoi krejt drejtimin q kishin marr ngjarjet n frontin halkidik. « I detyruar nga rrethanat e rnda, - shkruan Tukididi, - Perdika u prpoq t hynte sa m par n marrveshje me athinasit dhe t’i hiqte qafe
peloponezasit ».

Duke i prshkruar kto ngjarje t shek. V, Tukididi na ka ln edhe nj shnim me mjaft interes pr vlersimin e jets social-politike t ilirve. Prej fjalimit, q sipas tij Brasida u mbajti ushtarve t tij para trheqjes, ne msojm se shoqria ilire ruan ende n fundin e shek. V mbeturina t theksuara t rendit fisnor. Por midis njoftimeve t autorve q bjn fjal vetm pr inkursionet e ilirve dhe atyre t Tukididit, q i prmend ata si nj forc aktive, pjesmarrse n ngjarjet m t rndsishme t kohs, ku luajti ndonjher nj rol jo
pa rndsi, ka nj ndryshim t dukshm. E re n njoftimet e Tukididit sht se lufta e
federatave ilire si n rastin e ndrhyrjes n luftn civile t Epidamnit, ashtu dhe n luftn kundr maqedonve dhe aleatve t tyre peloponezas, nuk kishte m karakterin e nj inkursioni grabitqar, por synime politike t caktuara dhe kjo nnkupton nj stad mjaft t avancuar t organizimit t tyre politik qoft edhe n kuadrin e nj federate fisnore.

I gjith ky zhvillim social-politik, q vihet re, veçanrisht tek fiset ilire t jugut n fund t shek. V p.e. son, pasqyron qart nj shoqri, q jetonte etapn e fundit t organizimit fisnor,
at kalimtare pr n rendin skllavopronar. Mbi bazn e ksaj shoqrie do t lindin n fundin
e shek. V - fillimin e shek. IV p.e. son formacionet e para shtetrore ilire.

3. KULTURA ILIRE



Njsia dhe veçantit kulturore lokale

Kultura ilire u formua me tiparet e saj karakteristike q e dallojn nga kulturat e popujve fqinj n periudhn e zhvilluar t epoks s hekurit. Ajo ishte nj kultur autoktone q u krijua n truallin historik t ilirve, n procesin e formimit t vet etnosit ilir, mbi bazn e zhvillimit t brendshm social-ekonomik t shoqris ilire dhe pa dyshim edhe t marrdhnieve me popujt fqinj. Tiparet themelore t saj jan shprehur n arritjet m t rndsishme t ilirve n fushn e zhvillimit t tyre ekonomik e shoqror, n mnyrn e t jetuarit dhe t kuptuarit t bots q i rrethonte, n mnyrn e t pasqyruarit t ksaj bote n artin e botkuptimin e tyre.

Krahas tipareve themelore t prbashkta t ksaj kulture, q jan karakteristike pr gjith truallin ilir, vihen re edhe veçanti lokale.N kushtet e nj territori t gjer, me larmi t theksuara fiziko-gjeografike, siç ishte pjesa perndimore e Gadishullit t Ballkanit, me lidhje fqinjsie e marrdhnie me krahina q i karakterizonte nj zhvillim i ndryshm social- kulturor, sidomos i theksuar midis veriut t prapambetur qendrevropian dhe jugut m t prparuar egjeo-mesdhetar, kto ndryshime lokale n kultur jan po aq t kuptueshme sa edhe zhvillimi jo i njjt social-ekonomik q njohn ilirt e ksaj kohe. T dhnat arkeologjike dshmojn pr ndryshime lokale edhe n aspekte t veçanta t jets dhe t krijimtaris s ilirve,ndryshime t cilat jan thjesht t karakterit etnografik. Sipas t dhnave arkeologjike, n truallin ilir dallohen n epokn e hekurit disa grupe kulturore: grupi jonik ose epirot, q prfshin krahinn e banuar nga kaont, thesprott, molost dhe fiset e tjera m t vogla t viseve m jugore; grupi adriatik-jugor ose taulanto- ardian, q shtrihet n gjith ultsirn bregdetare nga Vjosa n Naretva dhe q banohej nga kto dy fise t mdha si dhe fise t tjera m t vogla rreth tyre; grupi devollit ose dasaret n krahinn juglindore t Shqipris me qendr pellgun e Korçs; grupi pelagon n Maqedonin Perndimore dhe ai paion n at lindore, grupi i Matit ose pirust, q prfshin krahinat e brendshme t Shqipris Verilindore (Mat, Dibr Kuks) dhe ai dardan n Kosov; grupi i Glasinacit me qendr rrafshnaltn me t njjtin emr n lindje t Sarajevs dhe rreth saj, q i prgjigjet krahins s banuar nga autariatt; grupi dalmatin, q prfshin krahinn midis lumenjve Naretva e Krka; grupi japod n territorin e sotm t Liks dhe grupi verior-adriatik ose liburn, q shtrihej n territorin midis lumenjve Krka e Zrmanje.

Çdo njeri nga kto grupe kulturore i prgjigjet kryesisht territoreve t banuara nga fiset ose bashkimet e mdha fisnore ilire. Sa m t afrta gjeografikisht ishin kto grupe, aq m t mdha ishin ngjashmrit kulturore midis tyre. Kshtu, p.sh., grupi japod paraqet mjaft paralele me at fqinj liburn. N Ilirin Qendrore grupi i Matit lidhet aq ngusht me at t Glasinacit dhe at dardan saq inkuadrohen me nj kompleks t gjer kulturor Mat-Glasinac; ndrsa n Ilirin e Jugut grupi devollit afron n shum aspekte me at pelagon dhe epirot.

Kto ndryshime dhe ngjashmri lokale, q burojn nga baza e prbashkt etnike, kushtet her t prafrta e her t ndryshme t zhvillimit social-ekonomik dhe marrdhniet ndrkrahinore, shkrihen n trsin e bashksis kulturore ilire, t ciln e vrejm si n gjuh, ashtu dhe n kulturn materiale (vendbanimet, veglat e puns, armt, qeramikn, stolit etj.)
e at shpirtrore (artin e botkuptimin) t saj, pa krkuar nj unitet t plot pr kt shkall
t zhvillimit t ilirve. Veçorit lokale etnografike n kultur, ashtu sikurse dhe ato dialektore n gjuh, nuk cenojn unitetin e kulturs ilire dhe t bartsve t saj, ato jan shprehje e larmis dhe e ndryshimeve brenda s njjts kultur.

Gjuha

Ilirt flisnin nj gjuh q dallohej nga gjuht e popujve t tjer t kohs s lasht t Ballkanit. Ajo ishte nj gjuh e veçant indoevropiane, q kishte lidhje afrie ku m t largt e ku m t afrt me gjuh t tjera t gadishullit dhe jasht tij. Jan konstatuar elemente t prbashkta sidomos me trakishten. Lidhur me vendin e ilirishtes n mes t gjuhve indoevropiane sht diskutuar mjaft dhe jan dhn mendime t ndryshme.

Nj varg dijetarsh t shquar historian, arkeolog e gjuhtar, kan sjell nj sr argumentesh historike dhe gjuhsore pr origjinn e shqiptarve dhe t gjuhs s tyre. Sintezn m t plot, t shoqruar me vshtrimin kritik t mendimeve pr origjinn e gjuhs shqipe, e ka dhn gjuhtari i shquar prof. Eqrem Çabej, i cili ka sjell dhe argumentet e tij shkencore, n mbshtetje t tezs ilire.

Disa nga argumentet e parashtruara prej tij jan kto:
Shqiptart banojn sot n nj pjes t trojeve, ku n periudhn antike kan banuar popullsi ilire; nga ana tjetr, n burimet historike nuk njihet ndonj emigrim i shqiptarve nga vise t tjera n trojet e sotme; nj pjes e elementeve gjuhsore: emra vendesh, fisesh, emra
njerzish, glosa, etj., q jan njohur si ilire, gjejn shpjegim me an t gjuhs shqipe. Format
e toponimeve t lashta t trojeve ilire shqiptare, t krahasuara me format prgjegjse t sotme, provojn se ato jan zhvilluar sipas rregullave t fonetiks historike t shqipes, d.m.th. kan kaluar pa ndrprerje npr gojn e nj popullsie shqipfolse; marrdhniet e shqipes me greqishten e vjetr dhe me latinishten, tregojn se shqipja sht formuar dhe sht zhvilluar
n fqinjsi me kto dy gjuh ktu n brigjet e Adriatikut dhe t Jonit; t dhnat arkeologjike dhe ato t kulturs materiale e shpirtrore, dshmojn se ka vijimsi kulturore nga ilirt
antik te shqiptart e sotm.

Nga t gjitha kto argumente, del si prfundim se teza e origjins ilire t gjuhs shqipe, sht teza m e mbshtetur nga ana historike dhe gjuhsore. Nga ilirishtja e Ballkanit gjer tani nuk sht gjetur gj e shkruar dhe sht menduar se nuk ka qen e shkruar. Dshmohet e shkruar mesapishtja e Italis Jugore, q sht mbajtur e mbahet prgjithsisht si nj deg e ilirishtes, n njfar mase si nj dialekt i saj i zhvilluar m tej n kushtet e nj veçimi prej disa shekujsh nga trungu i saj gjuhsor kryesor. Prej saj kemi rreth 2 000 mbishkrime t shkruara
n nj alfabet grek (dorik) me disa ndryshime pr t riprodhuar disa tinguj t posaçm t gjuhs s tyre. Nj mbishkrim i Kalas s Dalmaces afr Puks, q pr dekada t tra qe mbajtur si i vetmi mbishkrim ilir, u provua nga gjuhsia e re shqiptare se nuk ishte tjetr veçse nj mbishkrim greqisht i shek. VI-VII. Nse do t kurorzohen me sukses prpjekjet
q po bhen pr leximin e nj mbishkrimi t Muzeut t Shkodrs me prejardhje nga Dobraçi, shkruar me nj alfabet t panjohur dhe t nj mbishkrimi t gjetur n Bugoj t Bosnjs Perndimore, mund t sillen t dhna t reja e t hapen perspektiva. Zbulimet e mtejshme
arkeologjike mund t japin ndonj tekst ilir t shkruar me alfabet t veçant ose me alfabet grek a latin. Gjuht greke dhe latine q hyn m par n Iliri si gjuh kulture, tregtare ose si gjuh zyrtare administrative, nuk u bn kurr gjuh t t gjith popullit, i cili vazhdoi t ruaj n jetn e tij t prditshme t folmen amtare. Njoftimi i historianit grek t shek. II p.e. son, Polibit, pr bisedimet e mbretit Gent me delegatt maqedonas prmes prkthyesit q njihte ilirishten, dshmon se kjo gjuh u praktikua edhe si gjuh zyrtare deri n fund t jets s pavarur politike t ilirve.

Nga gjuha e ilirve kan mbetur disa materiale, por q nuk jan t mjaftueshme: elemente leksikore shum t pakta t s folmes s prditshme prbr nga disa glosa ilire, dhe sidomos
nj numr i madh (rreth 1 000) emrash t prveçm, emra personash, perndish, fisesh, vendesh dhe disa emra lumenjsh e malesh. Fjalt ilire i kemi n formn q na jan dhn prej autorve grek e latin, jo n formn autentike t tyre. Ndr ato fjal mund t prmenden rhinos = mjegull, sabaia = birr meli etj.. Emrat e prveçm ilir q na jan transmetuar n burimet e shkruara antike (autor grek e latin, mbishkrime greke e latine, monedha t territorit ilir) prbjn materialin kryesor q kemi prej ilirishtes s Ballkanit. Ato lejojn q t nxirren disa elemente t fjalformimit emror t ilirishtes e ndonj tipar fonetik i
saj, ndonj element i leksikut t saj dhe material krahasimi me gjuht e tjera indoevropiane,
po nuk japin mundsi t njihen gramatika dhe leksiku i saj.

Studiues t ndryshm kan prcaktuar si ilire edhe nj numr fjalsh t ndeshura n gjuht e tjera t lashta ose n gjuht e sotme t Evrops, duke i marr ato si huazime nga ilirishtja ose
si t trashguara prej saj. Shumica e tyre jan t diskutueshme, po disa kan gjasa vrtetsie. Ndr to prmendim: lat. mannus = kal i vogl, krhs. shqipen maz/mz; gr. balios = i bardh, me pulla t bardha, krhs. shqipen bal; gr. kalibe = kasoll; disa fjal pararomane etj..

Material m t pasur jep mesapishtja e Italis Jugore. Prej saj kan ardhur nj numr mbishkrimesh zakonisht t shkurtra e shpesh fragmentare t shek. VI-I p.e. son, q japin edhe fjal, trajta e ndonj fraz, prveç emrave t prveçm q prmenden n to, por q jan kuptuar dhe shpjeguar deri m sot n nj mas t vogl. Kemi disa glosa si brendon = bri, bilia = bil, bij etj., dhe shum emra t prveçm njerzish, fisesh e vendesh.

Arti dhe botkuptimi

Arti ilir n periudhn e hershme t hekurit karakterizohet me stilin e tij dekorativ t theksuar
t epoks s bronzit, por lulzimin e arrin n fillim t epoks s plot t hekurit, d.m.th. rreth shek. VIII-VII p.e. son n kushtet e zhvillimit t mtejshm ekonomiko-shoqror t ilirve. Kjo vihet re qart sidomos n grupin e kulturs s Devollit, n at t Mat-Glasinacit etj.. Ky stil zbukurimi, i aplikuar jo vetm n objektet e veçanta metalike, kryesisht prej
bronzi dhe n qeramik, por edhe n materialet q nuk i rezistuan kohs si n dru, kock etj.,
prfaqsohet nga nj gam e pasur figurash gjeometrike, si rrath t veçant e bashkqendror, rombe e trekndsha me fusha t zbrazura ose t mbushura me vija paralele etj., t kompozuara me nj fantazi t zhvilluar dhe n nj sistem rigorozisht simetrik.

Ky stil do t jetoj n t gjitha periudhat e veçanta t zhvillimit dhe t dobsimit t tij, deri n fund t periudhs s hershme t hekurit, duke prbr kshtu bazn kryesore dhe m t qndrueshme t koncepteve estetike t ilirve n prgjithsi. Arti figurativ n Iliri u zhvillua
m von; at e shohim t prfaqsuar n figura njerzish dhe kafshsh t trajtuara
skematikisht ose n mnyr t stilizuar si dhe n objekte t tjera, si art dekorativ i ndrthurur me motive gjeometrike.

Nga shek. VI p.e. son tek fiset e Iliris s Veriut nn ndikimin e fuqishm t kulturave mesdhetare dhe n kornizn e lidhjeve t shumfishta t popullsive prreth Adriatikut Verior, lindi nj art i pasur figurativ, shprehjen m t lart t t cilit e gjejm tek situlat liburne e tek urnat japode. N nj stil t pjekur arkaik t kohs jan paraqitur n kto monumente pamje nga jeta e prditshme e ilirve, n mnyr t veçant e shtresave t pasura
t shoqris s tyre, midis t cilave skena argtimesh, siç sht rasti i nj valleje grash lidhur dor pr dore, apo i nj procesioni funeral, ku prcjellja sht dhn nprmjet nj vargu t gjat kurorash luftarake dhe kalorsish q marrin pjes n ceremonin solemne. N raste t
tjera paraqiten skena luftimesh, gjuetie, mundjeje etj.. Kto manifestime artistike, megjithse
t ndikuara nga pikpamja e stilit dhe e karakterit tregimtar t ornamentit prej artit arkaik grek dhe ai etniko-italik prsa i prket paraqitjes s figurave, motiveve reale dhe prmbajtjes
s tregimit, kan mjaft elemente vendse, q tregojn pr natyrn vendore t prodhimit t shum prej tyre. N kt drejtim prveç vlerave artistike, kto monumente prbjn edhe
nj burim historik t dors s par pr njohjen e jets dhe t koncepteve t shoqris ilire n shek. VI-V p.e. son.

Prsa u prket besimeve t ilirve t epoks s hekurit, ato nuk ndryshonin prej atyre t epoks s bronzit. Nj rol t madh vazhdon t luaj kulti i toks mm i lidhur me pjellorin
e saj dhe me zhvillimin e bujqsis n prgjithsi. Shum e prhapur tek ilirt ishte heliolatria (adhurimi i diellit). Gjurmt e shumta t saj shprehen prmes motiveve t ndryshme, q zbukuronin objektet e veçanta dhe q n mnyr grafike simbolizonin diellin.
T tilla ishin, p.sh.: rratht bashkqendror, svastikat, spiralja etj.. Ky kult diellor tek ilirt shprehej dhe prmes varseve t ndryshme n form kali, kaprolli, zogu etj..

Nj kult tjetr shum i zhvilluar tek ilirt, sidomos tek ata t krahinave jugore, ishte dhe gjarpri si simbol i pjelloris si totem, si qenie mbrojtse nga syri i keq (apotropeike) etj..

Vendosja e varreve n tuma prreth nj varri m t hershm t pasur dhe qendror, si dhe shoqrimi i t vdekurit n varr me objekte t ndryshme, tregon se tek ilirt e periudhs s hershme t hekurit ishte i zhvilluar dhe kulti i t parve, si edhe besimi mbi jetn e prtej varrit.

Ilirt besonin edhe n ekzistencn e fuqive mistike, q rronin midis tyre dhe u shkaktonin njerzve smundjet dhe fatkeqsit e tjera shoqrore.Pr t’i larguar kto t kqija, ilirt sajuan forma t ndryshme varsesh (amuleta), me karakter apotropeik etj..

<< Iliret >>
4. KOLONITË HELENE TË BREGDETIT ILIR



Themelimi i kolonive helene dhe marrdhniet me botn ilire

Vendosja e kolonive helene n bregdetin ilir sht pjes e drejtimit t lvizjes kolonizuese helene, n t ciln m aktiv u tregua Korinthi.jo dukuri u zhvillua, nga njra an, me shtytjen e faktorve ekonomik e shoqror t metropoleve dhe, nga ana tjetr, qe nj hap i mtejshm n prfshirjen e zonave ilire n sfern e ekonomis s Mesdheut. Kolonit m t hershme u vendosn n tokat e Iliris s Jugut.Kto zona t banuara nga ilirt kishin marrdhnie tregtare me vendet e Greqis q nga epoka kreto-mikene. Kjo tregti fitoi nj baz m t gjer n kushtet e shthurjes s rendit fisnor tek ilirt. Vendosja dhe zhvillimi i mtejshm i kolonive ka qen pasoj e ktij procesi. N fillim u vendosn pran vendbanimeve ilire pikat tregtare, t cilat me zhvillimin e mtejshm t marrdhnieve me brendatokn ilire u populluan nga grupe kolonistsh helen dhe u kthyen n qendra t shprngulurish (apoike) t metropoleve greke.

Kolonia m e hershme u vendos n vitin 737 n ishullin e Korkyrs, q banohej athere nga liburnt. Nga ktej nj val kolonistsh u vendosn n Dyrrah (627 p.e. son, ka shum gjas edhe m hert). Apolonia, e cila u themelua n vitin 588, ngjan t ket qen populluar nga kolonist t ardhur nga Dyrrahu. Pr gjith kohn antike midis dy qyteteve u mbajtn lidhje t ngushta ekonomike dhe politike, q jan karakteristike pr marrdhniet midis metropoleve dhe apoikeve. N t njjtn koh me Apolonin u formua nga banort t ardhur nga Eubea edhe kolonia helene n Orik, e cila pr vet mundsit e kufizuara t kontakteve me prapatokn ilire nuk arriti kurr rndsin ekonomike, as edhe famn e dy kolonive t tjera. Kaluan edhe dy shekuj t tjer derisa kolonistt helen t ardhur nga Parosi, Sirakuza e Sicilis dhe Knidi t vendoseshin n ishujt e Iliris s Veriut, ku themeluan Faron (sot Hvar),Isn(sot Vish) dhe Korkyrn e Zez (sot Korculla).
N fillimet e veprimtaris s kolonive peshn kryesore n ekonomi e zinte tregtia tranzite. Nga tokat ilire merreshin prodhime bujqsore, lnd druri dhe minerale pr nevojat e metropoleve, kundrejt shkmbimit mall me mall me prodhime t zejtaris.

Por n shek. V p.e. son kolonit e bregdetit ilir nuk jan m shtojca t ekonomis e furnizuese t thjeshta lndsh t para t qyteteve mma. Prodhimi lokal, i mbshtetur kryesisht n shfrytzimin e puns s skllevrve, arrin n kt periudh nj shkall t till zhvillimi saq ishte n gjendje t mbulonte jo vetm krkesat e popullsis s ktyre qyteteve, por edhe t bots ilire prreth, gjallruese dhe nxitse e drejtprdrejt e ktij zhvillimi. Importimet nga qytetet mma dhe Greqia u kufizuan kryesisht n sendet e luksit dhe n veprat e artit. Dyrrahu dhe Apolonia vepronin tani si njsi ekonomike krejt t pavarura, duke e shprehur kt edhe n prerjen e monedhave t tyre t veçanta.

Zejtaria u orientua nga prodhimi i sendeve t konsumit t gjer: qeramika, veglat e puns, armt q hidheshin n tregun e brendshm dhe n at t prapatoks. Punishtet e prodhimit
t gjer t enve prej balte, t tjegullave e t tullave, t punimit t gurit etj., ishin prona t skllavopronarve dhe kishin karakterin e ergasterive antike.

N marrdhniet tregtare me botn ilire, veç prodhimeve bujqsore e blegtorale, lnds s drurit pr ndrtimin e anijeve dhe skllevrve, pr t cilat tregu grek kishte munges, vmendja e kolonistve u prqendrua n pasurit minerale t Iliris s Jugut. N shkrirjen dhe n prpunimin e hekurit, t bakrit dhe t argjendit, ilirt kishin nj prvoj shekullore, nga e cila prfituan edhe kolonistt. Veçanrisht eksportimi i argjendit q nxirrej nga minierat e pirustve dhe t Dardanis, u b nj nga burimet kryesore t pasurimit e t lulzimit t dy kolonive t mdha, Dyrrahut dhe Apolonis. Ai eksportohej kryesisht n formn e monedhave, t cilat gjetn nj prkrahje t gjer n krahinat e afrta dhe t largta ilire.

Pr t nxjerr fitime sa m t mdha nga marrdhniet tregtare me ilirt, sidomos nga tregtia
me shumic e lndve t para, e gjith kjo veprimtari kryhej nprmjet nj prfaqsuesi t veçant t kolonive, t quajtur poleti.

Duke qen se Dyrrahu dhe Apolonia ishin qendra zejtare e tregtare, bujqsia e blegtoria zinte
n to nj vend t dors s dyt. N rrethet e afrta t qytetit pronart e pasur kishin tokat e kullotat e tyre me siprfaqe e prodhim t kufizuar, sepse kufiri me ilirt nuk shtrihej shum larg mureve t qytetit.

Rendi shoqror dhe organizimi politik

Q n fillim n kolonit helene t bregdetit ilir u vendos mnyra antike e prodhimit. N ndarjen e shoqris n kolonit rol t veçant luante prejardhja shoqrore dhe etnike e njerzve. N kushte m t privilegjuara ishte shtresa me prejardhje aristokrate, q kishte qen shpesh prkrahse e themelimit t kolonive. Prbrja shoqrore e shtresave t lira ishte
e larmishme. Krahas t mrguarve, pr arsye politike gjat luftrave t demosit me aristokracin n metropole, kishte fisnik t varfruar, zejtar t zhveshur nga mjetet e prodhimit, fshatar t shpronsuar, tregtar e detar. Kjo mas e popullsis shtohej vazhdimisht si rrjedhim i dyndjeve t herpashershme nga metropolet. N Dyrrah nj
kontingjent i madh njerzish t till erdhi n gjysmn e dyt t shek. V.

N Dyrrah e n Apoloni shtresa e skllevrve prbnte forcn kryesore t fuqis puntore. Ajo ndahej n tri kategori: n skllevr t qytet-shtetit skllavopronar, t cilt punonin n punishtet e tjegullave dhe t tullave, n thyerjen, transportimin dhe n skalitjen e gurve, n prpunimin e metaleve e n prerjen e monedhave, pra n punt m t rnda. T shumt ishin edhe skllevrit privat q prbnin kategorin e dyt, t cilt prveç ergasterive shrbenin edhe n ekonomit shtpiake.

Nj pjes t popullsis, gjithmon n rritje, e prbnin « t huajt », kategoria e tret ose banort me origjin ilire. Kta n dhjetvjeçart e par ishin t privuar nga t drejtat shoqrore dhe politike.

N prputhje me kt prbrje shoqrore t popullsis, rendi politik n Apoloni e Dyrrah kishte n fillim karakter oligarkik. Pushteti i takonte nj pakice me prejardhje aristokrate. Shumica drrmuese e popullsis, ashtu edhe ilirt, duke mos br fjal pr skllevrit, nuk gzonte t drejta n qeverisjen e qytetit.

Zhvillimi i vrullshm ekonomik i Dyrrahut dhe i Apolonis n shek. VI-V shoqrohet me ndryshime n rendin shoqror e politik t dy kolonive, si rrjedhim i nj lufte t ashpr sociale
e politike. Me zgjerimin e prodhimit zejtar dhe t shkmbimit t mallrave me ilirt dhe me Greqin, u pasuruan dhe u forcuan ekonomikisht shtresat tregtare e zejtare t kolonive. Kto shtresa doln tani si forca t pavarura n arenn politike kundr grupit oligarkik, me synimin pr t marr pushtetin dhe pr ta prdorur at n dobi t interesave t tyre. Si rrjedhim i ksaj, n vitin 437 shprtheu n Dyrrah nj kryengritje e demosit, e njohur n historin antike pr rolin q luajti n prag t lufts s Peloponezit. N arenn e ksaj lufte prveç forcave t demosit dhe aristokracis, u duk edhe ndeshja e interesave t Korkyrs, prapa s cils qndronte Athina dhe Korinthi. T dyja fuqit synonin t prfitonin mundsi
m t gjera n tregun ilir. Gjithashtu n kt ndeshje morn pjes aktive edhe ilirt fqinj, t cilt duke ndihmuar aristokratt e dbuar nga qyteti, u radhitn me forcat q prkahnin Athinn n luftn kundr lidhjes s Peloponezit.

Rrjedhimi kryesor i lufts civile n Dyrrah ishte triumfi i plot i parimit t ndarjes klasore t shoqris, forcimi i polisit skllavopronar. Pushteti tani kalon nga rrethi i kufizuar i aristokracis skllavopronare n duart e gjith skllavopronarve si klas. Baza shoqrore e tij
u zgjerua me pjesmarrjen e shtresave m t gjera skllavopronare, t pronarve t punishteve,
t tregtarve etj., duke br kshtu m t theksuar mnyrn antike t prodhimit. Q nga kjo koh u forcua edhe pozita shoqrore e ilirve q banonin n qytet.Nj dukuri e till e ngjashme u zhvillua edhe n Apoloni.

Kto ndryshime u pasqyruan edhe n prbrjen dhe n funksionet shtetrore.Vendin e krerve (fylarkve) aristokrat, n duart e t cilve qe prqendruar pushteti gjat regjimit oligarkik, e zuri tani nj organ kolegjial, buleja (kshilli). Antart e saj mund t ishin jo vetm nga fisnikt, por edhe nga shtresat e tjera t skllavopronarve. U krijua edhe organi i mbledhjes s prgjithshme t popullit, helieja. Detyrat kryesore t saj ishin miratimi i ligjeve, marrja e vendimeve me rndsi dhe zgjedhja e kontrollimi i veprimtaris s organeve ekzekutive t qytetit. Me gjith pjesmarrjen e popullit t lir, edhe ky organ ishte n duart e skllavopronarve, pa pranin e t cilve helieja nuk kishte t drejt t zgjidhte organet e larta ekzekutive t qytetit. Nga antart e bules n krye t çdo viti zgjidhej prytani, i cili ishte funksionari m i lart civil i qytetit. Me emrin e tij lidheshin t gjitha ligjet, dekretet e vendimet me rndsi t shpallura gjat vitit. Me çshtjet q kishin t bnin me mbrojtjen ushtarake dhe me luftn merrej toksarku, q ishte komandanti i shigjetarve. Sekretarit i binte pr detyr kryesore t kujdesej pr ngulitjen mbi gur ose mbi tabela bakri t ligjeve, t dekreteve e vendimeve t marra nga helieja apo organet e larta ekzekutive dhe t’i shpallte ato publikisht. T tre hieramnamont, merreshin jo vetm me çshtjet e kultit, me organizimin e lojrave e t festave, por me sa duket edhe me çshtjet financiare t qytetit. Veç ktyre kishte edhe npuns t tjer, t nj rangu m t ult, por q n t vrtet luanin nj rol me rndsi n jetn ekonomike. I till ishte npunsi i ngarkuar me prerjen e monedhave, i cili kishte pr detyr t kujdesej si pr sigurimin e lnds s par, ashtu edhe pr prerjen dhe shprndarjen e monedhave. Mbi drahmet e argjendta emri i tij vendosej krahas atij t prytanit. Nj funksionar tjetr ishte poleti q merrej me rregullimin e tregtis me ilirt.

Kulti fetar ishte n harmoni me institucionet shoqrore e politike t qytetit. Kjo duket edhe nga shkrirja e funksioneve fetare me ato shtetrore (hieramnamont). Hyjnit m t adhuruara n Apoloni ishin Apoloni, q i dha emrin qytetit, hyjnesha ilire e brigjeve u unjisua nga kolonistt me Artemisin; Dionizi ishte hyu i vreshtave etj.. Perndit kryesore, t cilve
u faleshin m shum dyrrahasit, ishin Zeusi, Dielli dhe bashkthemeluesi legjendar i qytetit Herakliu.

Kolonit helene u vendosn n Iliri n rrethanat e marrdhnieve t ngushta ekonomike me ilirt, q kushtzoheshin nga interesat reciproke. Fuqizimi i mtejshm i kolonive prkon me lindjen e qyteteve ilire dhe me formimin e shtetit ilir. Tek kta kolonit do t gjejn nj baz pr t’u mbshtetur n synimet e tyre pr çlirimin e plot ekonomik dhe politik nga tropolet. Nuk kan munguar edhe konfliktet midis ilirve dhe kolonive, me sa duket, si rrjedhim i shprdorimeve t kolonistve n marrdhniet me ilirt dhe pr kufijt midis tyre. Kto morn forma t armatosura n luftn e Apolonis me qytetin ilir Thronion rreth mesit t shek. V dhe n luftn e ilirve kundr Iss m 385 p.e. son.

Q nga gjysma e dyt e shek. IV p.e. son historia e kolonive helene t bregdetit t Iliris zhvillohet n marrdhnie t ngushta me historin politike t shtetit ilir dhe n kornizn e saj.

<< Iliret >>
KREU III



SHTETET ILIRE

N fundin e shek. V p.e. son ilirt hyn n rrugn e zhvillimit skllavopronar. N shekujt q pasuan e deri
n pushtimin romak krahinat m t prparuara ilire, ato jugore, kryesisht bregdetare, njohn zhvillimin e
tyre m t lart shoqror e politik t pavarur. Urbanizimi intensiv i ksaj treve dhe zhvillimi q mori, pr pasoj, mnyra antike e prodhimit n shek. IV-III p.e. son çoi n krijimin e nj shoqrie antike t mirfillt
dhe n formimin e nj vargu shtetesh ilire, t cilat u inkuadruan n qytetrimin e prparuar t bots mesdhetare.

Midis formacioneve shtetrore q u formuan n trevn e gjer ilire, ai q arriti nj shkall t lart t zhvillimit politik dhe q luajti nj rol t shquar n ngjarjet politike t kohs qe Shteti Ilir apo Mbretria Ilire. Q nga dukja e ktij shteti emrat ilir dhe Iliri morn, prveç kuptimit t gjer etnik, edhe nj kuptim t ngusht politik, q u lidhn me fatet historike t ktij formacioni shtetror dhe t popullsis s tij, e cila n burimet e shkruara do t njihet me emrin Illyrii propriedictii (ilir t mirfillt). N koh t ndryshme Mbretria Ilire ushtroi pushtetin e vet, natyrisht me luhatjet q i imponuan rrethanat politike, n nj territor t gjer q prfshinte krahinat prej lumit Naretva (Narona) n veri e deri te lumi Vjosa (Aous), n jug me nj shtrirje drejt lindjes deri te liqenet Lyhnide n kufi me Maqedonin dhe m n veri me Mbretrin Dardane.

N krahinat m jugore ilire u formua nj shtet tjetr i rndsishm ilir i njohur me emrin Shteti i Epirit, i
cili shquhet sidomos n ngjarjet politike t fundit t shek. IV dhe t çerekut t par t shek. III p.e. son. N kohn e shtrirjes m t gjer t tij, ai prfshinte tokat prej lumit Vjosa (Aous) e deri n gjirin e Arts
(Nikopolit), duke u kufizuar nga jugu me Akarnanin, kurse nga lindja me Thesalin e Maqedonis.

N kt hapsir kan ekzistuar si formacione shtetrore t pavarura edhe nj varg qytetesh shtete, si Dyrrahu, Apolonia, Ambrakia, historia politike e t cilave u zhvillua her n lidhje t ngusht e her n kundrshtim me at t Shtetit Ilir dhe t atij t Epirit. N rrethana t caktuara politike lindin gjithashtu formacione m pak t rndsishme n formn e lidhjeve qytetare (Koinon), si ajo e Bylinve etj., q kan nj pesh m t vogl n historin politike t Iliris.

N krahinat e brendshme jugore dhe qendrore ilire u formuan tri mbretri t vogla ilire: e paionve, e dardanve dhe e athamanve. E para shfaqet me nj shklqim t shkurtr n shek. IV p.e. son pr t rn pastaj shpejt nn goditjet e politiks ekspansioniste t shtetit maqedon, kurse dy t fundit dalin n arenn politike n shek. III me nj rol t parndsishm.

Popullsit ilire t krahinave t brendshme qendrore e veriore nuk njohn deri n fillim t ers son nj organizim politik shtetror; edhe n kt koh ato arritn t organizohen vetm n federata fisnore, siç sht rasti i dalmatve ose i fiseve t tjera.

1. ZHVILLIMI EKONOMIK E SHOQËROR I ILIRËVE NË SHEK. IV P.E. SONË



Lindja e qyteteve dhe e jets qytetare

Zhvillimi ekonomik e shoqror i Iliris gjat epoks s hekurit dhe veçanrisht gjat shek. VII-V p.e. son kishte prgatitur kushtet pr lindjen e qyteteve dhe t jets qytetare. Siç dshmojn t dhnat arkeologjike, qytetet ilire ngrihen mbi bazn e vendbanimeve t fortifikuara t epoks s hekurit dhe t qendrave protourbane q u krijuan si rezultat i zhvillimit t zejtaris, t bujqsis, t blegtoris, si edhe t intensifikimit t marrdhnieve t kmbimit me botn greke. Kjo dshmohet nga prania e gjer e qeramiks s importuar korinthike e jonike dhe m pas edhe nga prodhimet e kolonive greke n Dyrrah e n Apoloni, t cilat kishin hyr n marrdhnie t ngushta me prapatokn ilire.

Lindja dhe zhvillimi i jets qytetare ishte nj dukuri me karakter ekonomik e shoqror trsisht e re. Thelbi i saj ishte vendosja e ekonomis antike t tregut q u materializua me krijimin e qyteteve si qendra rodhimi e shkmbimi. Kjo sht e lidhur me shkputjen e plot t zejtaris nga bujqsia, me krijimin e mnyrs antike t prodhimit dhe me zbatimin e puns s skllavit n degt e ekonomis.

Njoftimet m t hershme pr ekzistencn e qyteteve n Iliri i takojn mesit t shek. IV p.e. son. Historiani grek, Diodori, duke prshkruar fushatat e Filipit II kundr ilirve thot se mbreti i Maqedonis « u lshua mbi Ilirin me nj ushtri t fort, plaçkiti vendin, nnshtroi shum qytete t vogla dhe u kthye n Maqedoni me plaçk t madhe ». Oratori i madh, Demosteni, duke paralajmruar athinasit pr rrezikun q i krcnonte nga mbreti maqedon,
v n dukje gjithashtu se « Filipi po fortifikonte qytete n Iliri ». Pak m von historiant grek t shek. II p.e. son Ariani e Rufi prmendin me emr Polionin si qytet i Dasaretis, kurse historiani i shek. IV p.e. son Theopompi prmend qytetin Oidanton. M n fund nga t dhnat numizmatike t fillimit t shek. IV p.e. son msojm emrin e nj qyteti t ndsishm ilir, Damastion. Kuptohet se origjinn e ktyre qyteteve, q jan t ranishme
n mesin e shek. IV p.e. son, (nj rast vrtetohet qysh n fillim t ktij shekulli), duhet ta krkojm pak m par, d.m.th. n fundin e shek. V p.e. son.

Nuk dihet me saktsi se ç’paraqesin n vetvete kto qytete t hershme ilire. Dshmit e autorve antik, prveç faktit q kumtojn ekzistencn e tyre, jan tepr t varfra pr t ndihmuar q t rindrtohet pamja reale e ktyre qendrave urbane.

Edhe nga pikpamja arkeologjike nuk ka ende gjurmime t tilla, nprmjet t cilave t dallohet qart qyteti i ksaj kohe. Megjithat, prej qyteteve antike, rrnojat e t cilave ruhen n vendin ton, mund t pohohet se qyteti i mirfillt n Iliri formohet kryesisht gjat shek. IV p.e. son. N kt koh kemi edhe dshmit e qarta si nga burimet e shkruara, ashtu edhe nga ato arkeologjike.


Kto qytete ashtu sikurse vendbanimet e fortifikuara t epoks s hekurit, ngrihen mbi kodra t mbrojtura nga pikpamja natyrore, por shtrihen me siprfaqe relativisht m t gjera, q arrijn deri n 10-20 ha. Muret e tyre rrethuese jan ndrtuar me nj teknik m t prparuar me blloqe shumkndshe, trapezoidale; ato jan mjaft t fuqishme dhe me nj bukuri t rrall (Amantia, Klos, Çuka e Aitojt etj.), por sistemi i fortifikimit n prgjithsi sht ende i thjesht; ai nuk njeh kullat, rolin e t cilave e luajn deri diku kthesat me knd t drejt, q bn muri her mbas here pr arsye qndrueshmrie; edhe portat n kt sistem jan t pakta e me nj mbrojtje m t dobt.

Qytetet e mdha zn nj pozit qendrore n krahinn q zotrojn dhe shtrihen n nj hapsir prej 30-40 ha, siç sht rasti i Bylisit, i Antigones, i Lisit etj., dhe jan t mbrojtura me mure t fuqishme.

Duke folur pr qytetet e ksaj kohe Diodori i quan ato me termin polisma, q do t thot qytete t vogla, me sa duket ende n shkalln fillestare t zhvillimit t tyre. Demosteni, n shek. IV p.e. son prkundrazi, prdor termin poleis q do t thot qytet. Ndryshimi q vrehet n termat e prdorur prej ktyre dy autorve nuk duket t jet i rastit; ai shpreh me
sa duket nj diferencim q u bhet ktyre qendrave urbane ilire dhe q lidhet me karakterin e tyre. Pak drit mbi kt çshtje hedh pohimi i Arianit, i cili e quan Pelionin si « qytetin m t fort » midis qyteteve t Dasaretis. Duket se disa qytete kishin mundur t ecnin prpara dhe t dalloheshin prej t tjerave. Interes t veçant paraqet n kt drejtim Damastioni, i cili sht dhe i pari qytet ilir q pret monedha.Burimet tregojn se ky qytet gjendej n shpin t zons bregdetare, diku midis ksaj zone dhe liqeneve lynkeste. Duke folur pr kt Straboni n shekullin e par shkruan kshtu: « Pas Epidamnit dhe Apolonis gjer te malet Keraune ndodhen bylint, taulantt, parthint dhe brygt; aty afr gjenden dhe minierat e argjendit n Damastion, mbi t cilat diestt vendosn sundimin e tyre, si dhe enkelejt, t cilt i quajn dasaret; afr ktyre vijn lynkestt...». Mungesa e t dhnave m t sigurta ka penguar q ky qytet t lokalizohet me saktsi, por duke u nisur nga arsenali i gjetjeve t
monedhave t tij, ai duhet krkuar n krahinat e brendshme ilire, diku n lindje t Drinit t Siprm.

Pasazhi i Strabonit ka nj rndsi t veçant dhe pr nj fakt tjetr. Ai tregon se Damastioni qe nj qytet q lindi dhe u zhvillua n nj zon t pasur me miniera, t cilat, me sa duket prbnin edhe bazn ekonomike t tij. Shfrytzimi i tyre dhe zhvillimi i zejtaris s prpunimit t metaleve qen degt kryesore t ksaj ekonomie. Karakteri i saj bhet i qart edhe nga simbolet q mbajn monedhat e qytetit, t cilat paraqesin midis t tjerash çekanin e minatorit dhe shufrat metalike.

Damastioni sht, kshtu, shembulli i nj qyteti zejtar t prparuar t ksaj kohe, por padyshim jo i vetmi. Pelioni shfaqet n burimet, jo vetm si qyteti m i fort midis qyteteve
t Dasaretis, por edhe si kryeqendr apo qendr rezidenciale e mbretit ilir. Ka mundsi q qytetet e tjera m t vogla, ato q Diodori i quan polisma, do t ken qen qendra njsish gjeografiko-ekonomike, ku do t ket mbisunduar ekonomia bujqsore-blegtorale me ndonj deg t kufizuar t zejtaris.

Zejtaria, bujqsia e blegtoria

Lindja e qyteteve i dha nj shtytje t re zhvillimit t degve t ndryshme t ekonomis ilire. Zejtarin e shfrytzimit t minierave dhe t prpunimit t metaleve ilirt e njihnin dhe m par, por asnjher si tani ajo nuk paraqitet si deg e veçant e nj qyteti, siç sht rasti i Damastionit. N shek. IV n zejtarin e punimit t metaleve nuk vihet re ende ndonj ndryshim cilsor, fjala vjen n punimin e veglave t puns, t armve apo t zbukurimeve, n krahasim me shekujt pararends. Por tani mund t flitet pr nj veprimtari m t gjer e m intensive si n shfrytzimin e minierave, ashtu edhe n prodhimtarin e degve t veçanta t zejtaris metalpunuese. Bie n sy n mnyr t veçant rritja e prodhimit t armve, q prbjn n kt koh gjetjet m t shumta npr nekropolet n krahasim me zbukurimet.

Megjithat, nuk pati ndonj prparim, n fushn e zejtaris s prodhimit qeramik, madje importi e dobsoi pr nj koh kt deg t zejtaris ilire.

Ndrkaq n fushn e ndrtimeve ndodh nj revolucion i vrtet.Mjeshtrat e ndrtimit shquhen n shek. IV pr aftsit e tyre arkitektonike e teknike dhe pr njohurit e thella n fushn e artit t fortifikimeve, q i zbatonin n nivelin m t prparuar t kohs, ashtu si n shum vise t tjera t bots mesdhetare. Muret rrethuese t qyteteve t ndrtuara n stilin poligonal jan dshmia m e qart e arritjeve n kt fush.

T dhnat pr bujqsin dhe blegtorin e ilirve pr shek. IV jan t varfra. Autort bashkkohs, si Aristoteli, Skymni, Ariani etj., nuk bjn tjetr veçse prsrisin Hekateun, pr shkak t njohjes ende t pamjaftueshme t Iliris; megjithat Iliria pr autort grek ishte vendi i nj bujqsie e blegtorie t zhvilluar, tokat pjellore t s cils shfrytzoheshin vende- vende n mnyr intensive dhe q krahas kulturave bujqsore (rritja e ullirit, kopshtaria e bletaria), n kullotat e pasura rritnin bagti t mira t racs.

T dhnat arkeologjike i vrtetojn kto njoftime. Parmenda e paraqitur n buzt e nj pitosi gjetur n fushn e Korçs, si dhe figurat simbolike t paraqitura n monedhat e Dyrrahut e t Apolonis, apo n monumentet varrimore t kohs, si kalliri i grurit, dega e ullirit, bistaku i rrushit, bleta, lopa si dhe briri i bollkut, simbol i pjelloris dhe i begatis, u bjn jehon pasurive t toks ilire dhe zhvillimit q kishin marr bujqsia e blegtoria ilire n kt koh.