Historia e Popullit Shqiptar

4. LIDHJA EPIROTE



Organizimi i Lidhjes Epirote dhe karakteri i saj

Kur kontradiktat e thella politike çuan n prmbysjen e regjimit monarkik n Epir, Aleanca Epirote q deri n at koh ekzistonte si nj form shtetrore federative nn hegjemonin e mbretrve molos, reformohet tani mbi nj baz t re republikane, pak a shum sipas modelit t Lidhjes fqinje etole, duke u quajtur dhe Lidhja Epirote.Kjo ishte nj lidhje politike q u siguronte t drejta t gjitha bashksive t veçanta epirote q bnin pjes n t dhe q ruanin, n kuadrin e ksaj federate, vetqeverisjen e brendshme t tyre. Pra, edhe ktu si m par mbetej parimi federativ i shtetit, por tani i bazuar mbi nj konstitucion t ri, q nuk njihte m privilegje apo hegjemoni t ndonjrit prej antarve t saj, siç ndodhte n Aleancn e mparshme, ku kryesonte mbreti i molosve. N kt aspekt Lidhja paraqitej si nj form m e lart shtetrore, m kompakte dhe operative. T gjith antart e saj kishin
nj shtetsi dhe njiheshin zyrtarisht me emrin e prbashkt epirot. Lidhja, ashtu sikurse dhe aleanca epirote ruante t drejtn t merrte vendime n emr t t gjith epirotve, pavarsisht se kishte edhe bashksi q qndronin ende jasht saj, siç ishin p.sh. kasopiast dhe athamant.

Organi m i lart i Lidhjes ishte Kuvendi i Prgjithshm me fuqi t mdha kshillimore dhe vendimore, q nuk ishte i pranishm, (t paktn nuk sht provuar ende), n federatn e mparshme monarkike. Ktu mund t merrnin pjes t gjith nnshtetasit e saj t lir. Kuvendi zgjidhte magjistratt federativ dhe vendoste mbi çshtje t karakterit politik, ushtarak, ekonomik e shoqror. Kshtu ai vendoste pr luft ose pr paqe, pr thirrjen e popullit nn arm, pr aleanca me shtetet e tjera, pr t zgjedhur dhe pr t ftuar delegacione, pr t’u dhn t huajve t drejta qytetarie, pronsie etj..Ai ushtronte dhe funksionet e instancs m t lart gjyqsore. Organi m i lart ekzekutiv ishte Kshilli i Lidhjes, q prbhej nga prfaqsues t zgjedhur t antarve t saj. N krye t kshillit qndronte kolegji prej tre strategve q duhet t prfaqsonin ndoshta t tri grupet m t mdha etnike t Epirit: molost, kaont dhe thesprott. Por mbi ta dominonte vetm njri, i ngarkuar me funksionin e komandantit ushtarak, funksion t cilin e ushtronte m par mbreti i molosve. Npuns t tjer t Lidhjes ishin dhe sekretari i kshillit, hiparku, komandanti i kalorsis etj..

Kryeqyteti i Lidhjes tani u b Foinike, kryeqendra e Kaonis. Ktu mblidhej zakonisht dhe Kshilli i Lidhjes, megjithse t tilla mbledhje, siç duket, organizoheshin edhe n qytete t tjera t Epirit.

Zhvillimi ekonomik dhe politik i Epirit n kohn e Republiks (234/233-168 p.e. son)

Q n fillim t veprimtaris s saj Lidhja u ndodh prpara vshtirsive t mdha t shkaktuara nga situata t brendshme dhe t jashtme jo t favorshme pr t. Territorialisht ajo qe rrgjuar afrsisht n kufijt e shtetit epirot prpara sundimit t Pirros. Kshtu nuk bnin m pjes n t: Ambrakia, Kasopia dhe Athamania. Megjithat, ajo mori nj sr masash pr riorganizimin administrativ dhe ushtarak t vendit. Lidhja vuri dor n sistemin e mparshm monetar t vendit. T gjitha kto pasqyrojn qart ndryshimet q u bn n organizimin e brendshm politik dhe n zhvillimin ekonomik t vendit. N periudhn e Republiks s Epirit u vu n qarkullim nj mas e madhe monedhash, m e madhe se asnjher tjetr n Epir, prej bronzi dhe prej argjendi. Disa tipa t ktyre monedhave u prmbahen simboleve t vjetra t prdorura q m par nga Lidhja Molose apo Aleanca Epirote, megjithq ishin n prshtatje edhe me nj varg simbolesh t Aleksandrit dhe t Pirros t prera jasht Epirit. Por, n monedhat e federats republikane t Epirit shnohen pr t parn her edhe emrat e npunsve t lart, q ka mundsi t lidhen dhe me strategt eponym t Lidhjes. Nuk dihet gjithashtu me saktsi se ku mund t jen prer kto monedha; supozohet t jen prer n Dodon ndoshta dhe n Foinike, por nuk prjashtohet mundsia q nj nga vendprerjet e tyre t ket qen dhe Antigonea, ku jan zbuluar tani s fundi monedha t pavulosura si dhe shufra bronzi pr nxjerrjen e tyre. Prsa i prket zons s qarkullimit t monedhave t Lidhjes Epirote, ato prhapjen m t madhe e kan pasur brenda trevave t Epirit dhe sidomos n zonat veriore t tij. Pak prej tyre jan gjetur n Greqi e n Maqedoni, por kan qarkulluar n sasira t konsiderueshme n qytetet dhe krahinat e Iliris s Jugut, sidomos n ato kufitare me Epirin. Kjo tregon se midis ktyre trevave fqinje n çerekun e fundit t shek. III dhe n fillim t shek. II p.e. son ekzistonin marrdhnie t rregullta dhe intensive tregtare, q shprehen edhe n afrsit stilistike dhe tipologjike t disa monedhave republikane epirote me ato t Amantis, t Orikut, t Apolonis etj..

Qytetet epirote, nga pikpamja e sistemit t fortifikimit, urbanistiks, strukturs s ekonomis dhe tipareve t kulturs ngjanin shum me qytetet bashkkohse ilire; puna e skllevrve zinte nj vend t rndsishm. Historiani grek Polibi duke prshkruar me hollsi pushtimin e Foinikes nga ilirt n vitin 228 p.e. son, thot se sipas marrveshjes s paqes, epirott e lir qen liruar me an shprblimesh, ndrsa skllevrit e qytetit, ilirt i morn me vete s bashku me pasurit e tjera, prej t cilave Teuta mbeti shum e knaqur.

T dhna t shumta pr format klasike t skllavopronaris n qytetet epirote t kohs helenistike, ofrojn dhe materialet epigrafike t zbuluara kryesisht n Dodon e n Butrot. Vetm n hyrjen perndimore t teatrit t Butrotit jan afishuar t skalitura n blloqet e gurve, 29 akte lirimi. Sipas ktyre dekreteve shpallen t lir rreth 400 skllevr, pjesa m e madhe e t cilve vinte nga sferat e prodhimit, midis t cilve gjysma ishin gra.

N kohn e Republiks nj rol t madh n jetn ekonomike dhe politike t vendit filluan t lozin qytetet e trevave veriore t Epirit. Foinike, sipas Polibit, dallohet n kt koh si qyteti m i fuqishm dhe m i pasur i Epirit, ndrsa t dhnat arkeologjike t fituara n kto vitet e fundit n Antigone e paraqesin kt qytet t madh, me nj sistem t fuqishm fortifikimi dhe
me nj planimetri shum t rregullt urbanistike (sistemi hipodamik). N kt qytet funksiononin punishte t veçanta t specializuara n deg t ndryshme t zejtaris dhe zhvillohej nj veprimtari e gjer tregtare, rrezja e shtrirjes t s cils arrinte deri n brigjet e Mesdheut Lindor dhe Perndimor.

N politikn e jashtme, Lidhja Epirote q n fillim u tregua e paqndrueshme dhe nuk kishte fuqi t mjaftueshme pr t prballuar presionin diplomatik dhe ushtarak t shteteve fqinje dhe konkretisht t lidhjes etole n jug, t Maqedonis n lindje, shtetit ilir n veri dhe atij romak n perndim. E ndodhur n nj pozit tepr kyçe midis ktyre shteteve rivale, me nj potencial t madh ekonomik dhe ushtarak, ajo u trhoq m tepr pas politiks s aleancave dhe t qndrimit asnjans, q e çuan m von Epirin n humbjen e pavarsis s tij t plot ekonomike dhe politike.

N fillim Lidhja Epirote pati marrdhnie t mira me etolt. N vitin 230 p.e. son, kur asaj iu imponua nj luft e rrezikshme nga ilirt, t cilt pr nj koh e pushtuan dhe kryeqytetin Foinike, qen pikrisht etolt ata q bashk me akejt e ndihmuan aleaten e tyre q t prballonte kt prov t vshtir. Por kjo ngjarje e tronditi aq shum Epirin sa bri q
Lidhja t ndryshonte menjher politikn e saj kundrejt etolve, duke hyr n aleanc me kundrshtart e tyre, me shtetin ilir, t kryesuar nga Teuta dhe pak m von me at maqedon, n krye t t cilit qndronte Antigon Dosoni. Madje n vitet 219-217 p.e. son, epirott e ndihmuan aktivisht pasardhsin e Dosonit, Filipin V kundr etolve. Por kt veprim ata e paguan shtrenjt, pasi etolt duke kundrvepruar, hyn n Epir dhe shkretuan pjes t tra t tij duke mos kursyer as vet Dodonn q ishte qendr e rndsishme kulti. Edhe pas ktyre ngjarjeve Epiri e prkrahu Maqedonin, madje edhe athere kur Roma hyri
n luft e vendosur pr t zhdukur kta rival t fuqishm t saj n Ballkan. N vitin 205 p.e. son, Lidhja bhet ndrmjetse midis palve ndrluftuese pr vendosjen e nj paqeje, q u nnshkrua n Foinike, pr t ciln m tepr ishte e interesuar Maqedonia.

N luftn e dyt maqedono-romake, Epiri u prpoq t ruante asnjansin midis Maqedonis dhe Roms dhe t ndrmjetsonte rishtas n vitin 198 p.e. son pr nj paqe midis tyre, por ksaj radhe pa dobi, meqense krkesat romake qen t rnda pr Filipin. N kt koh tek nj pjes e epirotve filluan t shfaqeshin tendencat e para pr t prkrahur hapur Romn. Ndihma q u dha romakve Karopsi, nj prijs i kaonve, pr t thyer qndresn e ushtris maqedone, e cila kishte zn grykn e Vjoss midis maleve t Trebeshinit dhe Dhembelit, qe mjaft domethnse n kt drejtim dhe i kushtoi humbje t mdha Filipit. Kto tendenca proromake u shfaqn m qart, n prag t lufts s tret maqedone. T deleguar nga Roma
erdhn n Epir dhe krkuan nga Kuvendi i epirotve, q ishte mbledhur n qytetin bregdetar Gitana (akoma i paidentifikuar), t prkrahte Romn n luftn e saj prfundimtare me Maqedonin. Ky presion diplomatik i vuri n lvizje prkrahsit e Roms n Epir. Mirpo kta duke dashur t’i imponojn kshillit t Lidhjes politikn e aleancs me Romn, ngjalln kundrshtimin e nj pjese t antarve t saj dhe n mnyr t veçant t molosve, t cilt krkonin t ruhej si dhe m par politika e ekuilibrit midis palve ndrluftuese, n saj t s cils Epiri kishte shptuar deri tani pa u dmtuar. M von kto kundrshtime dhe intriga t brendshme, çuan n dobsimin e unitetit t veprimit t Lidhjes. N vitin 170 p.e. son molost qen hedhur m n fund definitivisht nga ana e Perseut, ndrsa kaont e thesprott u radhitn n luft prkrah romakve.

N kto veprime arbitrare dhe t kundrta, Lidhja Epirote n fakt e humbi pavarsin dhe funksionin drejtues t saj. Fatin e Epirit duhet ta vendoste tani lufta dhe rrjedhimet qen katastrofike sidomos pr krahinat q gjat saj mbajtn qndrim antiromak. N vitin 169 p.e. son krahina t tra t Epirit u shkretuan, rreth 70 qytete t tij u plaçkitn dhe u dogjn nga pushtuesit romak, ndrsa 150 000 veta u kthyen n skllevr. Nj numr i madh epirotsh t shquar u drguan n Itali.

Pas vitit 168 p.e. son, vetm disa krahina q prkrahn Romn n luftn e saj kundr Perseut ruajtn nj far autonomie formale; ato u riorganizuan n nj Lidhje t re epirote, gjeografikisht t kufizuar, t quajtur sipas t dhnave epigrafike Lidhja e epirotve prreth Foinikes, por q m von do t prmendet vetm si Lidhja Epirote.

Qendra e jets ekonomike dhe politike e ksaj Lidhjeje, qe prqendruar kryesisht n Foinike, por prveç Foinikes kishte edhe qendra t tjera t rndsishme si Pandosia e Dodona, t cilat pren n kt koh monedhat e tyre me legjendn e « Epirotve », por pa emra npunsish, siç ishin, p.sh. ato t prera nga Lidhja republikane para vitit 168 p.e. son. Lidhja Epirote prreth Foinikes u krijua si nj njsi kinse autonome politike-administrative dhe ekonomike, por ndr rrethana pushtimi dhe nn kontrollin drejtprdrejt t Roms, t cilin ajo e ushtronte prmes njerzve t besueshm n Epir. Kjo Lidhje e vazhdoi ekzistencn e saj, pavarsisht se politikisht nuk pati ndonj rndsi, deri n vitin 148 p.e. son, kur, bashk dhe me pjesn tjetr t Epirit q kishte mbetur jasht ksaj Lidhjeje, hyri m n fund n sfern e administrimit t provincs maqedone t porsakrijuar, ashtu sikurse dhe krahinat e tjera t Iliris t Jugut, n jug t lumit Mat.

KREU V


SHTETI ILIR - FUQI MESDHETARE. LUFTËRAT KUNDËR ROMËS
(231 - 168)

N historiografin moderne sht br zakon q shtetin ilir t mesit t shek. III ta quajn shteti ardian. Studiuesit q e pagzuan me kt emr ia atribuojn formimin e ktij shteti fisit t ardianve. Sipas tyre, ky fis, i shtyr nga keltt q vinin nga veriu u bart gjat shek. IV n bregun e djatht t Narons, prball ishullit Far, n jug t dalmatve; pa i braktisur kto krahina, aty nga mesi i shek. III p.e. son n kohn e sundimit t Pleuratit, atit t Agronit, ardiant zbritn gjat bregdetit deri thell n jug. Nn goditjet e ardianve, sipas ktyre studiuesve, ran mbretrit e vjetra t enkelejve dhe t taulantve dhe ardiant u imponuan pushtetin e tyre gjith fiseve t Iliris s Jugut; u krijua kshtu nj mbretri e re, shum m e gjer sesa t parat, q shtrihej nga kufijt e Epirit deri prtej Narons n veri.

Kjo tez, ndonse prfaqsonte mendimin m t prhapur, nuk mbeti pa u kundrshtuar.Studiues t tjer vun n dyshim rolin e ardianve n formimin e shtetit dhe u prpoqn q t’i zvendsonin ata me labeatt, t cilt kishin nj pozit qendrore n mbretri ndaj asaj periferike t ardianve.Nuk u pranua gjithashtu origjina ardiane e dinastis themeluese t Agronit, e cila u krkua prsri te labeatt; u vu n dukje me t drejt, se Agroni njihej si mbret i ardianve, vetm te historiani Dion Kasi, nj burim i von i shekullit II t ers son, kurse autor t tjer, m t hershm e m t besueshm, e prmendin si nj mbret t ilirve. M n fund u prjashtua mundsia e lindjes s ktij shteti, si rrjedhoj e pushtimeve t nj fisi dhe u paraqit si krijes e nj grupi sundimtarsh, t cilt bashkuan fise q kishin interesa t prbashkta dhe lidhje afrie me dinastin pushtuese.

Me gjith ndryshimet q paraqesin pikpamjet e shqyrtuara, ato bashkohen n vshtrimin q i bjn thelbit t çshtjes: formacioni politik pr t cilin bhet fjal paraqitet si nj shtet fisnor dhe si nj vepr personale e nj sundimtari, qoft ky Pleurati apo i biri i tij, Agroni.

Teza mbi zhdukjen pas vitit 270 t mbretris s enkelejve dhe t taulantve dhe formimi rreth mesit t shek. III p.e. son i nj mbretrie ardiane shum m t gjer e m t fuqishme se t parat paraqitet sot si nj trajtes mekanike.Me t drejt sht vn n dukje se ksaj teze i mungon argumentimi historik dhe se e ashtuquajtura mbretri e enkelejve sht nj krijes e historiografis moderne.

Nga ana tjetr, shteti ilir i mesit t shek. III shihet si nj dukuri krejt e re n botn ilire. Sipas autorve t ksaj pikpamjeje ilirt nuk njihnin m par veçse nj rend fisnor dhe vetm pas mesit t shek. III u krijua ky « entitet politik krejtsisht i ri ». Analiza objektive e burimeve tregon se mbretria e Agronit sht trashgimtare e drejtprdrejt e shtetit t mparshm ilir, pa asnj ndrprerje n traditn e vet politike. Qendra e ktij shteti ka qen m n jug se sa pranohet dhe brthamn e tij kryesore e prbnin tokat e shtetit t vjetr ilir, t cilat gjat konfliktit me Romn u bn teatri i veprimeve m t rndsishme ushtarake. Ardiant banonin gjithashtu m n jug; sipas autorve antik ata nuk jan veçse nj nga popullsit e rndsishme q bnin pjes n shtetin ilir dhe nuk u njihet ndonj rol i veçant n formimin e mbretris s Agronit. Prfshirja e tyre n prbrjen e shtetit ilir ndodhi, sikurse sht vn n dukje me t drejt, n drejtim t kundrt nga ai i pranuar, nprmjet shtrirjes s ktij shteti n veri. Burimet tregojn qart se banort e ktij shteti quhen si m par « ilir », vendi « Iliri » dhe sundimtart « mbretr ilir ».

Meq n jetn politike t shtetit ilir nuk ka pasur asnj ndrprerje, dinastia e Agronit duhet t ket qen e re dhe me origjin veriore. Midis asaj dhe sundimtarve t mparshm nuk ka pasur asnj lidhje. Ka t ngjar
q n mesin e shek. III p.e. son ose pak m par, shteti ilir t ket njohur nj periudh trazirash t brendshme, hollsit e t cilave nuk i dim. Nuk sht çudi q zhvillimi i vrullshm i qyteteve t Veriut, t mbetura jasht konflikteve luftarake q prekn pjesn jugore t shtetit ilir bashk me qytetet e tij, t ket ndryshuar raportin e forcave dhe t ket ndikuar apo t jet br baz e ndryshimeve politike q pasqyrohen vetm n ndryshimin e dinastis sunduese dhe n shkputjen e dy qyteteve t rndsishme t Adriatikut Lindor, Dyrrahut e Apolonis, nga shteti ilir.

Historia e 60 vjetve t fundit (231-168 p.e. son) t shtetit ilir sht kryesisht historia e luftrave me Romn. Ngjarjet q u zhvilluan n prag t ktyre luftrave jan vetm nj prelud i tyre. Megjithat kto jan
nj dshmi e rndsishme pr vendin q zinte ky shtet midis fuqive t tjera t Ballkanit dhe pr rolin e tij historik n ngjarjet politike t kohs.

Burimi m i rndsishm pr kto luftra sht vepra e historianit grek Polibi. Por, kjo vepr e shek. II p.e.s., q prfaqson nj histori t prgjithshme, prshkohet nga nj tendenciozitet dhe subjektivizm i theksuar, ku nuk fshihet simpatia ndaj Roms. Historia e ilirve, ashtu sikurse n prgjithsi historia e kundrshtarve politik t Roms, paraqitet e shtrembruar. Qllimi kryesor i Polibit sht t justifikoj n kt vepr pushtimet romake, t cilat i quan t drejta, t nevojshme dhe t dshirueshme nga popullsit vendase. Pr Polibin kto pushtime ishin t pashmangshme, sepse « fati i kishte caktuar Roms misionin t sundoj botn ». Nj pjes e burimeve q ka prdorur Polibi vjen nga historiani m i lasht romak Fabi Piktor dhe, sipas nj mendimi t prgjithshm, ka karakter thjesht propagandistik.

Burimet e tjera pr kt periudh, duke qen nn ndikimin e nj tradite t korruptuar rnd paraqiten m t pasakta. Kjo vihet re n radh t par tek Livi, i cili i kushton m tepr vmendje efektit retorik e moralizues sesa t vrtets historike. Pr hir t paraqitjes s bukur dhe trheqse t ngjarjeve, ai shpeshher sakrifikon kt t vrtet. Tregimet e tij jan t veshura me petkun moralizues dhe n mjaft raste me hollsi fantastike.

Shum t pasigurta jan edhe njoftimet e shkrimtarve t tjer, Dion Kasi e Apiani, q prfaqsojn ritransmetime t cunguara, dhe m tepr t pasakta t tradicionit t vjetr.

1. NGJARJET NË PRAG TË LUFTËS ME ROMËN




Aleanca iliro-maqedone

Sulmi kundr Medionit
N vitet 30 t shek. III p.e. son shteti ilir kishte arritur kulmin e fuqis s vet. Polibi thot se « Agroni, mbreti i ilirve dhe i biri i Pleuratit, kishte nj fuqi detare dhe toksore shum m t madhe nga ajo q kishin pasur mbretrit e mparshm t Iliris ». Kufijt e shtetit t tij prfshinin nj trev t gjer q nga Narona deri n Aoos me prjashtim t Dyrrahut e t Apolonis.Qytetet e veriut, Lisi, Skodra, Ulqini e Rizoni, me limanet e gjiret e tyre t mbrojtura, strehonin flotn e fuqishme ilire dhe prbnin bazn e shtetit ilir.

Ndr fqinjt e shtetit ilir vetm Mbretria Dardane ishte n ngjitje, ndrsa vendet jugore jetonin dit t vshtira. Epiri, Maqedonia dhe Greqia ishin t kaprthyera nga luftrat e ashpra socialo-politike dhe rivaliteti midis tyre. N mesin e shek. III pozita e Maqedonis ishte lkundur prsri. Prpjekjet e Antigon Gonats pr t ruajtur hegjemonin e saj n Greqi nuk solln rezultatet e pritura. Pasardhsi i tij Demetri II u gjet n nj situat edhe m t vshtir. Lvizja antimaqedone ishte forcuar, sepse m n fund dy lidhjet e mdha greke,ajo Etole dhe Ahease ishin bashkuar kundr Maqedonis. Prmbysja e monarkis n Epir
(viti 234) dhe dalja e ktij vendi nga aleanca me Maqedonin pr t’u bashkuar me koalicionin republikan, antimaqedon, e rndoi edhe m shum gjendjen. Raporti i forcave ndryshoi n dm t Maqedonis.N vitin 231 t dy lidhjet e shtuan presionin e tyre ushtarak mbi Maqedonin, duke ndrhyr me forca t armatosura kundr Akarnanis, nj vend i vogl q gzonte mbrojtjen e Maqedonis. Pothuajse n t njjtn koh nj sulm i furishm dardan i pavarur apo i bashkrenduar, shprtheu mbi Maqedonin nga veriu. I ndodhur ngusht, si rrall ndonjher, Demetri kishte nevoj pr aleat dhe kt e gjeti te sundimtari i shtetit ilir, Agroni.

Kushtet e marrveshjes nuk pasqyrohen n burimet historike t kohs. Versioni i Polibit, q sht edhe burimi i vetm pr kt çshtje, sipas t cilit se Demetri ia mbushi mendjen Agronit me t holla pr t ndihmuar qytetin akarnan Medionin, q mbahej i rrethuar nga etolt, duket se shpreh tendencn e ktij autori pr t’u rezervuar ilirve nj pozit t padenj. Ngjarjet konkrete q u zhvilluan pas ksaj e sqarojn m mir politikn e shtetit ilir, si edhe domethnien e prmbajtjen e ksaj marrveshjeje.

Sidoqoft nj aleanc midis Maqedonis dhe Iliris qe prfunduar dhe ajo i vinte kto dy shtete kundr koalicionit republikan n Greqi dhe kundr rrezikut q vinte prej tij. Ky rrezik qe br real n Epir dhe mund t ndikonte keq edhe prtej kufijve t tij. Ky ishte shkaku i ksaj aleance, pr hir t s cils Maqedonia do t sakrifikonte, siç do ta shohim, disa nga interesat e saj n Epir dhe n brigjet e Jonit, pr t knaqur aspiratat ilire n kto an.

Aleanca hyri n veprim; ndrsa Demetri ishte i zn me dardant, nj flot ilire prej 100 anijesh me 5 000 veta u drgua nga Agroni kundr etolve n Medion. Etolt, q e mbanin t rrethuar qytetin, prisnin dorzimin e tij nga çasti n çast. Ata ishin aq t sigurt saq kishin filluar t bnin llogarit pr ndarjen e plaçks. T shkujdesur nga çdo problem i karakterit ushtarak, etolt u gjetn prpara t papriturs s hidhur. Ilirt q ishin futur n liman natn pa u ndjer, zbritn me t shpejt nga anijet dhe pasi u rreshtuan n formacion luftarak u suln kundr lmit etol. Ilirt ditn ta maskojn mir lvizjen e flots s tyre t madhe dhe t hyjn n gjirin e Ambrakis, pa u diktuar. Por edhe sikur t kishte ndodhur ndryshe, asnjra nga flotat e dobsuara greke nuk qe n gjendje t’u dilte atyre prpara. Duke prshkruar kt fushat, Polibi i atribuon nj rol t veçant befasis n taktikn ilire dhe qndrimit t shkujdesur t armiqve t tyre. N t vrtet ruajtja e fshehtsis n lvizjen e forcave, ashtu sikurse befasia jan elemente t domosdoshme t taktiks luftarake. Por kta nuk qen faktort kryesor q vendosn fatin e betejs. Nga vet zhvillimi i saj nuk sht vshtir t kuptohet se rolin vendimtar n kt ndeshje e luajti organizimi m i mir i ushtris ilire dhe eprsia e saj taktike n manovrimin e forcave. Pesha q kishte « rreshtimi i tyre » dhe prqendrimi i forcs goditse n pikn m t dobt t armikut, pohon Polibi, bn q ilirt t shkulnin armikun nga pozicionet e tij. T thyer nga ilirt, etolt u gjetn pas ksaj midis dy zjarreve. Medionasit, q deri ather qndronin t mbyllur n qytet, doln dhe i ran armikut n shpin. T asgjsuar, etolt lan n fushn e betejs shum t vrar e t plagosur dhe gjith pajisjet e tyre luftarake.

Prshtypja q bri n Greqi kjo ngjarje qe shum e madhe. Ushtria q mbahej si m e forta ndr ushtrit greke, q krenohej me traditat e saj luftarake, pr fitoren mbi galt n vitin 270 dhe q pr gati 10 vjet me radh i kishte shkaktuar kaq telashe Demetrit II t Maqedonis, kishte marr papritur nj grusht drrmues. Jo m i vogl qe edhe shqetsimi q ngjalli n botn greke kjo ngjarje, q nuk dihej se ç’pasoja mund t kishte. Por ilirt nuk kishin detyr tjetr kt radh veç zhbllokimit t Medionit, gj q u dha mundsi t izolonin Epirin nga kontakti me etolt, duke prgatitur kshtu kushtet pr nj ndrhyrje t gjer n kt vend. Pas prfundimit t betejs ata ngarkuan menjher plaçkn n anijet e tyre dhe morn rrugn e kthimit. N atdhe fitorja mbi etolt u kremtua me t madhe dhe Polibi tregon se mbreti Agron u dha aq shum pas t pirit dhe dfrimeve saq ato i shkaktuan vdekjen.

Fushata e vitit 230 kundr Epirit

Trashgimi n fron i takonte t birit, Pinit, q Agroni e kishte me gruan e dyt, Triteutn. Meq ky ishte i mitur, sundimin e mori n dor bashkshortja e tij e par, Teuta. A ishte ky nj veprim i ligjshm apo nj uzurpim nuk dihet me saktsi, por ardhja e saj n fuqi paraqet nj rast t veçant n t drejtn e trashgimis. Mundet q paaftsia e s ms t’i ket ln vendin thjeshtrs; mundet gjithashtu q n vijn mashkullore t mos ket pasur nj tjetr m t afrt me trashgimtarin e ligjshm, por m shum ka t ngjar q thjeshtra energjike nuk donte t’ia kalonte kt t drejt nj dege tjetr t familjes mbretrore, e cila mund t sillte m von ndrlikime n fatin e pinjollit t Agronit. Sidoqoft ardhja e saj n fuqi nuk u b n rrug t zakonshme dhe vdekja e papritur e Agronit, ka t ngjar t ket krijuar n oborrin
ilir nj gjendje t nder. Por çshtja gjeti zgjidhjen e vet. E prkrahur nga prfaqsuesit m t fuqishm t shtress sunduese ilire, « miqt » e mbretit, ajo u vu n krye t shtetit dhe me ta « ushtroi - siç thot Polibi, - drejtimin e punve ».

Teuta nuk e ndryshoi politikn e jashtme t shtetit ilir dhe veprimtaria e mtejshme e tij u zhvillua n frymn e aleancs s farktuar nga Agroni me Maqedonin. N vitin 230, nj vit pas fitores mbi Medionin, nj forc ushtarake dhe detare ilire, « jo m e vogl se ajo e Agronit », u vu prsri n lvizje drejt jugut. Kt radh ajo kishte si objektiv kryesor aleatin verior t etolve dhe aheasve, Epirin.Njkohsisht flota ilire kishte marr urdhr t konsideronte troje armike gjith andetjen dhe t’i shtrinte veprimet deri thell n Elid dhe n Meseni, krahina q ishin nn ndikimin etol.Me kt aksion flota do t mbante nn presion armikun deri n skajet m t largta dhe do t prcaktonte qndrimin e shtetit ilir ndaj aleatve t etolve e t aheasve, kurse forcat kryesore do t godisnin nga deti dhe nga toka objektivin kryesor, Epirin. Forcat detare ilire zbritn n afrsi t kryeqendrs s Lidhjes Epirote, Foinikes, dhe u drejtuan kundr saj.Pasi bindn mercenart gal t’u dorzonin qytetin, e zun at pa vshtirsi. Epirott t shqetsuar drguan forcat e tyre n ndihm t Foinikes. Por pa arritur mir t vendosin lmin e tyre buz lumit, q rrjedh pran qytetit (Bistrica e sotme), morn vesh se nj ushtri tjetr ilire prej 5 000 vetash, nn komandn e Skerdilaidit, ishte drejtuar kundr tyre, duke kaluar npr ngushticn e Antigones (gryka e Tepelens).Forcat epirote q u drguan kundr tyre nuk e ndaluan dot marshimin ilir. Ndrkaq ilirt q kishin zn Foiniken ndrmorn nj sulm t fuqishm kundr lmit epirot q ndodhej n ann e prtejme t lumit (Bistrics). Epirott u shpartalluan plotsisht, duke ln n fush t lufts shum t vrar e t plagosur; vetm nj pjes mundn t shptojn e t ikin tek atintant. Por edhe kt radh dshtimin e epirotve Polibi e shpjegon me
befasin e goditjes ilire dhe shkujdesjen e armiqve t tyre.

Pas ktij dshtimi epirott e humbn çdo shpres n fuqit e veta dhe iu drejtuan pr ndihm aleatve t tyre etol e aheas. Ndihma nuk vonoi t’u jepej dhe forcat e t dy lidhjeve arritn n vendin e quajtur Helikanon (nj vend i paidentifikuar) diku n pellgun e Vurgut. Ktu erdhn dhe pushtuesit e Foinikes bashk me forcat e Skerdilaidit, q duhet t ken ndjekur rrugn m t shkurtr nga qafa e Skarfics pr t arritur n Foinike. T dyja palt u radhitn prball njra-tjetrs, por nuk arritn t prleshen, sepse, siç thot Polibi, ilirt morn urdhr nga Teuta t trhiqeshin nga Epiri, pr t’u dal prpara dardanve q po sulmonin nga lindja dhe pr t qetsuar disa nga fiset q ishin bashkuar me ta.

Sa qe real dhe serioz ky rrezik dardan nuk mund t thuhet, por fakti sht se ilirt nuk u shqetsuan shum dhe nuk u shpejtuan t largohen nga Epiri pa i rregulluar mir punt e tyre. Ata prfunduan m par nj armpushim me epirott, n baz t t cilit u kthenin atyre qytetin dhe robrit q ishin qytetar t lir, kundrejt nj shprblimi, kurse skllevrit dhe plaçkn i mbajtn pr vete. Ushtria dhe flota morn rrugn e kthimit duke marr me vete,
me sa duket, edhe premtimin pr nj aleanc t ardhme. Dhe me t vrtet kjo nuk vonoi t prfundohet. Prfaqsuesit epirot arritn me t shpejt te mbretresha ilire dhe prfunduan me t nj aleanc, duke marr prsipr t ndihmonin ilirt dhe t jen armiq t etolve dhe t ahejve.Po kt gj bn edhe akarnant, t cilt kishin ardhur s bashku me epirott. Rezultati u arrit: Epiri u shkput nga etolt dhe aleanca me akarnant krijoi tani nj kufi t largt, por t drejtprdrejt midis lidhjeve greke dhe shtetit ilir.

Shqetsimet n Rom. Prgatitjet pr luft

Shqetsimet n Greqi qen t mdha, por m t mdha ishin ato n Rom. Reagimi romak sht transmetuar n dy versione. Versioni i par i prket Polibit. Sipas tij, n kt koh senati drgoi te mbretresha ilire dy delegat pr t’u ankuar kundr sulmeve t piratve ilir, t cilt prej kohsh u binin n qaf tregtarve italik, por q e kishin tepruar sidomos gjat fushats kundr Foinikes. Bisedimet prfunduan n grindje dhe fyerje, q çuan n vrasjen,
me urdhrin e Teuts, t njrit prej delegatve, gjat rrugs duke u kthyer. Bisedimet jan dhn me hollsi megjithat vrtetsia e tyre sht e dyshimt. Teuts, i sht veshur nj qndrim mendjeleht prej gruaje, q me t drejt sht konsideruar si nj formulim tipik i huajtur nga historiografia helenistike e llojit sensacional.

Versioni i dyt, ai i Apianit, ndryshon shum prej atij t Polibit.Sipas tij Agroni kishte pushtuar disa vise t Epirit dhe Korkyrn, pastaj Epidamnin dhe Farin dhe kishte vendosur garnizone n to. Por meq zuri t sulmoj me flotn e tij edhe vise t tjera, ishulli Isa krkoi ndihmn e romakve. Kta ather drguan delegat s bashku me isejt, por delegatve u doln n det anijet ilire dhe vran prfaqsuesin e Iss dhe nj romak. Pra n versionin e dyt motivi nuk sht aspak pirateria, por mbrojtja e Iss dhe e qyteteve t tjera t bregdetit; delegatt vriten, por pa arritur t zhvillojn bisedime dhe Teuta nuk zihet aspak n goj.

Sidoqoft n t dy rastet, sipas ktyre burimeve, Roms i bhej nj fyerje dhe shkelej « e drejta njerzore ». Ky ishte motivacioni me t cilin do t nxitej opinioni publik dhe do t justifikoheshin veprimet e mtejshme t Republiks, nj motivacion banal, t cilin politika romake do ta prsriste t paktn edhe nj her tjetr m von kundr ilirve dalmat. Por kt her prej gojs s Polibit msojm, pr çudi, se romakt u shpalln luft dalmatve pr t’i nnshtruar, « por prpara popujve t tjer hiqeshin se e bnin kt pr shkak t sjelljes s keqe t dalmatve kundrejt prfaqsuesve t tyre ».

Roma filloi t prgatitej haptazi pr luft. Edhe mbretresha ilire nga ana e saj nuk vonoi t marr masa mbrojtse. M par ajo u kujdes pr forcimin e rendit t brendshm dhe qetsoi fiset q qen shkputur pas sulmit dardan. Por vmendjen kryesore Teuta ia kushtoi sigurimit t bregdetit. Ajo e dinte se n gjendjen e krijuar nj pozit me rndsi zinin Isa n veri, Korkyra n jug dhe dy qytetet e mdha t bregdetit, Dyrrahu e Apolonia. Ishte e qart se kto ishin pikat m delikate q do t synonte armiku dhe zotrimi i tyre do t luante nj rol t dors s par pr fatin e lufts. Prandaj mbretresha shpejtoi t vr dor mbi to.

Isa u sulmua e para, por meqense nuk u dorzua, ilirt vendosn bllokadn e saj. Pak m von, n pranver t vitit 229, nj ekspedit e madhe u vu, njkohsisht n lvizje, kundr Epidamnit dhe Korkyrs. Ndrsa shumica e flots vazhdoi lundrimin drejt jugut, nj pjes e saj u ndal n Epidamn. Orvatja pr pushtimin e qytetit dshtoi. Ather ilirt u trhoqn n anijet e tyre dhe pasi doln n det t hapur, u bashkuan prsri me forca t tjera pr t vazhduar lundrimin drejt Korkyrs. Sapo mbrritn ktu, forcat ilire zbarkuan dhe rrethuan qytetin. Korkyrasit e rrethuar krkuan ndihmn e etolve dhe t aheasve. N t njjtn koh erdhn pr t krkuar ndihm tek ata edhe delegat nga Epidamni dhe Apolonia. Krkesa u mor parasysh. Flota ahease prej 10 anijesh t mdha lufte nxitoi drejt Korkyrs. Ilirt, si morn dhe 7 anijet q u kishin drguar akarnant, sipas marrveshjes, u doln ahejve prpara. Ndeshja u zhvillua afr ishullit Paksos. Flota ahease u shpartallua. Katr anije u kapn dhe nj e pest u fundos, t tjerat u detyruan t sprapsen me shpejtsi pr t’i shptuar fatit t t parave. Lembet e lehta e t shpejta ilire vendosn fatin e ksaj beteje. T prdorura me guxim e shkathtsi nga detart ilir, ata triumfuan mbi anijet e rnda katr e pesrremshe greke. Pas ksaj Korkyra iu dorzua ilirve. Si morn n dorzim qytetin, ilirt lan ktu nj garnizon nn komandn e Demetr Farit, kurse forcat kryesore u kthyen dhe bllokuan prsri Dyrrahun.

E till ishte gjendja kur forcat e paftuara romake u nisn kundr Iliris.

2. LUFTA E PARË ILIRO-ROMAKE



Shkaqet e lufts. Veprimet ushtarake

Problemi i ndrhyrjes romake n Iliri ka qen pr historiografin nj tez e paraplqyer, rreth s cils jan zhvilluar mjaft diskutime.Pikpamja q ka qen pr nj koh t gjat m e pranuar sht se shkaku kryesor i ksaj ndrhyrjeje ka qen pirateria ilire, q i sillte dme t rnda tregtis italike. Duke prsritur Polibin, kjo ndrhyrje u paraqit si nj konflikt q iu
imponua senatit romak, n kundrshtim me vullnetin e tij, « pr t frenuar veprimet e sundimtares mendjeleht ilire ». Tezs q e shikonte ndrhyrjen romake si pjes t nj plani pr nj ekspansion m t gjer n lindje iu kundrvu versioni se Roma as n kt koh e as m par nuk ka pasur nj politik orientale. M von kjo teori u prsrit dhe n ditt tona. Pasues t saj i atribuojn monarkis ardiane nj « rol organizues » q i dha pirateris ilire « pamjen e nj imperializmi fillestar » dhe si pasoj bri q « zgjerimi ilir t ndeshet me interesat romake ».

Ësht e rndsishme t sqarohet n kt rast nse ishte pirateria ilire ajo q çoi n konfliktin iliro-romak dhe q bri t pashmangshme luftn apo shkaqe t tjera m t thella.

Pirateria lindi dhe u zhvillua tek ilirt, ashtu sikurse dhe te popujt e tjer t Mesdheut, n nj stad t caktuar t zhvillimit t tyre historik. Kshtu, burimet i prshkruajn etruskt, n gjysmn e dyt t shek. IV, si nj popull q terrorizonte lundrimin n Adriatik dhe n Egje; etolt n shek. III kishin gjithashtu nj nam t keq si pirat. Edhe vet romakt, pretenduesit
e mbrojtjes s rendit, e kan ushtruar piraterin n prag t ers son. Tek ilirt ajo luajti nj rol t dukshm qysh nga fundi i shek. IV. Ky mendim pajtohet si me njoftimet e autorve antik, ashtu dhe me vet zhvillimin shoqror e politik t ilirve n kt koh. Pirateria ishte nj dukuri e pandar e shoqris skllavopronare, q e shoqroi at n forma t ndryshme gjat gjith ekzistencs s saj.



Por veprimet ilire q prshkruan Polibi dhe q kan t bjn me ngjarjet n prag t konfliktit t armatosur me Romn, nuk kan aspak karakter piratesk.Ato ishin pjes e politiks s shtetit ilir lidhur me gjendjen e krijuar n Greqi. Prandaj prpjekja e studiuesve pr t’i shpjeguar shkaqet e ndrhyrjes romake me an t pirateris ilire nuk sht e prligjur. Nuk kan munguar orvatjet pr t krkuar shkakun e lufts edhe te « frika e zakonshme e romakve ndaj fqinjit t fort ». Por edhe ky nuk sht nj shpjegim i plot. Ndrhyrja e Roms lidhej n rastin konkret me rrezikun q paraqiste ky fqinj i fort, aleati i Maqedonis pr aspiratat e saj n kushtet e nj Greqie t dobsuar nga lufta e brendshme. Sukseset n perndim e kishin rritur oreksin e qarqeve sunduese skllavopronare romake dhe e kishin br m t fuqishme tendencn pr t mos e ndar sundimin e Mesdheut me fuqi t tjera, kurse dalja e shtetit ilir n aren u shkonte ndesh ktyre tendencave. Midis kontradiktave t thella q kishin prfshir n kt koh botn mesdhetare, ato t shtetit ilir me Romn doln n plan t par dhe shkaktuan konfliktin e armatosur t vitit 229. N t ardhmen kto kontradikta do t thellohen e do t shtrihen gjithnj m n lindje, duke sjell me vete konflikte t reja t armatosura.

Q nga sulmi kundr Foinikes deri tek ardhja e delegatve kishte kaluar nj vit. Megjithat, kjo çshtje ziente qysh prej 2 vjetsh, nga ngjarja e Medionit. Gjat ksaj kohe Roma kishte arritur t bnte, siç e pam, hapat e nevojshm diplomatik pr prgatitjen e opinionit publik. Ishin grumbulluar gjithashtu forca t konsiderueshme ushtarake, t cilat n rastin e rnies s Korkyrs u vun menjher n lvizje. Nj flot prej 200 anijesh dhe nj ushtri prej 20 000 kmbsorsh do t merrte pjes n kt operacion, t cilin do ta drejtonin dy konsujt q ishin n fuqi at vit. Kjo tregon se sa i madh ishte preokupacioni i romakve pr fushatn ilire dhe sa t ndrgjegjshm ishin ata pr vlern reale t kundrshtarit t tyre. Nuk ishte kjo, pra,
nj çshtje kaq e leht dhe e thjesht, siç sht br zakon t paraqitet.

Por zhvillimi i ngjarjeve tregon se mbretresha nuk arriti t’i dal rrezikut prpara. Qytetet e mdha t bregdetit, Dyrrahu, Apolonia dhe Korkyra, t cilat do t prbnin pikmbshtetjet kryesore t mbrojtjes, kishin mbajtur nj qndrim negativ. Plani pr pushtimin me forc t tyre nuk pati sukses.Kur romakt iu drejtuan Korkyrs, flota dhe forcat ilire ishin t shprndara dhe t angazhuara n bllokadn e Dyrrahut dhe t Iss. Garnizoni ilir i Korkyrs kishte mbetur i izoluar dhe ksaj iu shtua tradhtia e Demetr Farit. Romakt, q edhe kshtu kishin ardhur me forca t mdha (200 anije), i gjetn portat e hapura dhe e zun qytetin pa vshtirsi. Forca t tjera t nisura nga Brindisi dhe ato t Korkyrs, pasi u bashkuan, iu drejtuan Apolonis e m pas Dyrrahut dhe i zun po me kaq lehtsi. Shtresa sunduese e ktyre qyteteve, e cila e kishte prcaktuar pozitn e vet q m par, i mirpriti pushtuesit; ajo u tregua e gatshme t hyj n ombrelln romake mjaft q t ruante pozitat e veta dhe t siguronte pasurin e tregtin. Kt politik ndoqi edhe aristokracia parthine e atintane, e cila ishte e lidhur ngusht me interesa ekonomike me qytetet fqinje, Dyrrahun dhe Apolonin, ajo shpejtoi gjithashtu, siç thot Polibi, « t’u nnshtrohej me dashje » romakve dhe t siguroj « miqsin e tyre ».

T mbshtetur n planin fillestar t mbrojtjes s vijs bregdetare, ilirt nuk qen n gjendje dhe nuk patn koh t organizonin nj qndres serioze. Vetm n krahinat n veri t Dyrrahut romakt ndeshn n kundrshtimin ilir. Ktu ardiant i pritn me arm n dor. Polibi nuk jep hollsira pr luftn e tyre, thot vetm se i « i nnshtruan », por kt radh nuk prdor m shprehjen « me dashje » si n rastin e parthinve dhe atintanve. Ai nuk ka mundur, gjithashtu, t hesht pr qndresn e fort t qytetit Nutria, pushtimi i t cilit u kushtoi romakve shum ushtar dhe oficer t vrar. Duke prparuar drejt veriut gjat bregdetit, thuhet se romakt morn edhe qytete t tjera, por emrat e tyre nuk zihen n goj. Dim q Isn e bllokuan romakt dhe ilirt, q e mbanin t rrethuar, u strehuan n qytetin Arbone, kurse Teuta me forca t vogla u mbyll n qytetin e fortifikuar t Rizonit.

Fushata e asaj vere thuajse e kishte zgjidhur prfundimisht fatin e lufts. Viset e pushtuara n veri, konsujt i lan nn mbikqyrjen e Demetr Farit dhe vet u kthyen n Dyrrah me flotn dhe forcat e tyre toksore. Njri prej tyre u nis pr n Rom duke marr me vete pjesn m t madhe t forcave; tjetri mbeti n Iliri me 40 anije dhe si rekrutoi ushtar n qytetet q ishin rreth e rrotull, vendosi ta kaloj aty dimrin pr t vigjluar ardiant dhe popullsit e tjera q ishin vn nn « mbrojtjen » e Roms.

Paqja e vitit 228 dhe pasojat e lufts s par

Ndrkaq Mbretria Ilire kishte filluar t shprbhej. Duke par kt gjendje, n pranver t vitit 228, Teuta drgoi n Rom prfaqsuesit e saj q prfundoi paqen me senatin. Kushtet e paqes qen t rnda. Sipas Polibit, Teuta detyrohej: 1. t’u paguante romakve nj tribut, 2. t hiqte dor nga pjesa m e madhe e Iliris duke mbajtur pr vete vetm pak vende dhe 3.
t mos lundronte n jug t Lisit me m shum se dy anije, por edhe kto t paarmatosura. T formuluara me terma kaq t prgjithshm kto kushte jan br objekti i diskutimeve t shumta. Prpjekjet q jan br pr t shpjeguar ndryshimet territoriale q iu bn Mbretris Ilire dhe pr t prcaktuar gjendjen juridike t tokave t shkputura prej saj kan çuar n prfundime t ndryshme, t cilat n ndonj rast ishin t tilla q nuk mund t cilsohen as si hipoteza.

Pr nj koh ka zotruar nj mendim, sipas t cilit, romakt i ndan pushtimet e tyre n dy pjes. N veri krijuan nj shtet t vogl q prbhej nga ishulli i Farit dhe disa toka t bregdetit prball.N krye t atij ata vun tradhtarin Demetr Farin, me qllim q t vzhgonte dhe t njoftonte pr çdo veprim t Mbretris Ilire. Me tokat e tjera t pushtuara
n jug romakt krijuan nj protektorat, q shtrihej prej Lisit e deri tek malet Akrokeraune dhe ato Kaone.N kt protektorat u prfshin, prveç Dyrrahut, parthinve dhe atintanve, edhe qytetet Dimale, Aulona, Oriku, Bylisi, Amantia e deri Antigonea e largt. Ktyre u shtoheshin edhe ishujt Isa e Korkyra.

Ndryshe nga kjo pikpamje, m realist sht mendimi q nuk njeh ndonj teprim lidhur me t ashtuquajturin protektorat romak n Iliri. Me t drejt sht vn n dukje se ai nuk ka prbr kurr nj rrip t pandrprer toke, q nga Lisi e deri te bregu kontinental prball Korkyrs, por ka qen prbr, ashtu si e nnkupton Polibi dhe e shpreh Apiani, nga Apolonia, Dyrrahu dhe territoret e tyre, nga ishujt Korkyra, Isa dhe nga parthint e atintant, pa asnj territor m tepr nga ato q i ishin dorzuar Roms. Lisi, i cili n baz t traktatit prbnte nj kufi detar, nuk pranohet edhe si kufi toksor midis Mbretris Ilire dhe protektoratit romak. Duke u nisur nga kjo sht shprehur mendimi se disa toka n jug t protektoratit mbetn prsri nn vartsin e Mbretris Ilire, me gjith vshtirsit q paraqiste kjo vartsi pr t qen reale. Me kt sistem, traktati i siguronte Roms lundrimin e qet n ngushticn e Otrantos dhe mbikqyrjen me an t protektoratit t Mbretris Ilire, duke i hequr ksaj çdo mundsi q t bhej prsri nj fuqi e madhe.

Koht e fundit jan br prpjekje q kto mendime t zvendsohen me nj tez t re, sipas s cils zotrimet romake kufizohen gjithashtu me tokat e Dyrrahut, t Apolonis, t parthinve dhe t atintanve, por parthint shtriheshin n luginn e mesme dhe t eprme t Shkumbinit, kurse atintant n Çermenik.Kshtu protektorati ngushtohet, por shtrihet thell n lindje. Rreth tij pastaj vendosen nj sr zonash t pavarura, q shrbejn, sikurse thuhet, si amortizator pr zotrimet romake. N veri t Dyrrahut deri n afrsi t Skodrs vendoset zotrimi i Demetr Farit, q ndante protektoratin nga Mbretria Ilire; n lindje
zotrimet romake, duke deprtuar thell deri n burimet e Drinit t Zi, ndanin mbretrin ardiane nga aleatt e saj maqedon dhe bllokonin rrugt nga Maqedonia pr n brigjet e Adriatikut; m posht Dasaretia, q zinte territorin midis Devollit dhe Osumit, u b gjithashtu nj zon e pavarur dhe formoi nj amortizator tjetr ndaj Maqedonis; m n fund, n jug zona q hyri n vartsin e Roms prfundonte n territorin e Apolonis, q takonte bregun e Vjoss, por nuk prfshinte Aulonin, Orikun, Bylisin dhe Amantien. Kto katr qytete formonin nj grup t pavarur ose neutral, me fjal t tjera nj amortizator tjetr ndaj Lidhjes Epirote.

Ësht e pabesueshme q romakt t ken projektuar dhe realizuar nj sistem t till mbrojts, t paktn n mnyr t ndrgjegjshme, siç na paraqitet. Senati nuk mund t zbatonte nj politik jo realiste. Shtete t tilla t vogla nuk mund t kishin nj vler reale, sepse fuqit q qndronin pas ktyre t ashtuquajturve amortizator nuk do t’i prfillnin ato, nuk do t’i konsideronin si penges. N fakt t gjitha sulmet q shprthyen m von prej Mbretris Ilire apo Maqedonis kundr zotrimeve romake nuk kan ndeshur n pengesn e ktyre lloj shteteve dhe nuk ka t dhna q mbrojtja romake t jet mbshtetur n to. Prveç ksaj, disa fakte t veçanta q prfshihen n kt tez jan krejt arbitrare. Kshtu, sht e pabazuar vendosja e zotrimeve t Demetr Farit n veri t Dyrrahut deri n afrsi t Skodrs dhe, po kshtu, nuk qndron lokalizimi i atintanve n Çermenik.

Duke pranuar si t drejt mendimin q zotrimet romake n tokn ilire formoheshin nga Dyrrahu, Apolonia dhe parthint e atintant, mbetet sidoqoft e paqart shtrirja territoriale e ktyre zotrimeve. Prpjekjet pr lokalizimin e parthinve dhe t atintanve nuk kan dhn prfundime t knaqshme. N qoft se pr parthint ka ardhur duke u saktsuar mendimi q ata, si banor t tokave n shpin t Dyrrahut, shtriheshin prej Ardaksanit e deri n Aps (Apsos), pr atintant mendimet e studiuesve ende nuk prkojn. Megjithat, po t’i çlirojm kto pohime nga ndonj interpretim jo i drejt i burimeve dhe t lm mnjan si t dyshimta, ato burime q i shtrijn atintant deri n Dodonn e largt apo n luginn e Drinos, ather do t vrejm se burimet kryesore e m t besueshme e vendosin kt popullsi n shpin t Apolonis, n Mallakastrn e sotme. Kshtu, parthint e atintant s bashku zinin gjith bregdetin prej Ardaksanit deri n Aps (Apsos) me nj shtrirje n lindje q prfshinte edhe brezin kodrinor t ultsirs bregdetare. N kt territor bnin pjes nj varg qytetesh ilire, midis t cilave ka t ngjar edhe Dimale, por jo Bylisi, q zinte skajin m jugor.

Me vnien nn sundimin e tyre t tokave m t rndsishme t bregdetit, romakt likujduan kshtu zotrimet e Mbretris Ilire n jug. Edhe n qoft se n kto an mbeti ndonj zon q nuk u prfshi n zotrimet romake, siç mund t ishte Bylisi me rrethin e afrt t tij, Dasaretia apo ndonj zon tjetr e brendshme malore, ato n fakt mbetn t shkputura nga Mbretria Ilire, me t ciln edhe m par, pr vet natyrn e shteteve antike, jo gjithmon kishin lidhje t forta. Koinoni i bylinve, si nj bashkim i popullsis dhe i qendrave t vogla prreth, q na prmendet n burimet epigrafike i takon, me sa duket, ksaj kohe.

Nga analiza e pikave t traktatit arrihet n prfundimin se Roma e reduktoi shtetin ilir n nj mbretri t vogl n veri t Lisit. N jug ajo krijoi nj zotrim t vetin q formohej nga Dyrrahu, Apolonia, parthint dhe atintant. Kt zotrim ajo do ta prdorte si nj baz pr t garantuar respektimin e traktatit dhe pr t shtypur çdo prpjekje pr rimkmbjen e shtetit ilir. Zotrimet (dinasteia) e Demetr Farit prbnin gjithashtu nj kundrpesh ndaj Mbretris Ilire n veri, kurse krahinat apo qytetet e tjera t jugut, q mbetn t shkputura nga kjo mbretri, u lan t paprfillura me besimin q, si njsi t vogla, favorizonin pozitn e Roms n kto an. Ndalimi, sipas traktatit, i lundrimit n jug t Lisit kishte pr qllim t kufizonte nga ana tjetr fuqin detare t Mbretris Ilire; pr kt do t shrbenin n mnyr t veçant zotrimi i Iss dhe i Korkyrs. Kshtu me an t ktij traktati Roma siguronte t gjitha masat e mundshme pr ta dobsuar shtetin ilir dhe pr ta mbajtur at nn kontroll, por jo pr ta asgjsuar plotsisht.

N marrdhniet me Romn Mbretria Ilire mbeti, pas prfundimit t traktatit, nj shtet tributar.Ësht thn se tributi ka qen nj dmshprblim q do t paguhej me kste, megjithse masa dhe mnyra e shlyerjes s tij n traktat nuk prcaktohet. Gjendja juridike e qyteteve dhe e popullsive q u prfshin n zotrimet direkte t Roms nuk sht gjithashtu
e qart. Marrja e tyre nn t ashtuquajturn mbrojtje nga Roma lejon t nnkuptohet se ato qen vn nn nj lloj varsie. Ka shum t ngjar q kto t jen konsideruar nga ana formale si « aleat » apo « miq » q u lejohej e drejta e nj vetadministrimi t kufizuar. Por n fakt ato ishin t varurit e Roms dhe si t till nuk mund t hynin n marrdhnie t lira me shtetet e tjera. Prveç ksaj, ata ishin t detyruar t pranonin n çdo koh ushtrit romake dhe t’i furnizonin ato me ushqime apo t’i plotsonin me kontingjente ndihmse toksore e detare, siç ndodhi, qysh n vitin e par t pushtimit, n dimrin e vitit 229/228 dhe m von. E njjta gj mund t thuhet edhe pr Demetr Farin, q u vu n shrbim t Roms, si dinast
i varur i nj zotrimi t vogl n ishullin e Farit dhe brigjet e Dalmatis.

Gjat konfliktit Maqedonia, Lidhja Epirote dhe Akarnania kishin mbajtur nj qndrim q nuk pajtohej me detyrimet e tyre si aleat t shtetit ilir dhe me interesat e tyre politike n prgjithsi. Ky qndrim shpjegohet me nj varg rrethanash. Sado me rezerva ta ken par kta aleat rritjen e fuqis ilire, dalja e Roms n brigjet lindore t Adriatikut nuk mund t ishte pr ta m e mir. Por, nga ana tjetr, nuk shohim, t paktn burimet nuk na e thon, q krahas masave mbrojtse me karakter ushtarak, shteti ilir t ket marr edhe masa pr vnien n lvizje t aleatve t tij.Duket qart se ilirt, ashtu edhe aleatt e tyre nuk arritn t’i prfundonin prgatitjet pr t’i dal prpara rrezikut q po i krcnonte. Jo vetm kaq, por vet Maqedonia u gjend n kt koh e rrezikuar seriozisht nga nj sulm dardan, i cili i kushtoi jetn sundimtarit t saj, Demetrit II. Ky fakt nuk ishte pa rndsi n zgjedhjen e momentit t prshtatshm pr shprthimin e konfliktit t armatosur kundr ilirve. Edhe n qoft se ky sulm ishte krejt i pavarur, nuk mund t mos merret parasysh fakti q ai prkon n koh me ngjarjet e prshkruara m lart. N kto rrethana romakve nuk u mbetej gj tjetr veçse t ndanin dhe t paralizonin aleatt jugor, Lidhjen Epirote dhe Akarnanin prej mbretrive ilire. Kt detyr ata e zgjidhn duke drejtuar goditjen e tyre t par kundr Korkyrs dhe Apolonis.

Pasi rregulluan punt n Iliri, romakt prcaktuan edhe qndrimin e tyre ndaj aleatve dhe armiqve t shtetit ilir. N gjendjen e re t krijuar senati deshi t’u jepte atyre nj prov m t qart t pozits s Republiks. Menjher pas prfundimit t traktatit t paqes, konsulli q mbeti n Iliri u drgoi nj delegacion etolve dhe ahejve pr t’u shpjeguar arsyet e ndrhyrjes dhe t lufts n Iliri dhe pr t’u br t ditur kushtet e paqes q u kishin imponuar ilirve. Prfaqsuesit bn çmos t justifikonin kt iniciativ t Roms, duke nxjerr n pah pasojat
e « lumtura » q rridhnin prej saj pr helent.Kujdesit dhe mirsjelljes s tyre t shtir, lidhjet e mdha greke qen detyruar t’u prgjigjeshin duke i pritur kto delegacione plot respekt dhe duke dhn kshtu, miratimin e tyre pr kto veprime t Republiks. M von delegatt vizituan edhe dy qytete t mdha tregtare, Korinthin dhe Athinn, q prfaqsonin kundrshtarin m t vendosur t Maqedonis dhe jo vetm gjetn t njjtn pritje, por si asnjher m par, u lejuan t merrnin pjes n lojrat istmike. Krenaria greke ishte thyer dhe Roma kishte br n kt drejtim hapin e par konkret.Nga ana tjetr, Maqedonia, Epiri dhe Akarnania, aleate t Mbretris Ilire, nuk u vizituan. Me kt qndrim mosprfills Roma u dha t kuptoj atyre se n ciln an ishin simpatit e saj.

3. LUFTA E DYTË ILIRO-ROMAKE

Prpjekjet pr t’u shkputur nga varsia romake

Lufta e dyt
N vshtrimin e par mund t duket se punt n Iliri u rregulluan n at mnyr q garantonin respektimin e traktatit t paqes dhe nj sundim t qet pr pushtuesin. Megjithat, ngjarjet politike treguan se as ilirt, as fqinjt e tyre maqedont, nuk donin t
pajtoheshin me gjendjen e krijuar.

N vitet q pasuan luftn e par, Demetr Fari u b regjent i Mbretris Ilire, n vend t
Teuts, q thuhet se kishte vdekur apo abdikuar. Nuk dihet nse ky akt u krye me plqimin
e Roms, por sht e sigurt se duke shtrir pushtetin e tij mbi gjith Mbretrin Ilire, Demetri u forcua mjaft. Nuk duhet prjashtuar q n kt rast ai t ket pasur edhe
prkrahjen e komandantit t njohur t Teuts, Skerdilaidit, me t cilin bashkpunoi pr nj koh.

Pas vitit 225 ose pak m von vihet re largimi i Demetrit nga miqsia me Romn, q u pasqyrua n veprimet e pavarura t tij. N vitin 223 ai mori pjes n invadimin e Peloponezit si aleat i mbretit t Maqedonis, Antigon Dozonit dhe n vitin pasues forcat ilire
t komanduara prej tij luajtn nj rol vendimtar n betejn e Selanis. Kto veprime t
Demetrit, megjithse nuk drejtoheshin haptazi kundr Roms, shprehnin qart tendencn e
tij pr t’u shkputur nga varsia romake dhe preknin me kt pozitn e Republiks n Iliri.

Ësht pohuar se Farosiani mundi t veproj lirisht pr shkak t « indiferentizmit » q treguan romakt ndaj ngjarjeve n Lindje, ose sepse ekzistonte nj keqkuptim n prcaktimin e marrdhnieve midis ilirve dhe Republiks, q buronte nga mnyra e ndryshme e t menduarit dhe t kuptuarit t ktyre marrdhnieve nga palt. Por do t ishte gabim t hidhej posht vlersimi q i bnte Polibi situats dhe t nnvleftsohet ndikimi q patn ngjarjet n Itali dhe Greqi ndaj qndrimit t Demetrit. Nuk ka dyshim se sulmi gal dhe rreziku kartagjenas lehtsuan veprimet e Dozonit n Greqi dhe prcaktuan pozitn e Farosianit. Para Roms s krcnuar n Perndim Demetri preferoi aleancn me Maqedonin. Roma n fund t fundit nuk i kishte knaqur ambicjet e tij pas lufts s par, kurse ai tani donte t forconte pozitat e fituara si sundimtar i shtetit ilir, duke shfrytzuar vshtirsit e Republiks.

Senati e kuptoi at q po ndodhte n Iliri dhe provoi ta frenonte Demetrin. « E thirri n Rom, sepse ishte br kryelart dhe i rnd... », por pas ksaj ai u tregua edhe m i pabindur dhe u hodh n veprim t hapur kundr Roms. N vitin 221 bri pr vete istriant dhe s bashku me ta sulmoi anijet italike, kurse m 220 ndrmori veprime edhe m t guximshme; pushtoi disa nga qytetet e Iliris q ishin nn vartsin e Roms dhe nxiti nj kryengritje t atintanve, rezultat i s cils qe largimi i tyre prej romakve. M n fund, n prkrahje t veprimeve maqedone n Greqi, ai ndrmori s bashku me Skerdilaidin nj ekspedit detare
kundr Pylosit (n Meseni) dhe kndej u hodh me anijet e tij kundr Cykladeve.

Pr shum vite me radh, Roma nuk qe n gjendje t merrte masa kundr Demetrit, por sidoqoft n vitet e fundit gjendja pr t qe br m e favorshme. Ajo ishte lehtsuar nga pesha e rnd e lufts me galt, kurse n Greqi pas vdekjes s Antigon Dozonit ishin riaktivizuar, jo pa nxitjen e saj, armiqt e Maqedonis, me shpresn se pasardhsi i tij, Filipi
V, pr moshn e re nuk do t ishte n gjendje t mbante frenat e vendit.

Ndrsa Demetri po e forconte aleancn me pasardhsin e Dozonit, nj e çar u vrtetua edhe n marrdhniet e tij me Skerdilaidin. Ajo u shfaq pas dshtimit t sulmit kundr Pylosit, por shkaqet duhen krkuar m thell. Skerdilaidi nuk e ndoqi Demetrin n ekspeditn e tij n Iliri. Rrugs u ndal n Naupakt. Ktu, me ndrmjetsin e mbretit t athamanve, q e kishte t tijin, ai mori nj vendim t papritur: u lidh me etolt dhe i ndihmoi n veprimet e tyre kundr aleatve t Maqedonis. Shenja t mospajtimit me politikn e Demetrit ishin shfaqur n Iliri edhe m par. Forca ilire t kundrta me t kishin ulmuar Maqedonin n kohn kur Demetri luftonte prkrah Dozonit n Selasi dhe mbreti maqedon qe detyruar t kthehej me t shpejt pr t shptuar vendin nga ky rrezik. Edhe
m von Demetri qe detyruar t merrte masa t rrepta ndaj kundrshtarve t tij n qytetet e
Iliris e t’ua jepte pushtetin miqve t besuar. Tani q Skerdilaidi kishte marr vendim, Filipi
V u detyrua t ndrhynte vet pr ta neutralizuar dhe n takimin q pati me t mundi ta bind q t largohej nga etolt me premtimin se « do ndihmonte pr t rregulluar punt e Iliris »; megjithse Skerdilaidi pranoi t lidhte aleanc me Filipin, marrdhniet me
Maqedonin nuk gjetn n vitet q pasuan terren t prshtatshm pr t’u zhvilluar e forcuar.

Veprimet e etolve e kishin detyruar Filipin, nga ana tjetr, t’u shpallte ktyre luft, por si prgjigje pati nj kryengritje t « kleomenistve », miq t Etolis n Spart. I trhequr nga ngjarjet n Greqi, Filipi qe detyruar t lr mnjan çshtjet e Iliris dhe Farosiani mbeti i vetmuar prball Roms.

Gjendja e turbullt n Iliri dhe n Greqi i lejoi senatit t ndrhyj me forca t armatosura pr
t rivendosur autoritetin e tronditur n brigjet lindore t Adriatikut. Kjo i duhej Roms edhe pr nj arsye tjetr t rndsishme: n perndim kishin filluar t bheshin gjithnj m t qarta shenjat e nj konflikti t afrt me Kartagjenn.

N pranvern e vitit 219 romakt zbritn pr t dytn her me ushtrit e tyre n brigjet e Iliris. Kt radh ata e drejtuan goditjen kundr pikave m t rndsishme t mbrojtjes s Demetrit n jug kundr qytetit Dimale, kurse n veri kundr kryeqendrs s tij, Farit. Megjithse kto dy qendra ishin shum t fortifikuara dhe me gjith masat mbrojtse q kishte marr Demetri, Dimale nuk i qndroi sulmit romak veçse nj jav. Fari ra gjithashtu shum shpejt si rezultat i nj dredhie taktike t romakve; konsulli e shkatrroi krejt qytetin. Demetri mundi t shptoj duke u larguar fshehurazi me nj anije t vogl dhe arriti te Filipi, ku qndroi deri n fund t jets s tij si kshilltar i keq i mbretit t Maqedonis.

Polibi tregon se pas ksaj konsulli « pushtoi dhe pjesn tjetr t Iliris dhe i rregulloi punt si deshi vet ». Ky pohim nuk duhet t jet i sakt, sepse po ky autor e prmend Skerdilaidin ende t pavarur n veprimet e tij dhe si aleat t Filipit n vitin 218. Me sa mund t gjykohet prej Apianit, vetm Pineu iu nnshtrua romakve dhe nnshkroi me ta marrveshje e traktate
t dyta, kurse Skerdilaidin ata nuk e prekn dhe me sa duket e kursyen, megjithse edhe ai kishte shkelur traktatin e vitit 228. Kjo mund t mendohet edhe pr atintant kryengrits apo pr ndonj nga popullsit dhe qytetet e tjera. Konsujt duhet t knaqeshin kt radh me dbimin e Demetrit dhe t ktheheshin me t shpejt n atdhe, sepse Hanibali e kishte sfiduar keq Republikn me veprimet e tij n Spanj. E konsideruan se me kt aksion kishin treguar n mnyr t mjaftueshme forcn e Roms, pa e zgjeruar luftn n Iliri dhe pa hyr n konflikt t hapur me Maqedonin; morn me vete skllevr dhe plaçk t shumt dhe u kthyen n Rom ku festuan fitoren mbi Farin me nj triumf t bujshm, megjithse lufta q kishin br nuk e meritonte kt.

Lufta pr ribashkimin e shtetit ilir

Lufta e dyt e la shtetin ilir t prçar dhe n nj kaos t brendshm politik. Ndrsa Pineu u mbeti « besnik » romakve, Skerdilaidi vepron ende m 218 si aleat i Maqedonis, duke prkrahur Filipin n ndrmarrjet e tij detare t atij viti. Por i penguar nga komplotet dhe trazirat q i kishin shkaktuar dinastt e qyteteve t Iliris, nuk mundi t drgonte m shum
se 15 anije, baras me gjysmn e atyre q kishte premtuar. Nga ana tjetr, kontingjente ilire, nn komandn e Demetrit vepronin krahas forcave maqedone n Greqi dhe luanin nj rol t parndsishm n operacionet e mbretit maqedon kundr etolve dhe aleatve t tyre.

Gjendja n Iliri ishte shum e rnd edhe pr shkak t lufts s brendshme, e cila po ziente n qytete prej disa vitesh. Polibi e paraqet kt si nj luft q zhvillohej n sferat e larta sunduese, midis dinastve t qyteteve dhe sundimtarve t lart t shtetit ilir. Megjithat nuk ka dyshim se ajo ishte shum m e ndrlikuar. N situatn e rnd q jetonte Iliria, ajo shprehte si kontradiktat n gjirin e shtress sunduese, ashtu edhe ato midis saj dhe shtresave t tjera t ulta qytetare. Orientimet promaqedone dhe proromake, si edhe rrymat decentralizuese dhe centralizuese ishin shprehja e jashtme e saj.

Ndrkaq, ndrsa n Greqi vazhdonte me furi lufta midis Maqedonis dhe Lidhjes Etole, n t ciln qen trhequr edhe ilirt prkrah aleatve t njrs apo tjetrs pal, n perndim shprtheu lufta vendimtare midis Roms dhe Kartagjens, e njohur si Lufta e Dyt Punike. Kontradiktat midis fuqive t mdha mesdhetare dhe rezultatet e ksaj lufte patn nj ndikim
t thell n orientimet politike t fuqive ndrluftuese n Greqi dhe rnduan edhe m shum gjendjen e Iliris.Kshtu me gjith dshtimet q kishte psuar n vitin 217, Roma nuk ngurroi t drgonte prfaqsues n Iliri pr t br presion politik me qllim q t ruante pozitat e saj n brigjet e Adriatikut dhe t mnjanonte nj qndrim eventualisht t kundrt nga ana e Pineut. Ajo nuk la mnjan edhe Maqedonin, t ciln e konsideronte si armike potenciale t saj. T drguarit e senatit i vun n dukje Pineut se ishte vonuar n shlyerjen e tributit dhe se po t donte ta shtynte duhej t jepte pengje, kurse Filipit i krkuan dorzimin e Demetrit pa prfilluar kshtu pozitn e tij t pavarur.

Por rezultatet e lufts me Hanibalin ishin t tilla q nuk mund t mos errsonin kto hapa t senatit. N Maqedoni ato u pritn me entuziazm dhe ngjalln nj shpres pr largimin e rrezikut romak, i cili qndronte pezull mbi kt vend qysh nga lufta e par iliro-romake. Lajmi i fitores s Hanibalit, pran liqenit t Trazimenit e bri m t vendosur Filipin. I nxitur edhe nga Demetri, ai mori aty pr aty vendimin t çlirohej nga lufta n Greqi pr t’u drejtuar kundr Roms.

Kur Filipi nuk kishte prfunduar ende paqen me etolt n Naupakt (ver e vitit 217), ishte hedhur n luft kundr tij Skerdilaidi. Polibi tregon se nj flot e tij kishte dal papritmas n Leukas, sulmoi dhe rrmbeu disa anije t Filipit dhe pastaj vazhdoi lundrimin drejt Maleas, duke zn e plaçkitur rrugs tregtart. N t njjtn koh, Skerdilaidi kishte sulmuar Filipin nga toka, kishte pushtuar Piseun, nj qytet i vogl n Pelagoni, dhe, pasi kishte br pr vete qytetet e Dasaretis, midis t cilave edhe qytetin e rndsishm Antipatrean, kishte kryer sulme edhe kundr nj pjese t Maqedonis n kufi me kto qytete.


Shkakun pse sundimtari ilir, ish-aleat i Maqedonis, u gjend papritur n luft me Filipin dhe u prish me t, Polibi e shpjegon n mnyr t thjeshtzuar.Ai thot se Skerdilaidi ishte zemruar me mbretin maqedon, sepse « nuk i kishte dhn t hollat q i detyrohej sipas marrveshjes ». Nj shpjegim i till nuk mund t jet binds edhe n qoft se ky fakt sht i vrtet; shkaqe m t thella duhej t ken tronditur marrdhniet e tij me Maqedonin.

Ajo q preokuptonte Skerdilaidin vitet e fundit ishte kaprcimi i vshtirsive t brendshme q vinin nga trazirat e dinastve t qyteteve. N vern e vitit 217 ai i kishte eleminuar ato me sukses dhe mbase prmes tyre kishte arritur t’i jepte fund prçarjes politike q ekzistonte midis tij, Demetrit dhe Pineut. Nuk ka dyshim se pas ksaj ai u b sundimtar i vetm i shtetit
ilir dhe sht fakt q pr Pineun nuk bhet fjal m n burimet. Roma duhet t mos i jet kundrvn Skerdilaidit, n veprn e tij t ribashkimit, kurse pr Maqedonin kjo nuk mund t thuhet. Prveç premtimeve, Filipi, q prkrahte Demetrin, nuk i kishte dhn atij asnj ndihm konkrete. Shtrirja e pushtetit t Skerdilaidit mbi qytetet e Dasaretis, q u bashkuan me t vullnetarisht, nuk duhet t jet mirpritur n oborrin mbretror n Pela dhe ka shum t ngjar q ktu t ket zanafilln e vet edhe konflikti i armatosur midis sundimtarit ilir dhe Filipit.

4. LUFTA MAQEDONO - ROMAKE DHE NGJARJET NË ILIRI

Agresioni i Filipit V kundr Iliris

Koha t ciln Skerdilaidi e kishte zgjedhur pr t’i rikthyer shtetit ilir Dasaretin nuk ishte aspak e prshtatshme. Filipi sapo ishte çliruar nga lufta n Greqi dhe nuk kishte asnj vshtirsi pr t’u drejtuar kundr tij. Aq m tepr q kjo ndrmarrje prputhej edhe me planin e tij t madh pr t dal n brigjet e Adriatikut prej nga ndrronte t hidhej n Itali. Me nj fushat t shpejt ai pushtoi qytetet rreth liqenit Lyhnid dhe ato t Dasaretis, deri n Antipatrea.

I vendosur n ndrmarrjen e tij, Filipi e zgjeroi vitin tjetr ndrhyrjen n Iliri, duke iu drejtuar asaj kt radh nga deti. Pasi ndrtoi n skelat e Maqedonis 100 anije, n ver t vitit 216 doli n ishujt e Jonit. Kur u sigurua se flota romake ishte larg, lundroi pr n brigjet
e Iliris. N planin e tij ishte pushtimi i Apolonis, t ciln e mendonte si bazn m t prshtatshme pr aksionin e tij t ardhshm. Por, kur iu afrua gryks s Aosit, mori papritur, lajmin se anijet romake ishin drejtuar pr n Apoloni. Pa sqaruar ende fuqin e
kundrshtarit, flota maqedone u trhoq n panik. Skerdilaidi q e kishte ndjer rrezikun e
nj sulmi nga deti ua kishte br t ditur kt gj romakve dhe kishte krkuar ndihmn e tyre.N prgjigje t ksaj krkese romakt shkputn nga flota e tyre e Sicilis 10 anije pesrremshe dhe i drguan n Apoloni.Ishte kjo skuadr e vogl q shkaktoi panik te maqedont dhe dshtimin e tyre.

Pasojat e ksaj ngjarjeje qen edhe m serioze. I krcnuar nga Maqedonia, sundimtari ilir qe
detyruar t kthehej me fytyr nga Roma, pasi kishte luftuar kaq vjet pr t shptuar prej saj. Me agresionin kundr Iliris, Filipi kishte br nj hap fatal pr vet fatin e Maqedonis dhe t Ballkanit n trsi: kishte br q interesat e sundimtarit ilir t prputheshin detyrimisht me ato t Republiks. Q nga kjo koh Skerdilaidi do t vepronte si aleat i Roms, duke i dhn politiks s shtetit t tij nj kurs t ri q do t ndiqej pr rreth katr dekada me radh.

Drejtimi q kishin marr punt qysh prej vitit 217 u prcaktua edhe m qart pas fitores s Hanibalit n Kan. N vitin 215 Filipi dhe Hanibali prfunduan nj traktat aleance sipas t cilit zotoheshin t ndihmonin njri-tjetrin n luftn kundr Roms. N traktat nuk prfilleshin aspak interesat e shtetit ilir.Klauzola sipas s cils romakt nuk duhet t mbeteshin « zotr t Korkyrs, as t Apolonis e Epidamnit, as t Farit, as t parthinve dhe Dimales, as t Amantis », i njihte praktikisht Maqedonis t drejtn e sundimit n Iliri. Po t pranojm se prfundimi i nj aleance midis Kartagjens dhe Maqedonis ishte objekt bisedimesh qysh prej kohs s Dozonit dhe se qe vonuar pr shkak t pavendosmris s Filipit, ather n dritn e klauzols s siprme ka arsye t mendohet se lakmit e Maqedonis kan qen prej kohsh nj shqetsim pr Ilirin dhe mbase kan pasur edhe ato ndikimin e tyre n marrdhniet midis Skerdilaidit e Filipit.

Duke prcaktuar sferat e interesave marrveshja prcaktonte edhe zonat e veprimeve ushtarake.N frymn e marrveshjes t dyja palt ndrmorn n vitin 214 veprime t prbashkta n Itali dhe Iliri.Ndrsa Hanibali sulmoi Tarentin, Filipi u drejtua srishmi kundr qyteteve bregdetare t Iliris. Me nj flot prej 120 lembesh u fut n Aos dhe provoi
t merrte Apolonin, por shpejt u bind se kjo nuk ishte nj pun e leht. Ather papritmas
u drejtua kundr Orikut, t cilin e pushtoi me sulmin e par, sepse nuk ishte aq i mbrojtur. Ndrkaq mbante t ngujuar Apolonin dhe shpresonte ta merrte me qetsi, duke menduar se romakt nuk do t ishin n gjendje ta shqetsonin n operacionet e tij. Por ndodhi e kundrta. Reagimi i romakve qe i menjhershm: nj flot prej 50 anijesh pesrremshe u nis nga Brindisi dhe pushtoi Orikun q Filipi e kishte ln n duart e nj garnizoni t vogl. Pastaj pa u vonuar forcat romake u gjendn n Apoloni, ku hyn natn pa u diktuar. Kndej s bashku me forcat e qytetit, sulmuan n befasi kampin e Filipit, t cilin e gjetn krejt t pambrojtur. Afr 3 000 maqedon mbetn n fushn e betejs ose u zun robr. Mbreti provoi t ikte nga deti, por si e gjeti grykn e lumit t mbyllur nga flota romake, dogji anijet e veta dhe u trhoq nga toka pr n Maqedoni me mbeturinat e ushtris.

Dshtimi para mureve t Apolonis i tregoi Filipit se plani pr daljen n brigjet e Adriatikut dhe kalimi n Itali nuk ishte nj pun e leht. N t dy vitet q pasuan ai e ndryshoi drejtimin e sulmit t tij: nnshtroi atintant, parthint bashk me qytetin e tyre Dimalin dhe u
fut n tokat e ardianve, duke u shtyr n veri deri n Lis. Mendimi se atij iu nnshtrua edhe
Skodra, madje se u shtri deri prtej lumit Narona, nuk qndrojn dhe kan gjetur pak prkrahje. Veprimet e dy viteve t fundit dshmojn pr nj strategji t re politike-ushtarake
t Filipit, q synonte t zgjeronte pushtimet n Iliri. Marrja e Lisit, megjithse i siguroi nj dalje n det, nuk mund t lidhet me planin e vjetr t kalimit n Itali. Qyteti ishte shum larg brigjeve t prtejme t Adriatikut dhe sa koh q Dyrrahu dhe Apolonia ishin n duart e romakve, çdo kalim prmes detit ishte i paracaktuar t dshtonte. Duket m e besueshme q Filipi t jet interesuar n kto çaste n radh t par pr vendosjen e nj sundimi t shndosh n Iliri me perspektivn e dbimit t plot t romakve prej kndej, kurse plani i kalimit n Itali t ket ardhur duke u zbehur. Pushtimet e tij ishin padyshim nj rezultat me rndsi: ato ngushtuan shum zotrimet romake n Iliri dhe duke hyr si pyk midis tyre dhe shtetit ilir, e ndan kt t fundit prej romakve.

Koalicioni antimaqedon

N qoft se m 213 dhe 212 Filipi i kishte duart e lira n Iliri, m von punt ndryshuan. Me marrjen e Syrakuzs dhe t Kapuas (212-211), romakt filluan t shijojn frytet e para t eprsis s armve t tyre mbi Hanibalin. Pas ksaj ata riaktivizuan politikn e tyre n lindje:
m 211 prfunduan nj aleanc me etolt, n t ciln trhoqn m von edhe disa shtete t tjera greke, Atalin e Pergamit si dhe shtetin ilir, t prfaqsuar nga Skerdilaidi dhe i biri i tij
Pleurati. Duke shfrytzuar me kujdes armiqsit e popujve t ndryshm ndaj politiks
pushtuese t Filipit, romakt arritn kshtu t krijojn n Ballkan nj koalicion t fuqishm antimaqedon, q ua lehtsoi shum peshn e lufts prtej Adriatikut.

Filipi u njoftua pr aleancn n Pela ku ishte duke dimruar. Duke ditur se gjendja e krijuar
n Greqi do ta trhiqte plotsisht andej, ai vendosi t siguronte m par shpinn e mbretris nga rreziku ilir; ndrmori papritur nj ekspedit kundr tokave t Orikut dhe Apolonis dhe shkretoi viset fqinje t Iliris me Maqedonin, me qllim q t linte pas frik dhe terror. N
pranver iu kthye Greqis, por aleatt ia kishin marr iniciativn dhe duke e goditur n
shum an e detyruan t vihet n pozita mbrojtse.

N 209 Filipi i mbante ende tokat e pushtuara n Iliri, sepse n bisedimet pr paqe, q u zhvilluan midis tij dhe etolve n Falaia dhe pastaj n Aigon, mbretit iu krkua t’u kthej romakve Atintanin dhe Skerdilaidit ardiejt, pra pushtimet e tij m veriore.Bisedimet dshtuan dhe problemi n kt rrug nuk gjeti zgjidhje.Por, po kt vit, Skerdilaidin e gjejm n Etoli duke luftuar kundr maqedonve dhe nj vit m von, m 208, midis panikut q kishte kapur aleatt e Maqedonis n Greqi, Filipit i erdhi lajmi shqetsues nga mbretria: « Skerdilaidi dhe Pleurati ishin vn n marshim ». Hollsit rreth ktij sulmi ilir dhe rezultatet e tij nuk dihen, por fakti q ky marshim kishte ngjallur shqetsime n Maqedoni tregon se sundimtart ilir kishin zbritur thell n jug dhe si pasoj i kishin dbuar forcat maqedone t paktn nga pushtimet e tyre veriore, Lisi dhe tokat e ardiejve.

Ndryshe nga kto prfundime, vitet 207 dhe 206 shnojn nj rnie t lufts kundr mbretit maqedon.Romakt q deri ather kishin luftuar kundr Filipit me forca t pakta, u trhoqn nga fusha e betejs, duke menduar se ia kishin arritur qllimit t tyre pr t larguar Filipin nga ndrhyrja n perndim. Shembullin e tyre e ndoqi dhe Atali, i thirrur n atdhe pr nevoja t mbretris.Pesha e lufts mbeti kshtu mbi aleatt ballkanik. Duke shfrytzuar kt gjendje, Filipi prqendroi goditjen mbi etolt dhe m 206 i detyroi ata t
bjn paqe t veçant.

N kto rrethana romakt u detyruan t drgojn me t shpejt forca n Iliri. N pranver t
vitit 205 zbritn n Dyrrah me 10 000 kmbsor dhe 1 000 kalors me 35 anije.Sapo msuan ardhjen e romakve, parthint dhe popuj t tjer fqinj u ngritn kundr maqedonve. Duke pushtuar pa vshtirsi tokat e tyre, romakt arritn n Dimale, t cilin e rrethuan. Ndrkoh ata drguan nj pjes t forcave t tyre me 15 anije n Etoli me shpres
se mund t prishnin paqen.

Ktu n Apoloni t dyja palt, nn ndikimin e disa rrethanave, shprehn dshirn pr t mos
e vazhduar m tej luftn. Gjendja n Itali kishte ndryshuar; Hanibali kishte psuar humbje t rnda n Itali dhe aleanca me t kishte humbur çdo kuptim pr Filipin. Edhe romakt e ndienin veten t lodhur nga lufta e gjat me Kartagjenn. T dyja palt ishin t prirura pr
nj paqe ose t paktn pr nj armpushim t gjat. Epirott u vun n rolin e ndrmjetsit dhe Foinike, kryeqyteti i tyre, u b qendr e bisedimeve. Paqja u vendos dhe sipas kushteve
t marrveshjes, romakve u njihej e drejta mbi parthint e Dimalen dhe dy qytete t vogla pran tij, kurse Filipi mbante Atintanin dhe, kuptohet, Dasaretin. Midis aleatve t Roms
sht prfshir edhe sundimtari i shtetit ilir, Pleurati, i cili tani prmendet pa t atin, Skerdilaidin. N marrveshje nuk thuhet shprehimisht cilat qen t drejtat q i njiheshin atij. Paqja, pa dyshim, i jepte fund gjendjes s lufts midis mbretit ilir dhe Maqedonis ndrsa çshtje territoriale, t pazgjidhura midis tyre, me sa duket, nuk kishte. Fakti q n bisedimet
e Foinikes nuk bhet fjal m pr Lisin dhe ardiant tregon se çshtja kishte gjetur zgjidhje
q m par, mbase q n vitet 209 ose 208.

Lufta e dyt maqedono-romake. Dshtimi i Filipit V

Paqja e Foinikes, ashtu sikurse u prfundua, i la hapur kontradiktat midis Roms dhe Maqedonis. Pozita q ruajti Maqedonia n Iliri nuk ishte aspak e favorshme pr Republikn, por ajo e bnte kt hap vetm e vetm q t çlirohej dhe t prqendronte forcat pr betejat e ardhme vendimtare me Hanibalin. Filipi nga ana e tij e kishte kuptuar se pr t nuk kishte rrug tjetr, veçse t forconte pozitat n Ballkan dhe n Lindje, ku ai parashikonte ndeshjen e ardhme me Romn.

Kt drejtim morn, n fakt, edhe ngjarjet n vitet q pasuan. Ndrsa Roma ishte duke prfunduar luftn me Hanibalin, Filipi ndrmori nj varg veprimesh diplomatike dhe ushtarake n Lindje: prfundoi nj aleanc me Atalin III t Siris, zgjeroi pushtimet n Egje, duke u shtrir deri n Helespont, shtoi presionin mbi Greqin dhe u mori disa toka etolve, goditi n veri dardant dhe n kundrshtim me traktatin e Foinikes bri pushtime t vogla n Iliri q i lejuan t’u shkpuste romakve parthint.

Ndrkaq n vitin 201 romakt e thyen prfundimisht Hanibalin dhe e detyruan Kartagjenn
t prfundonte paqen. Fitimtart, q edhe m par nuk e kishin duruar Filipin, nuk mund t lejonin tani q t’u cenoheshin interesat e tyre n Iliri dhe n prgjithsi nuk mund ta shihnin
me sy t mir forcimin e pozitave t tij n Lindje.

Goditjen vendosn t’ia japin nga Iliria. N vjesht t vitit 200 dy legjione zbritn n Apoloni dhe ngritn lmin n afrsi t lumit Aps.Ktej filloi sulmi kundr pozitave t Filipit n
Dasareti. U drgua menjher nj ekspedit kundr Antipatreas, sepse ky qytet i rndsishm ishte pika m e prparuar e Filipit n Iliri dhe zinte nj pozit kyçe n rrugn q kalonte prmes lugins s Devollit pr n Maqedoni. Me nj sulm t shpejt forcat romake zun tri kshtjella n rrethet e qytetit (Karagun, Geruntin dhe Orgesin) dhe sakaq u gjendn para mureve t tij. Komandanti romak u mundua t hyj n Antipatrea me ann e marrveshjes, por paria, duke pasur besim te madhsia e qytetit, te muret dhe pozita e tij e mbrojtur kundrshtoi t dorzohet. Ather romakve iu desh ta merrnin me sulm, gj q u kushtoi shum shtrenjt. Pr kt arsye komandanti romak u soll n mnyr barbare. Ai urdhroi masakrimin e popullsis prej 16 vjeç e lart dhe pasi plaçkiti qytetin, e dogji dhe i shkatrroi muret mbrojtse t tij. Pas ksaj romakt pushtuan edhe dy qytete m t vogla n thellsi: Kodrionin dhe Knidin dhe pasi lan nj garnizon n Kodrion u kthyen n lmin e tyre n Aps. Kjo ekspedit e prmirsoi shum pozitn e romakve; ata kishin asgjsuar nj bastion t Filipit siç ishte Antipatrea, kurse me vendosjen e garnizonit n Kodrion kishin shtyr n thellsi pikn e kontaktit me armikun dhe kishin hapur rrugn pr operacionet e ardhshme.

Gjat dimrit konsulli romak u kujdes t siguronte aleat.Thirri n lmin e tij n Aps mbretrit e vendeve fqinje me Maqeonin, midis t cilve Pleuratin e Iliris, Baton e Dardanis dhe Aleksandrin e Athamanis dhe u mori atyre premtimet pr ndihm n luftn kundr Filipit. Por prpjekjet pr t trhequr etolt prsri n luft dshtuan, kurse Epiri i mbeti besnik Filipit.

Mbreti i Maqedonis po prgatitej n mnyr t ethshme pr fushatn e stins s ardhshme t vitit 199. I siguruar nga qndrimi i Epirit dhe i Lidhjes etole n jug ai i prqendroi forcat n veri. Me qllim q t mnjanonte rrezikun e nj deprtimi dardan n Maqedoni, drgoi forca pr t mbyllur grykn e Pelagonis. Me forcat kryesore u vendos diku n afrsi t malit Lynkus duke pritur nj sulm t konsullit dhe t Pleuratit, q mendonte se do t’i vinte prmes lugins s Genusit n drejtim t Lyhnidit. Por u gabua. Konsulli nuk e ndryshoi drejtimin e tij.Duke rimarr operacionin u shty m tej n Dasareti dhe npr luginn e Apsosit (Devollit) doli n fushn e Korçs.Ktu u furnizua me drith nga hambart e pasur t Dasaretis dhe prej kndej mbrriti n Oresti dhe Elimioti.

Kur msoi pr drejtimin q kishte marr konsulli, Filipi shprnguli forcat nga Pelagonia dhe Lynku n drejtim t jugut. Por me kt i hapi rrugn Pleuratit i cili, me sa duket, pasi çliroi parthint, ndoqi luginn e Genusit dhe arriti n Lyhnid. Edhe dardant vrshuan nga veriu n Maqedoni.N kt koh romakt u kthyen prsri n Dasareti dhe pushtuan qytetin
Peilon. Meqense qyteti kishte nj pozit t prshtatshme pr t sulmuar Maqedonin, konsulli la ktu nj garnizon dhe si mori me vete plaçkn dhe skllevrit, e solli ushtrin prsri n krahinn e qet t Apolonis, aty prej nga ishte nisur.

Filipit, prkundrazi, iu desh t bj prpjekje t mdha pr t prballuar pas ksaj, n veri ilirt e Pleuratit dhe dardant q kishin hyr n Maqedoni, kurse n jug athamant dhe etolt, t cilt pas sukseseve t romakve kishin vendosur t hynin prsri n luft kundr mbretit t Maqedonis. Kshtu n dy fushata gjat viteve 200 dhe 199 Filipi u dbua nga tokat e
parthinve dhe Dasaretia, ndrsa kundr tij u ngritn prsri etolt dhe popullsi t tjera t vogla fqinj.

N vitin e tret t lufts (198) veprimet ushtarake u shprnguln n jug, n luginn e lumit Aos. Operacionet e dy viteve t para u kishin treguar romakve se rruga pr n Maqedoni, prmes Dasaretis ishte e lidhur me vshtirsi serioze prsa i prket furnizimit dhe rezervat e ksaj krahine nuk i prballonin dot nevojat e ushtris romake. Duhej krkuar nj rrug tjetr
m e sigurt. E till paraqitej lugina e Aosit q t çonte n Maqedoni prmes Thesalis. Kjo krahin ishte nj hambar i sigurt pr nj ushtri q do t shkputej kaq shum nga bazat e saj. Prveç ksaj, me hyrjen e etolve n luft gjendja n jug ishte br m e favorshme pr romakt, prandaj deprtimi n zemr t Greqis prmes lugins s Aosit u siguronte romakve bashkimin me aleatt e tyre.

Filipi q e kishte ndjer kt rrezik drgoi n pranver t vitit 198 nj pjes t forcave q t zinin grykn e Antigones, duke menduar se romakt mund t merrnin rrugn prmes lugins s Drinos dhe fushs s Malsis pr t dal n Thesali. Mbas disa ditsh arriti edhe vet me forcat kryesore dhe, si e pa gjendjen, vendosi t’ia kushtoj vmendjen kryesore mbrojtjes s ngushtics s Aosit, e cila megjithse npr nj rrug m t vshtir, por m t shkurtr, t çonte gjithashtu n Thesali. Pa lshuar grykn e Antigones ai vendosi forcat n t dyja ant e lumit Aos. Mbrojtjen e krahut t majt, nga ana e malit Asnau (mali i Golikut), dhe grykn e Antigones ia besoi komandantit t tij, Atenagors, kurse krahun e djatht, d.m.th. at nga ana e malit Merop (mali i Shndlliut) dhe rrugn q kalonte nga kjo an buz lumit, e mbajti vet.

Romakt q kishin ngritur lmin e tyre prball t dyja grykave qndruan pr nj koh t gjat t pavendosur pr t sulmuar, sepse pozitat e mbretit maqedon ishin shum t forta. Gjat ksaj kohe nuk munguan edhe prpjekjet pr t arritur n nj marrveshje, por Filipi shpresonte n rezultate m t mira dhe nuk i pranoi kushtet e konsullit.

Ndrkaq romakt mundn t siguronin nj dalje n shpin t Filipit me ndihmn e njrit prej paris epirotase. I zn n befasi nga mbrapa dhe i goditur me forc n ball, Filipi u detyrua t lr pozicionet e tij t fuqishme dhe t trhiqej me humbje t mdha. Duke ndjekur armikun, romakt u bn shum shpejt zotr t nj pjese t mir t Greqis Qendrore.

Pas ksaj Lidhja Epirote, deri tani aleate e Filipit, por q nuk kishte hyr n konflikt t armatosur, u afrua me romakt. S shpejti edhe Lidhja Epirote-Ahease u shkput nga aleanca me Maqedonin.

N vitin 197 ushtria romake dhe ajo e aleatve ishin prqendruar n Thesali. N betejn q u zhvillua n afrsi t Kinoskefales, Filipi mori goditjen vendimtare dhe u detyrua t krkonte paqe. Kushtet e paqes qen shum t rnda. Filipi detyrohej t hiqte dor nga gjith Greqia dhe nga zotrimet e tij aziatike, t’u kthente romakve tokat e pushtuara n Iliri
q ishin njohur nga paqja e Foinikes dhe t prishte flotn, duke e zbritur at n pes anije. Pr t knaqur krkesat e aleatve t tyre, romakt bn shum ndryshime territoriale dhe u njohn autonomin disa krahinave t vogla, t cilat ishin ngritur kundr Filipit, gj q e thelloi edhe m tepr prçarjen politike n Greqi. Me pushtimin e Dasaretis dhe t Atintanis, romakt i zgjeruan zotrimet e tyre n Iliri dhe e shtyn kontaktin me Maqedonin n thellsi.Pleuratit i njohn t drejtn mbi parthint dhe Lyhnidin dhe me kt i zgjeruan kufijt e shtetit ilir nga jugu deri n Genus, kurse n lindje prfshin penestt deri te liqenet Lynkeste, duke vn kshtu edhe shtetin ilir n kontakt direkt me Maqedonin
n kufijt e vjetr lindor.

Por duke e detyruar Filipin t kthehej n kufijt e vjetr e t ngusht t Maqedonis dhe duke u asgjsuar si fuqi detare, romakt nuk kishin ndrmend t asgjsonin tani pr tani shtetin maqedon dhe as t shfarosnin vet Filipin. Duke iu prgjigjur shqetsimeve t aleatve grek lidhur me kt çshtje, konsulli u tha se « ishte e qart se liria e Greqis krcnohej nga forca
e mbretrve maqedon, por po t shkatrrohej kjo mbretri... trakt, ilirt, grekt... do t dyndeshin n Greqi ».

Pasojat e luftrave romako-maqedone pr Ilirin

Luftrat q u zhvilluan n truallin ilir gjat çerekut t fundit t shek. III p.e. son patn pasoja t rnda pr Ilirin.

Mbretria e cunguar dhe e dobsuar ilire, pasi kishte dshtuar n prpjekjet e saj pr t dal nga gjendja e krijuar prej dy luftrave t mparshme, u gjend kt radh n nj aleanc t detyruar me Romn. Si e till asaj i takoi t mbante nj pjes t peshs s lufts n dobi t Republiks.Krahinat n jug, q ishin shkputur nga mbretria prej kohsh, u kthyen n rezerva strategjike t Roms; qytetet e parthinve dhe t atintanve qen detyruar t kontribuojn n kto luftra pushtuese t Roms me trupa ndihmse dhe t strehojn e t furnizojn ushtrit pushtuese. Duke u kthyer n fush lufte, kto krahina kaluan her n duar t romakve, her t maqedonve dhe m se nj her u grabitn dhe u shkretuan.

Gjat lufts s dyt maqedone u dmtua n mnyr t veçant Dasaretia. Qytetet e saj u plaçkitn e u rrnuan; Antipatrean e shkatrruan nga themelet dhe popullsia e saj u masakrua; Pelioni u plaçkit dhe i morn skllevr banort e qytetit q prbnin forcn prodhuese kryesore; fshatarsia dasarete u detyrua t braktiste vatrat e saj dhe t merrte malet n kohn kur ushtrit pushtuese romake grabisnin hambaret e saj.

Luftrat e vazhdueshme ndikuan rnd edhe mbi gjendjen ekonomike t Dyrrahut dhe t Apolonis. Si aleat t Roms kto qytete qen detyruar t prballonin nj varg detyrimesh ushtarake dhe ekonomike. Dyrrahu, i cili mbeti pak i mnjanuar nga teatri kryesor i veprimeve luftarake, duket se i prballoi m me lehtsi kto detyrime. Ruajtja e standardeve dhe e simboleve tradicionale n prerjet e tij monetare dshmon pr nj far stabiliteti n jetn ekonomike e politike t qytetit. Por Apolonia, e cila shrbeu si kryeura e zbarkimit t trupave romake n Iliri dhe si pika m e synuar e maqedonve n kundrveprimet e tyre ndaj Roms, e ndjeu m shum peshn e lufts. Barra e rnd e detyrimeve q rridhnin nga aleanca me Romn dhe shkretimi i tokave nga sulmet e Filipit V e rnduan shum gjendjen ekonomike t ktij qyteti. Pr ta prballuar kt gjendje apoloniatt u detyruan t intensifikojn prerjen e monedhave prej bronzi dhe t hidhnin n treg variante t reja monedhash q ndryshojn her pas here simbolet e tyre. Me detyrime t rnda ngarkuan romakt edhe qytetet e afrta me Apolonin: Bylisin, Orikun dhe Amantien. Ësht pr t’u shnuar se n kt koh monedhat e ktyre qyteteve huazojn simbolet e prerjeve apoloniate, nj q u imponohet me dashje ose pa dashje, nga nevoja pr t prballuar s bashku peshn e
lufts.

Kshtu, paqja e vitit 196 e gjeti Ilirin t raskapitur nga luftrat e gjata dhe t dobsuar ekonomikisht e politikisht.

5. LUFTA E TRETË ILIRO-ROMAKE
RËNIA E SHTETIT ILIR



Gjendja politike n Ballkan e n Iliri pas vitit 196

Ardhja n fuqi e Gentit dhe gjallrimi i forcave antiromake n Iliri
Pasi fitoi luftn e dyt me Maqedonin, Roma u kujdes t forconte pozitat e saj n Greqi dhe t zinte ktu vendin e Maqedonis. Pr kt qllim ajo shfrytzoi me mjeshtri kontradiktat q ekzistonin midis shteteve greke; duke prkrahur Lidhjen e Ahes asgjsoi lvizjen e Nabisit n Spart, m pas u dha fund pretendimeve t Lidhjes Etole pr hegjemoni n Greqi dhe njhersh me kt u preu rrugn synimeve t Antiohut t Siris mbi kt vend.

N kto ngjarje Mbretria e dobt Ilire, e varur dhe e lidhur me detyrime ndaj Roms, veproi si aleate e saj. Pleurati qe detyruar t drgonte flotn e tij kundr brigjeve t Greqis dhe t ndihmonte me kt pr fitoren romake mbi etolt n vitin 189.

Edhe Filipi V mori ann e romakve. Ai i ndihmoi ata kundr Nabisit dhe pastaj edhe n luftn kundr etolve dhe Antiohut. Duke u przier n kt luft Filipi shpresonte t prmirsonte pozitat e tij dhe u mundua t’i kthej Maqedonis nj pjes t tokave t humbura, por romakt e detyruan t trhiqej n kufijt e vitit 196, duke i dhn t kuptonte
se nuk kishin ndrmend t ndanin me t pozitat e tyre n Greqi.

Interesat e Maqedonis u ndeshn prsri me politikn agresive t Roms. Filloi nj periudh e re marrdhniesh t acaruara, q çuan dalngadal n konfliktin e fundit t armatosur midis tyre. Prgatitjet pr luft glltitn pr shum vite me radh burimet m t rndsishme ekonomike dhe ngritn n kmb forca ushtarake q nuk kishte njohur m par historia e luftrave t ktyre dy vendeve. Me luftn e ashpr politike pr t br aleat dhe prkrahs ato e shtrin konfliktin mbi nj zon t gjer t Ballkanit dhe t Lindjes. Shtetet e ksaj zone dhe shtresat e ndryshme shoqrore u trhoqn n konflikt sipas interesave t tyre politike dhe ekonomike.



Historia e shtetit ilir n kt koh sht e lidhur ngusht me prpjekjet q bhen n Maqedoni dhe n Ballkan pr t prballuar rrezikun e ri romak.Gjendja q u krijua pas lufts kundr etolve dhe Antiohut dhe ngjarjet e lidhura me marrdhniet midis Maqedonis e Roms gjetn nj vlersim t ri n Iliri. Politika agresive e Roms q synonte tani asgjsimin e plot t shtetit maqedon nuk mund t pritej mir nga shtetet e vogla t Ballkanit, duke prfshir ktu edhe shtetin e dobsuar ilir. Gjendja e ekuilibruar q ishte krijuar nga prania prball njra-tjetrs n Gadishull e forcs maqedone dhe asaj romake, ishte i vetmi faktor q kishte siguruar, n nj mnyr ose n nj tjetr, mbijetesn e ktyre shteteve. Prishja e ksaj gjendjeje nuk ishte n interesin e tyre. Duke vlersuar drejt kt rrezik u gjallruan dhe u aktivizuan forcat antiromake n Iliri. Si pasoj, n vitet e fundit t sundimit t Pleuratit vihet re nj kthes n marrdhniet e mbretit ilir me Romn, q u shpreh n afrimin e tij me Maqedonin. T dhnat numizmatike dshmojn pr vendosjen e lidhjeve t ngushta ekonomike dhe politike midis shtetit ilir dhe Maqedonis. Edhe prania e trupave ilire n prbrjen e garnizonit t Kasandres q provohet nga Livi dhe q sipas fjalve t tij « i pat drguar prej kohsh Pleurati », vrteton kt mendim.

Senati reagoi me forc t madhe kundrejt qndrimit t ri ilir, veçanrisht pas ardhjes n fuqi t Gentit, i cili pasoi Pleuratin n vitin 181. Politika romake u drejtua kundr mbretit t ri me tr ashprsin e saj. Ai u akuzua si nxits pr rifillimin e pirateris nga ana e ilirve dhe pr trajtimin e keq q po u bhej gjoja aleatve t Roms dhe qytetarve romak n Korkyra Nigra. Me kt pretekst senati caktoi n vitin 178 nj flot t posaçme prej 10 anijesh, e cila
do t vepronte n Adriatik pr t ruajtur nga flota ilire ujrat midis Ankons dhe Tarantos.

Brenda vendit mbreti u vu, jo pa nxitjen e Roms, prpara vshtirsive edhe m serioze. Kundr tij u ngritn dalmatt, t cilt u shkputn nga mbretria. Prpjekje t tilla u bn edhe nga krer t fiseve t tjera. Gentit iu desh t bnte nj luft t ashpr kundr aristokracis s lart me tendenca proromake, e cila kishte prkrahs edhe n oborrin mbretror. N kt luft ai nuk u ndal as prpara sakrifikimit t vllait, Platorit, q Roma synonte ta vinte n fron n vend t tij.

Prpjekjet pr forcimin ekonomik e politik t Mbretris

Krcnimi i ri romak diktonte nevojn e prgatitjeve pr t’i dal prpara nj konflikti t hapur, i cili siç tregojn ngjarjet, ishte i pashmangshm. Duke e kuptuar qart kt detyr, Genti i kushtoi gjith vmendjen e tij forcimit ekonomik dhe politik t mbretris.

Midis masave me karakter ekonomik ajo q na dshmohet m mir nga burimet sht veprimtaria e dendur monedhaprerse q zhvilloi Genti. Krahas Skodrs dhe Lisit mbreti u njohu t drejtn e prerjes s monedhave edhe dy qyteteve t tjera t mdha, Rizonit dhe Lyhnidit, si dhe dy fiseve t rndsishme Labeatve e Daorsve.jo zgjeroi shum qarkullimin monetar dhe e shtriu at n viset m t thella t mbretris. Rndsi t veçant patn prpjekjet e Gentit pr vendosjen e nj sistemi t prbashkt monetar n mbretrin e tij. Pr kt qllim ai ndrpreu prerjet e vjetra t punishtes s Skodrs dhe n vend t tyre hodhi n treg monedha t reja. Tani monedha kryesore e Skodrs n vend t Zeusit, mban n faqe portretin e mbretit, kurse n shpin, duke ruajtur si simbol anijen ilire, vendin e legjends s qytetit e z titulli dhe emri i mbretit.

Monedhn me mburoj prkrenare q u fut n sistemin monetar t Skodrs qysh prej kohs s Pleuratit, Genti vazhdoi ta pres, por edhe ksaj i hoqi legjendn e vjetr dhe n vend t saj vuri titullin dhe emrin e vet. Kjo tregonte se Genti i kishte hequr Skodrs autonomin monetare dhe punishten e bashksis qytetare e ktheu n punishte mbretrore.

Ndryshe prej Skodrs mbreti u njohu Lisit, Labeatve dhe Daorsve t drejtn q monedhat e tyre t’i sigloj me emrin e bashksis qytetare apo fisnore (?as????? Ge?????), por edhe kta i detyroi t respektojn standardin shtetror: t pajisin monedhat e tyre me portretin e mbretit dhe anijet ilire, si dhe t’u japin t njjtn mas e pesh q kishin monedhat e prera n punishten mbretrore t Skodrs.

M von mbreti shtiu n dor edhe punishten monetare t Lisit dhe i ndaloi qytetit prerjen e monedhave autonome; q nga kjo koh ai krijoi pr Skodrn, Lisin dhe krahinat qendrore t mbretris, nj sistem monetar t prbashkt t prbr nga tri monedha: dy prej tyre ishin monedhat e njohura q priteshin n punishten mbretrore t Skodrs; njra me portretin e mbretit - anijen ilire, dhe tjetra me mburoj - prkrenare. Monedha e tret ishte monedha e vjetr, e vogl e Lisit, e cila pasktaj do t siglohej me titullin dhe emrin e mbretit.N sistemin e ri monedha e par prfaqsonte nominalin, kurse dy t tjerat nndarjet e tij.

Sistemi monetar q vendosi Genti n zonn qendrore nuk u shtri edhe n qytetet periferike t mbretris. Monedhat prej argjendi t Rizonit me mburoj - pegas dhe ato prej bronzi t Lyhnidit me mburoj gjysm anije, t prera n emr t bashksis qytetare (??ss?t??, ?aß?at??, ?a??s??) dshmojn pr nj far autonomie n marrdhniet ekonomike t ktyre qyteteve me mbretrin.

Gjat sundimit t Gentit, Skodra, Lisi dhe qytete t tjera t mbretris fituan nj gjallri t madhe ekonomike. Rrezja e qarkullimit t monedhave t prera n emr t mbretit apo t qyteteve e t fiseve n punishtet e Skodrs, Lisit, Rizonit, Lyhnidit etj., u shtrin n skajet m t thella t Mbretris Ilire dhe n disa raste edhe prtej kufijve t saj. N jug monedhat e Gentit zbresin deri n Dyrrah e Apoloni. Vet prerjet e daorsve dhe t labeatve si dhe monedhat e gjetura n Mat, Peshkopi, Malsi e Madhe dhe n krahinat e thella t Malit t Zi, tregojn se qarkullimi monetar kishte deprtuar dhe n krahinat e brendshme malore.

Politika e ndjekur prej Gentit n fushn e prerjeve monetare mund t konsiderohet nj reform e vrtet, q i lejoi mbretit t prqendroj n duart e tij mjete t fuqishme financiare. Dshmi e qart e ksaj sht prmbajtja e thesarit mbretror q u kap nga romakt. Livi na thot se n arkn e mbretit u gjetn 27 ponde ari, 19 ponde argjendi, 13 000 denar dhe 120
000 monedha ilire argjendi. Kjo ishte nj shum e madhe q mbreti e kishte grumbulluar nga t ardhurat e pronarve mbretror dhe taksat e rnda q u kishte vn nnshtetasve.

Dendsimi i prerjeve monetare dhe prpjekja pr t prqendruar n arkn shtetrore sa m shum mjete financiare diktohej n radh t par nga gjendja ndrkombtare.Rreziku romak sa vinte bhej m i qart dhe mbreti duhej t shtonte prpjekjet e tij pr forcimin e ushtris dhe t flots. Fakti q n kohn e shprthimit t konfliktit efektivi i ushtris ilire numronte 15 000 veta, me t cilt Genti u drejtua kundr romakve (pa llogaritur ktu garnizonet e veçanta t qyteteve) dhe fakti q flota ilire numronte ende n fund t lufts 220 anije, tregon se sundimtari ilir e kishte vlersuar drejt kt rrezik dhe u kishte kushtuar gjith vmendjen prgatitjeve pr ta prballuar at.

Ato elemente t organizimit shtetror q n burimet e periudhs s sundimit t Agronit apo t pasardhsve t tij doln n mnyr sporadike, tek Genti vijn e plotsohen dhe problemi bhet m i qart n trsin e tij.

N kohn e Gentit, edhe pse e cunguar, Mbretria Ilire shtrihej ende n nj territor mjaft t gjer dhe prfaqsonte fuqin e dyt pas Maqedonis, n pjesn perndimore dhe jugore t Gadishullit. Pasi i dhan Pleuratit Parthen dhe Lyhnidin, romakt i njohn Mbretris Ilire si kufi jugor Genusin; n lindje ajo prfshinte edhe tokat e Penestis, kurse n veri pas shkputjes s dalmatve nuk shtrihej m tej se krahina rreth gjirit t Rizonit.

Kryeqytet i mbretris ishte Skodra. Njsit administrative t saj duket se prputheshin me territorin rreth qyteteve. Ato kishin si qendr nj qytet t rndsishm dhe rreth tij nj varg kshtjellash, t cilat mbronin kryeqendrn dhe gjith krahinn. Nj njsi t till formonte Rizoni me kshtjellat e vogla rreth ktij gjiri.Q nga koha q Skodra u b kryeqytet i mbretris duket se qendra e Labeatve kaloi n Meteon. N jug, si shembull mund t sillet krahina e penestve, pr t ciln burimet lejojn t nnkuptohet se formonte nj trsi t till. Uskana, qyteti m i madh i penestve, ishte kryeqendra e krahins, kurse kshtjellat q prmenden rreth saj ishin, me sa duket, qendra me funksione m t ngushta administrative e mbrojtse.

Burimet nuk sjellin t dhnat e nevojshme pr t prcaktuar sa njsi t tilla kishte mbretria, megjithat, duhet menduar se atje ku kemi nj qytet t rndsishm, rreth tij kemi dhe nj krahin q formonte nj njsi administrative t mbretris. Nuk mund t krkohet kjo pr krahinat e thella malore ku jeta qytetare nuk u zhvillua. Rolin e qendrave kan mundur ta luajn ktu vetm fortesat e vogla q shrbenin si seli e aristokracis s fiseve.

E mbshtetur n ekonomin e prparuar skllavopronare t qyteteve Mbretria Ilire e Gentit paraqitet me tipare t qarta t nj monarkie t tipit helenistik. Pushteti m i lart ishte n duart e mbretit. Ashtu si dhe parardhsit e tij ai mbante titullin « mbret i ilirve » dhe sundonte si nj mbret romak dhe nuk njihej n burimet ndonj organ tjetr q t kufizonte veprimet e tij. Antar t veçant t familjes mbretrore zinin detyra me prgjegjsi n punt e shtetit, por rolin m t rndsishm n jetn politike e luanin « miqt » e mbretit. Ata ishin bashkpuntort m t afrt e m t besuar t tij. Kt institucion, q ishte tipik helenistik e ndeshim n Mbretrin Ilire pr her t par gjat sundimit t Teuts; « miqve » ajo u besoi drejtimin e punve t shtetit.N kohn e Gentit « miqt » e mbretit luanin nj rol t dukshm n qeverisjen e vendit dhe ngarkoheshin me misione t rndsishme diplomatike.



Mbreti ishte kryekomandant i forcave t armatosura toksore dhe detare. Veprimet ushtarake i drejtonte vet ose ua besonte komandantve t veçant. Brthamn kryesore t ushtris q ishte mbshtetja kryesore e pushtetit mbretror e prbnin kontingjentet e rregullta, t cilat sipas rastit qndronin si garnizone n qytete ose prqendroheshin pr t ndrmarr nj ekspedit apo pr t prballuar luftimet n nj front t caktuar. Burimet nuk bjn fjal pr forca ndihmse n prbrjen e ushtris ilire, por nuk duhet prjashtuar mundsia q fiset malore t ken ushqyer ushtrin mbretrore me forca t tilla, sa her q i thrriste mbreti, duke qen t komanduara nga krert e tyre.

Njsi e flots ilire sht lembi, nj anije e vogl, por e shpejt dhe e manovrueshme. Çdo lemb, prveç rremtarve, kishte edhe 50 lufttar q prbnin njsin baz t forcave ushtarake detare dhe mbase edhe toksore ilire.

Mbreti kishte nn kontroll punishtet monetare dhe autorizonte prerjen e monedhave n emr t vet ose t bashksis qytetare e fisnore.Nj aparat fiskal vilte taksat me t cilat Genti kishte ngarkuar shtetasit; kurse burgjet dhe nnkuptohet, nj aparat dhune garantonin rendin e vendosur nga shtresa sunduese dhe prfaqsuesi i saj m i lart, mbreti.

N marrdhniet me botn e jashtme shtetin e prfaqsonte gjithashtu mbreti; ai shpallte luftn dhe prfundonte paqen, lidhte aleanca, zhvillonte bisedime t drejtprdrejta ose prmes prfaqsuesve caktonte pengje pr t garantuar nj marrveshje, merrte hua etj..

Administrimi i qyteteve dhe i krahins q lidhej me to u besohej dinastve, t cilt mbreti mund t’i zvendsonte. N zonn qendrore t mbretris Genti arriti ta kufizonte shum autonomin e qyteteve dhe ta dobsonte autoritetin e dinastve lokal, t cilt n burimet njihen ndryshe dhe si « principa illyriorum ».

Siç shihet, n kt periudh shteti ilir paraqitet me nj struktur t gjithanshme dhe me organe administrative q ishin ngarkuar me funksione t ndryshme n veprimtarit pr forcimin e pushtetit qendror dhe konsolidimin e shtetit. Reforma monetare ishte nj shprehje e qart e ksaj politike. Kontradiktat n plan ndrkombtar q mplekseshin me ato sociale, t brendshme, e diktonin nj politik t till. Genti e prçoi kt pa ngurrim dhe me rezultat n zonn qendrore t mbretris.

Politika e jashtme e Gentit

Duke qen n marrdhnie t ndera me Romn, Genti u kujdes t vendos marrdhnie t mira me fqinjt ballkanik. Qysh n fillim t sundimit t tij, ai ia arriti t vendoste lidhje miqsore me fqinjn lindore, Mbretrin Dardane. Kto marrdhnie mbreti i prforcoi me nj martes dinastike dhe sado e ndrlikuar q u b m von gjendja politike n Ballkan, nga burimet nuk del q ato t jen prishur.

Por bazn e politiks s jashtme t shtetit ilir n kt koh e prbnin marrdhniet miqsore me Maqedonin. Synimet ekspansioniste t Roms kishin diktuar nj politik t till qysh n vitet e fundit t sundimit t Pleuratit. Tani n kohn e Gentit, vazhdimi i ksaj politike bhej edhe m i nevojshm, sepse, n fund t viteve 80 dhe sidomos gjat dekads s re, senati e shtoi presionin politik mbi shtetet e Ballkanit dhe n mnyr t veçant mbi Maqedonin dhe Mbretrin Ilire. Burimet letrare nuk hedhin drit mbi marrdhniet e tij me sundimtarin e Maqedonis Perseun, n vitet e para t sundimit t Gentit, por n to vihet re qart nj paralelizm n qndrimin armiqsor t Republiks (Roms) ndaj tyre. Nga ana tjetr, materiali numizmatik dshmon pr lidhje t ngushta ekonomike dhe si rrjedhim edhe politike, midis Mbretris Ilire dhe Maqedonis.

Marrdhniet e Gentit me Perseun dokumentohen m mir n prag t lufts s fundit. Dy lajme t Livit q lidhen me fundin e vitit 173 dhe fillimin e vitit pasues hedhin drit mbi kto marrdhnie. Njri ka t bj me vrasjen e Artetaurit, nj dinasti t vogl q prkrahte politikn romake diku n Iliri, ndoshta n zonn e pushtuar nga romakt dhe q n burime paraqitet si nj aksion i kombinuar i Perseut dhe i Gentit. Lajmi tjetr bn fjal pr dy sulme t Gentit kundr tokave t Iss dhe prkon n koh me aktivitetin q zhvillon Perseu pr t prmirsuar pozitat e tij n jug dhe n lindje.Kto ngjarje q shkaktuan shqetsimin e romakve dhe t aleatve t tyre nuk mund t merren thjesht si nj produkt i propagands romake q synonte t’i paraqiste t dy sovrant si provokator. Livi, sipas Polibit, pohon se, krahas delegatve q vijn nga Lindja me ankesa kundr Perseut, delegat nga Isa vijn para senatit pr t akuzuar Gentin pr at q « ishte n nj mendje me mbretin e Maqedonis dhe q t dy s bashku po prgatitnin luftn kundr romakve ».Gjendja ishte e till q u
impononte t dy sovranve nevojn e veprimeve t bashkrenditura pr t prballuar rrezikun romak q sa vinte bhej m krcnues. Megjithat sht fakt se duke u prgatitur pr t’i br ball ktij rreziku, t dy sovrant nuk donin nj konflikt t hapur me Romn, fuqia e s cils nuk ishte pr t mos u prfillur. Prandaj Genti, ashtu siç bn edhe Perseu, u shpejtua t drgonte delegat n Rom « pr t lar nga fajet q i ngarkonin isasit ». Senati nuk pranoi t bisedonte me t drguarin e mbretit dhe i bri t ditur paknaqsin e tij duke e shoqruar me krcnime. Duke dashur, nga ana tjetr, q ta izolonte plotsisht Perseun, senati provoi ta bind Gentin q t shkputej nga miqsia me mbretin maqedon dhe t
bashkonte armt e tij me ato t romakve. Genti qndroi n pozitat e tij dhe delegati romak
u kthye n atdhe i dyshuar se ishte korruptuar me t hollat e mbretit ilir. Me kt ndrpriten prpjekjet romake pr t trhequr Gentin nga ana e tyre.

Kshtu n pragun e lufts kundr Maqedonis, kur Roma zhvillonte nj veprimtari t etshme diplomatike, t shoqruar me presion t madh politik, pr t izoluar Perseun, sundimtari ilir nuk mori ann e Republiks. Livi e paraqet Gentin t lkundur, por faktet tregojn se as kt radh, as m pas, mbreti ilir nuk tregon shenja lkundjeje n qndrimin e tij ndaj Roms. Ishte vetm prgatitja e pamjaftueshme q do ta pengonte pr t dal n fushn e betejs kundr saj.

Lufta e tret romako-maqedone, veprimet luftarake t vitit 171

Krahas prgatitjeve diplomatike, Roma po merrte edhe masat ushtarake pr t asgjsuar Maqedonin dhe Mbretrin Ilire q ishin dy forcat kryesore, t cilat pengonin planet e saj ekspansioniste n Ballkan.

N nntorin e vitit 172 senati urdhroi drgimin e forcave t para n brigjet e prtejme t Adriatikut, t prbra nga 5 000 kmbsor dhe 300 kalors. Ky kontingjent i vogl q drgohej si pararoj e ushtris konsullore, pasi zbriti n Epir, me sa duket n Orik, ngriti lmin e vet n afrsi t Nymfeut, n tokat e Apolonis. Kndej nj njsi prej 2 000 vetash u drgua menjher pr t zn, siç na thuhet, « fortesat e dasaretve dhe t ilirve ». Po t gjykojm nga t dhnat e mvonshme, forcat romake duhet t jen vendosur n kt koh n Lyhnid, Uskan dhe n disa kshtjella rreth saj, aty ku prania e tyre na del papritur n ngjarjet e dimrit t vitit 170/169. Ky aksion kishte nj qllim t largt strategjik.Ai duhet t siguronte pozitat romake n Iliri, t mbante t hapura rrugt kryesore pr n Maqedoni dhe t bnte presion mbi Mbretrin Ilire, duke e ndar at territorialisht nga Maqedonia.

M von forca t pakta u drguan n Greqi dhe u vendosn npr qytete si garnizone t vogla q kishin m tepr karakter simbolik. Nj kontingjent i veçant u drgua n Thesali pr t zn Larisn si nj pik me rndsi strategjike. Pasi ishin zn pozitat e prparuara n Iliri e Thesali, n pranvern e vitit 171, senati vendosi t fillonte luftn kundr Perseut. Goditja do t jepej nga Thesalia. Ushtria konsullore pasi zbriti n Apoloni, prshkoi Epirin dhe ra n ultsirn thesale; ktu ajo u gjend prpara forcave t Perseut q kishin zn rrugn e hyrjes pr n Maqedoni; 40 000 ishin forcat konsullore prball 43 000 forcave t Perseut, megjithat t dyja palt iu shmangn betejave vendimtare dhe stina e vers s vitit 171 u mbyll pa ndonj rezultat t shnuar, duke i ln kundrshtart n pozitat e mparshme, fillestare.

Ndrkaq Roma nuk e la krejt pas dore edhe Mbretrin Ilire. Ndrsa ushtria konsullore u nis pr t zbritur n Apoloni, flota romake vuri dor mbi 54 anije t Gentit, pa marr plqimin e mbretit dhe i prfshiu n prbrjen e forcave detare q do t zinin Qefalonin dhe do t vepronin gjat bregdetit grek n mbshtetje t forcave toksore romake. M von romakt duket se ndrmorn nj aksion t dyt, shum t rndsishm, kundr Mbretris Ilire. Ndrsa po zhvillohej fushata verore n Thesali, konsulli urdhroi t nnshtroheshin disa qytete n Iliri. Midis tyre Karnunti, nj qytet i paidentifikuar, u bri nj qndres t fort pushtuesve, prandaj pretori q komandonte forcat romake, urdhroi plaçkitjen e ktyre qyteteve. Nuk sht thn qart pr ç’qllim u organizua kjo fushat, megjithat nj ngjarje q ndoshta mund t lidhej me t, do t ishte ajo q ka t bj me ndryshimet n kufirin jugor t Mbretris Ilire.Duke qen n marrdhni t ndera me Gentin dhe pasi dshtuan prpjekjet pr ta br at pr vete, senati urdhroi aneksimin e tokave dhe t qyteteve parthine q i pat njohur Pleuratit m 196 dhe e shtyu kufirin e Mbretris Ilire nga Genusi n Ardaksan, aty ku shnohet disa vite m von. N kt rast Karnunti dhe qytetet e tjera q u sulmuan bashk me t duhen krkuar n veri t Genusit. Ësht pr t’u shnuar se si pr rastin e grabitjes s anijeve, ashtu dhe pr ndryshimet q ndodhn n kufirin jugor t mbretris, sundimtari ilir nuk jep asnj shenj kundrshtimi, sepse, me sa duket, nuk ishte n gjendje ta bnte nj gj t till.

Fushata e Perseut n Iliri n dimrin e vitit 170/169

Aleanca iliro-maqedone

Gjendja n frontin thesal edhe n vitin 170 mbeti e pandryshuar.N Iliri prkundrazi u zhvilluan ngjarje t rndsishme. N vern e ktij viti romakt i shtuan forcat e tyre rreth Mbretris Ilire. Garnizoni i Iss q kishte m par vetm 12 anije t vogla vendase u
prforcua me 18 anije t tjera pesrremshe dhe 2 000 ushtar, q do t ishin t gatshm pr çdo rast kundr Gentit. Nga ana tjetr, Senati drgoi n Iliri edhe 4 000 kmbsor dhe kjo forc u rrit m von me 8 000 veta, me trupat ndihmse q u mobilizuan midis aleatve t Roms. Kshtu forcat romake nga 5 000 q ishin n fillim t konfliktit u rritn n vitin 170
n 15 000 veta. Kjo forc e konsiderueshme q ushtronte presionin e vet t vazhdueshm mbi Mbretrin Ilire, kishte krijuar nj gjendje lufte t pashpallur.

Gjendja e krijuar n Iliri shqetsonte mjaft edhe Perseun, sundimtarin e Maqedonis. Forcat romake q ishin grumbulluar ktu po bheshin nj rrezik gjithnj m serioz pr t dhe po e ngushtonin Gentin q ai e quante aleatin e tij t natyrshm. Prandaj, pasi prfundoi fushatn kundr dardanve, Perseu vendosi t’i godiste pozicionet romake n Penesti dhe, duke u shtyr n thellsi t Iliris, t vendoste kontaktet me Gentin. Si koh t prshtatshme pr kt ekspedit, Perseu zgjodhi mesin e dimrit (dhjetor-janar 170/169), kur nj sulm romak kundr Maqedonis nga ana e Thesalis ishte pothuajse i pamundshm, meqense bora e madhe i bnte t pakaprcyeshme malet q ndanin kto dy vende. Pasi prqendroi nj forc goditse prej 12 500 vetash n Stuber u drejtua kundr Uskans, qytetit m t madh t toks s penestve dhe e rrethoi at.Mbas nj qndrese t vogl garnizoni romak prej 4 000 vetash dhe forcat ndihmse t mobilizuara tek ilirt u dorzuan. Romakt i ndan n grupe t vogla dhe i shprndan npr qytete pr t’i mbajtur n roj, kurse uskanasit dhe ilirt e zn rob i shitn.

Pas ksaj Perseu u drejtua kundr qytetit Oene, q zinte nj pozit strategjike n rrugn pr n krahinn e labeatve, qendr e mbretris s Gentit. Por m par iu desh t nnshtronte nj varg kshtjellash, midis t cilave Draudakun, nj qendr e fort dhe me nj popullsi t dendur, q zinte nj vend me rndsi n mbrojtjen e Oenes. Vetm pasi zuri kto kshtjella dhe bashk me to edhe garnizonet e vogla romake, gjithsej 1 500 veta, Perseu arriti n Oene. Qyteti ishte vendosur n nj vend t mbrojtur mir nga lumi q i kalonte pran dhe nj mal i lart n shpin t tij. Meqense nuk pranoi t dorzohej, mbreti qe i detyruar ta merrte me forcn e armve pas nj rrethimi t gjat e t lodhshm. I zemruar, Perseu urdhroi t masakroheshin t gjith burrat; grat e fmijt i mori rob dhe qytetin ua la ta plaçkisnin ushtarakve.

Pas ksaj fitoreje ekspedita i kishte arritur objektivat e saj: kishte larguar njher pr njher rrezikun e nj invazioni romak nga perndimi dhe kishte çelur rrugn pr tek Genti. I knaqur Perseu u kthye n Stuber dhe menjher u kujdes pr t hyr n lidhje me mbretin ilir, aleancn me t cilin n kt çast e çmonte shum. Pr kt qllim, nisi dy prfaqsues t vet, Adeun nga Maqedonia, dhe ilirin Pleurat, i cili gjendej pran tij i mrguar dhe q do t shrbente si prkthyes. Delegatt u porositn t informonin Gentin mbi rezultatet e lufts kundr romakve dhe dardanve, n mnyr t veçant t’i vinin n dukje fitoret q kishte korrur Perseu gjat fushats s fundit n Iliri dhe t’i propozonin aleanc. Pasi prshkuan nj rrug t gjat, prmes krahinave malore t Iliris delegatt arritn n Skodra. Genti ndodhej
n Lis, prandaj i ftoi ta gjenin atje. Bisedimet q filluan ktu n janar t vitit 169 dhe q u rimorn disa her gjat ktij viti, prfunduan vetm n janarin tjetr t vitit 168. Q n takimin e par Genti e pranoi iden e nj aleance, por u tha t drguarve t Perseut se nuk kishte arm dhe t holla t mjaftueshme pr t’u shpallur luftn romakve.Pas ksaj prgjigjeje t Gentit, tradicioni antik dhe pas tij gjith historiografia moderne, kan par gjithmon lkundjet dhe pavendosmrin e mbretit ilir pr t’u prishur haptazi me romakt dhe dshirn e tij pr t prfituar sa m shum t holla. Perseu, nga ana tjetr, paraqitet gjat traktativave si nj koprac q do t’ia arrij qllimit me nj çmim sa m t lir, prandaj humbet kohn me bisedime t zgjatura dhe pa rezultat.Nuk ka dyshim se qndrimi proromak i Polibit, q i transmeton kto bisedime, ka br q t errsohet prmbajtja racionale e ktyre traktativave.Rezerva q bn Genti n lidhje me mungesn e armve dhe t t hollave dshmon vetm se ai ishte i paprgatitur pr t hyr n luft. Kjo vrtetohet edhe me at q nj vit m von ai do ta bnte kt pa ngurrim. Fakti q Genti nuk iu prgjigj menjher krkess s Perseut tregon se midis tyre kishte, me sa duket, vshtrime t ndryshme t karakterit taktik pr çshtjen e lufts. Ndrsa mbreti maqedon, mbasi kishte hyr n luft, donte q me aksionet e tij ushtarake dhe politike t’u imponohej romakve, t’i bindte se ishte
e pamundur fitorja mbi maqedont, dhe t’i bnte t pranonin nj zgjidhje kompromisi, Genti q e shikonte ende t balancuar forcn romake me at maqedone, donte t fitonte koh pr nj prgatitje t mjaftueshme para se t hynte n luft, n qoft se kjo do t ishte e pashmangshme.

Ndrsa kta dy sovran mendonin dhe vepronin me mnyrn e tyre, romakt merrnin masa pr t kaluar n veprime vendimtare. N muajt e fundit t dimrit t vitit 169, aksionet e tyre n Iliri ishin ende t parndsishme: ata ndrmorn nj sulm q prfundoi pa sukses, pr t ripushtuar Uskann dhe m pas u kujdesn q t forconin kontrollin mbi krahinat e pushtuara t Iliris, duke marr pr kt qllim pengje nga parthint dhe disa qytete t penestve, q kishin mbetur n duart e tyre. Romakt nuk patn sukses n nj aksion q ndrmorn n Epir. Por n prag t vers gjendja ndryshoi. N frontin thesal romakt, me nj manovr t shkatht kaluan masivin e Olimpit dhe papritur u gjendn n Maqedoni, duke e detyruar Perseun t trhiqej n pozita t reja mbrojtse.

Ndrkaq forcat romake n Iliri u rritn n 30 000 veta. N numrin e prgjithshm t forcave toksore dhe detare q prqendroi Republika n fillim t vitit 168, kjo ishte nj fuqi e konsiderueshme. N kundrshtim me tendencn e historiografis antike dhe moderne pr t minimizuar rolin e Mbretris Ilire, kjo shifr tregon qart se ç’vend z ajo n kt luft vendimtare pr fatet e popujve t Ballkanit, sa koh q Roma qe detyruar t drejtonte kundr saj nj forc t till ushtarake.

Prpjekjet q u bn nga Perseu gjat dimrit 169/168 pr t gjetur nj zgjidhje diplomatike t konfliktit, duke prdorur si ndrmjets shtetet helenistike, dshtuan. N kto rrethana u b e qart se fati i lufts do t zgjidhej vetm n fushn e betejs.


N janar t vitit 168 bisedimet midis prfaqsuesve t Perseut dhe Gentit morn fund pasi pala maqedone kishte marr prsipr t jepte nj ndihm financiare prej 300 talentesh pr nevojat e lufts dhe « gjith sigurimet e domosdoshme ». Kjo fraz q mbase nnkuptonte rregullimin e gjith marrdhnieve midis dy mbretrive gjat dhe mbas lufts, mbetet pr fat
t keq te Polibi e paprfunduar. Menjher pas ksaj Genti ratifikoi marrveshjen n Meteon dhe pasi bri betimin, u dorzoi prfaqsuesve t mbretit maqedon pengjet. Perseu q i jepte nj rndsi t veçant ksaj aleance, n kt çast kritik pr Maqedonin, e shpalli prfundimin e marrveshjes me nj solemnitet t veçant: ai organizoi n Dium ceremonin e betimit dhe t kmbimit t pengjeve n prani t kaloris maqedone, duke llogaritur kshtu edhe efektin psikologjik q do t kishte kjo ngjarje n trupat e tij.

Prveç delegacionit q asistoi n ceremonin e ratifikimit t marrveshjes, Genti drgoi n Maqedoni edhe dy prfaqsues, t cilt s bashku me nj delegacion maqedon do t shkonin n Rod pr ta trhequr kt fuqi detare n aleancn e tyre. Ktij misioni sovrant i jepnin nj rndsi t madhe, sepse sipas tyre po t bnin pr vete kt qytet, romakve nuk do t’u mbetej asnj shpres pr fitore as n tok, as n det. Ata kishin shum besim n suksesin e ktij misioni, sepse edhe Rodi, me pozitn hegjemone n Mesdheun Lindor nuk e donte daljen e Republiks n kto an.

Pas ksaj Genti mori qndrimin e par t hapur kundr romakve, t cilt koht e fundit kishin riaktivizuar diplomacin e tyre pr ta br pr vete mbretin ilir. Dy delegat q senati kishte drguar pr kt qllim i arrestoi dhe menjher kaloi n masat efektive pr fillimin e veprimeve luftarake.N kt pik tradita polibiane i atribuon Perseut nj veprim t pandershm q e shpjegon me vesin e tij t kopracis. Sipas Polibit, mbreti maqedon i bindur se me kt hap Genti ishte komprometuar n marrdhniet me romakt, ndrpreu drgimin e ndihms financiare, lejoi vetm drgimin e 10 talenteve, kurse shumn tjetr t parave, t vulosura me simbole ilire, q kishte arritur n kufi, urdhroi ta kthenin mbrapsht. Ky pasazh i Polibit, pr vrtetsin e t cilit e mbrojn me forc edhe autor modern, sht vn n dyshim me t drejt, si nj shprehje e qndrimit t tij, prgjithsisht armiqsor ndaj Perseut, ashtu sikurse edhe ndaj Gentit, figurat e t cilve ky historian dhe pas tij gjith burimet antike i paraqisnin n nj drit t rreme.

Lufta e tret iliro-romake

Kshtu n çastin kur konflikti kishte arritur kulmin e tij, mbreti ilir kishte vendosur t hynte n luft kundr Roms, duke e zgjedhur kt si t vetmen rrug pr mbrojtjen e pavarsis politike. Vendimi i tij u prit me entuziazm n Maqedoni, n Rod dhe duhet menduar edhe n vise t tjera t Ballkanit, sepse ngjallte shpresa pr fitoren mbi romakt.

Genti nuk vonoi t vepronte. Pasi kishte grumbulluar n Lis nj forc t konsiderueshme prej 15 000 vetash, u hodh n sulm. Me forcat kryesore u drejtua kundr qytetit Basania, i cili siç na ka mbrritur n tekstin e Livit, ishte 5 milje nga Lisi. Ky qytet ishte n aleanc me romakt. Genti u mundua ta bj pr vete at me an t bisedimeve, por mbasi nuk pranoi t nnshtrohej, e rrethoi. Ndrkaq t vllan Karavandin e drgoi me 1 000 kmbsor dhe 50 kalors, n veri pr t nnshtruar fisin e Kavve. Qyteti Durn e priti mir, kurse qyteti tjetr i mbylli dyert Karavandit. Genti nuk pati sukses edhe n operacionet detare. Flota e tij prej 80 anijesh q ishte drguar t godiste tokat rreth Dyrrahut dhe Apolonis dhe, me sa duket, t vendoste kontrollin mbi rrugn detare q lidhte t dy brigjet e Adriatikut, u thye n afrsi t Apolonis n ndeshjen me flotn romake dhe qe e detyruar t trhiqej n drejtim t veriut.

Pas ksaj romakt, q kishin prqendruar ndrkaq forcat e tyre n Genus, u drejtuan kundr mbretit n Basania. Forcat romake, dy her m t mdha n numr, mbasi pushtuan qendrat e rndsishme gjat rrugs, u gjendn para mureve t Skodrs. Boshllku q sht krijuar n tekstin e Livit nuk jep mundsi pr t njohur hollsit e ktyre veprimeve luftarake.

Qndresn e fundit Genti e bri n Skodra. Ai shpresonte shum n kt qytet q e kishte zgjedhur si kryeqendr t mbretris, sepse pozita e tij ofronte nj mbrojtje t sigurt. Dhe me t vrtet i rrethuar nga dy lumenj, Klausali dhe Barbana dhe i fortifikuar mir, qyteti mund t prballonte me sukses nj rrethim t gjat. Por mbreti nuk diti ta organizonte mir mbrojtjen. N vend q forcat ilire t qndronin brenda mureve rrethuese t qytetit dhe t’i shmangeshin prleshjes n fush t hapur, u futn n betej aty ku armiku kishte eprsi numerike, dhe i theu keqas. Pasi dshtuan edhe prpjekjet e vllait t tij, Karavandit, pr t grumbulluar forca t tjera nga krahinat prqark, Genti u dorzua.

Dhjet dit m von pas rnies s Skodrs, n betejn q u zhvillua n Pydna u shkatrrua prfundimisht dhe ushtria maqedone.Njhersh me Ilirin dhe Maqedonin romakt nnshtruan dhe Epirin. Genti dhe Perseu bashk me familjet e tyre, me plaçk e robr t shumt lufte u drguan n Rom.

Kshtu u nnshtruan dy shtetet e fuqishme t Ballkanit dhe u vendos n kto krahina sundimi romak.

Coptimi i tokave t shtetit ilir

Menjher pas mbarimit t lufts romakt u morn me ndarjen administrative t tokave t shteteve t mundura. Senati romak i shpalli « t lir » ilirt e maqedont; n t vrtet, sikurse e treguan ngjarjet e mvonshme, ai shpalli humbjen e pavarsis s tyre. N nj mbledhje q u b n Skodra, n vitin 167 p.e. son, ku morn pjes pes t drguar t posaçm nga Roma dhe prfaqsuesit e paris ilire proromake, komandanti i ushtris Lue Anici shpalli vendimet e senatit romak. Tokat e shtetit ilir u ndan n tri njsi administrative
t veçanta. N krahinn e par, me qendr Lisin, qen prfshir tokat prreth ktij qyteti deri te lumi Mat n jug. Njsia e dyt administative prbhej nga krahina e banuar prej labeatve, qendra e s cils ishte Skodra. N krahinn e tret bnin pjes viset bregdetare ilire n veri t Skodrs deri te lumi Narona, duke prfshir qytetet Rizen e Olcin.Pushtuesit romak shpalln gjithashtu se t gjith ilirt, q nuk ishin bashkuar me Gentin n luftn kundr Roms nuk do t paguanin taksa, kurse ilirt e tjer do t’i jepnin shtetit romak gjysmn e tksave q i kishin paguar mbretit Gent. Romakt larguan nga qytetet dhe kshtjellat ushtrit
e tyre dhe n krye t njsive administrative t formuara rishtas vun prfaqsues nga paria ilire, prkrahse t politiks pushtuese t Roms n Iliri.

Çfar fshihej prapa « Liris » s dhn nga Roma? Pr t kuptuar kt duhet marr parasysh pohimi i autorve antik, q theksojn se Iliria e Maqedonia, t mundura ishin vn « nn pushtetin e popullit romak » dhe se ilirt e maqedont do t jetonin « t lir » vetm mbasi romakt t’u jepnin atyre kushtetutn, duke rregulluar ligjet dhe duke caktuar taksat. Pastaj tri krahinat ilire t ndara dhe t bazuara mbi autonomin e « civitates-ve » bashksive, do t kishin organet e tyre administrative, por nuk do t kishin t drejt pr t pasur asnj lloj marrdhnie gjinie, ekonomike e politike midis tyre. N kt mnyr ndrpriteshin lidhjet ekonomike, bhej i pamundur nj bashkim ushtarak i tyre dhe shmangej kshtu rreziku i nj kryengritjeje.

Krahinat e qytetet ilire n jug t lumit Mat, t cilat nuk kishin br pjes n shtetin ilir t Gentit, sundimtart e paria e t cilve qysh n dy luftrat e para iliro-romake kishte mbajtur krahun e Roms, siç qen parthint e atintant, romakt i mbajtn nn protektoratin e tyre.
T tjert q nuk kishin marr pjes n luft, si bylint, amantt, dasarett etj., i lan prsri vete. Qytetet greke Korkyra, Apolonia e Dyrrahu ruajtn autonomin e tyre, por mbetn baza t rndsishme ushtarake pr veprimet luftarake t mvonshme t Roms n Ballkan. Pr pjesmarrjen n luftn kundr shtetit ilir senati romak u ndau atyre 220 anijet q ishin pjes e plaçks s zn n Iliri.

N tokat e shtetit t Epirit, ku romakt kishin hasur gjat veprimeve ushtarake nj qndres t fort, pas shkatrrimeve t mdha, pas masakrave q bn legjionet romake dhe shndrrimit n skllevr t nj pjese t madhe t popullsis, u vendos nj regjim i rrept ushtarak. qytetit Foinike, bashk me nj territor t vogl t banuar nga kaont, romakt u lan nj far autonomie, sikurse trojn disa mbishkrime dhe monedhat e prera prej ktij qyteti.

Kshtu pas mbarimit t lufts s tret iliro-romake, Iliria e Jugut u coptua ekonomikisht e politikisht. T vna nn protektoratin e Roms ose duke pasur nj far autonomie, krahinat e qytetet ilire nuk mundn t zhvillonin si m par ekonomin e tyre.Disa deg t prodhimit, si nxjerrja e metaleve e ndrtimi i anijeve u ndrpre dhe kaluan n duart e romakve.Megjithse disa qytete t Iliris s Jugut vazhduan prerjen e monedhave autonome, qarkullimi monetar dhe marrdhniet tregtare nuk kishin m at intensitet q kishin pasur para luftrave iliro-romake.N kt koh u forcua edhe m tepr pozita e shtress s pasur ilire, e skllavopronarve t mdhenj, t cilt e mbshtetnin politikn e Roms dhe krkonin t prfitonin nga rrethanat e reja ekonomike e politike pr t shtuar pronat e pasurit e tyre.

Kjo gjendje q u krijua n Ilirin e Jugut n fund t shek. III dhe gjat shek. II p.e. son nuk zgjati shum. Ajo qe e varur n prgjithsi nga politika q Republika do t ndiqte n Gadishullin Ballkanik dhe nga synimet pushtuese t saj. Dy ngjarje q ndodhn brenda nj kohe t shkurtr, agresioni romak ndaj krahinave veriore ilire dhe kthimi i Maqedonis n provinc e bn t qart qndrimin q do t mbante Roma kundrejt ilirve. Romakt, pas kryengritjes maqedone t vitit 149 p.e. son, krijuan provincn e Maqedonis dhe prfshin n t t gjitha krahinat ilire n jug t lumit Mat.

KREU VI


MBRETËRIA E DARDANISË

Mbretria Dardane doli n skenn historike n shek. IV p.e. son dhe u b nj prej faktorve relevant, politik dhe ushtarak n Evropn Juglindore gjat shekujve III-I p.e. son Shteti i Dardanis, duke i br sfid dominimit romak pr nj koh t gjat, ra nn pushtetin e Perandoris Romake. dhe iu bashkangjit Provincs s Mezis s Eprme (Moesia Superior) n vitin 44 e. son. Mvehtsia e dikurshme, q krijoi identitetin dardan dhe rezistenca e vazhdueshme, bn q n vitin 279 e. son t krijohej njsia e veçant administrative-politike romake, Provinca e Dardanis.

Territori dhe popullsia

Dardania shtrihej n territorin e Kosovs s sotme, t Maqedonis Veriperndimore, t Serbis Jugore dhe n nj pjes t Sanxhakut. N gjysmn e dyt t shek. III p.e. son, n kuadr t mbretris hyri edhe Peonia dhe qyteti me rndsi gjeo-strategjike Bylazora (Veleshi i sotm). Kosova, duke prfshir edhe territorin e Shkupit, prbnte hapsirn qndrore t ksaj mbretrie.

Dardania kishte nj pozit t volitshme gjeografike dhe gjeostrategjike, q mundsoi krijimin e ndrlidhjeve me hapsirat fqinje dhe ato m t largta. Territori i saj, duke u prshkuar nga luginat e lumenjve Vardar, Drin, Morav, Ibr dhe Sitnic, prbnte nj udhkryq t rrugkalimeve t rndsishme ballkanike q shpinin drejt Egjeut, Adriatikut dhe Detit t Zi.

Fal edhe pasurive natyrore (arit, argjendit, hekurit, fushave pjellore, pyjeve, kullotave), si dhe t klims s prshtatshme, kontinentale dhe mesdhetare, Mbretria Dardane n shek. IV-II p.e. son njohu lulzimin m t madh.

N Dardani jetonin nj varg fisesh, por nga burimet e shkruara ngeln t njohur vetm fisi i dardanve, galabrve, daunve dhe i thunatve Pa dyshim, fisi i dardanve, pas konsolidimit dhe fuqizimit t aristokracis fisnore, n shekujt VI-IV p.e. son, mori rolin udhheqs mbi bashksit fisnore duke i dhn emrin mbretris. N shek. V p.e. son kto fise banonin n hapsirn midis lumenjve Axios (Vardar), Drilon (Drin), Margus (Morav) dhe Timakus
(Timok).

Etimologjia e emrit dardan, prkatsisht e Dardanis, lidhet me glosn indoevropiane dardh-a, shqip: dardha, dhe do t thot vendi i dardhave. Edhe qytetet antike dardane e prcjellin zhvillimin fonetik t shqipes, si Naissus-Nish, Scupi-Shkup, apo emrat e maleve e t lumenjve n Dardani, si Scardus mons (Mali Sharr), Drinus (Drini) etj..

Dardant jan nj nga fiset e mdha ilire. N epokn e hekurit, ata formuan nj kultur me veçori lokale duke ruajtur tiparet e prbashkta me kulturn ilire. Vendbanimet n kt koh jan ngritur n kodra gjeostrategjike, pran burimeve t qndrueshme ekonomike. Vendbanimet rrethohen me ledhe prej dheu, prforcohen me gjerdhe, apo me ledhe prej gursh, t ngritura me teknik t that. Kto vendbanime njihen sot me emrat gradina, gadisha e gradisha, disa prej tyre q banuan edhe n antikitetin e von e n mesjet, njihen me toponimet gjytet dhe kala.

Deri n shek. IV p.e. son varrimi kryesor sht br n nekropole tumulare, si n gjith trevn tjetr ilire. N fazat e hershme t epoks s hekurit ka edhe varrime me urna - kultura Brnic (shek. XI-IX p.e. son).

Dardania paraurbane

Bazat pr lindjen e shtetit dardan vrehen n protohistorin dardane gjat shek. VI-IV p.e. son. N kt faz protourbane fuqizohet aristokracia fisnore, e cila akumulon pushtetin, duke krijuar kshtu baz pr nj shtres t ardhshme skllavopronare.

Lidhjet me jugun e zhvilluar, gjat shek. VI-V p.e. son shpejtuan procesin e diferencimit shoqror. Tregtart solln n trojet dardane importe t shumta luksoze pr t plotsuar nevojat e aristokracis vendse gjithnj n rritje.

Prodhimtaria e mjeshtrve dardan u intensifikua nga mesi i shek. V p.e. son. Zejtart poçar, prodhonin en me çark sipas tradits vendse dhe sipas modeleve helene.

Vendbanimet e fazs protourbane gjenden ende n kodra, por me elemente m t avancuara arkitektonike, siç jan themelet me gur e me lidhje t that. Ato zgjerohen n shpate kodrash, me tendenc t vendosjes s tyre rrz kodrave apo n rrafsh, gj q bhet tipike n fazn vijuese, me krijimin e qendrave urbane.

Nekropolet e shek. VI-IV p.e.s. vazhdojn t jen t tipit tumular duke qen pjes e tradits s hershme ilire.

Dardant n shek. IV p.e. son

Lindja dhe forcimi i Mbretris Dardane
Lajmi i par pr dardant i prket mesit t shek. IV p.e. son dhe tregon pr nj prpjekje t mbretris s Maqedonis, q ishte br asokohe fuqia politike-ushtarake m e madhe n Ballkan, pr t forcuar kufijt verior. Sipas historishkruesit romak, Justinit, Filipi II kishte mundur t mposhte e t nnshtronte dardant e fqinjt e tjer. Kjo luft e sundimtarit maqedon lidhet me pushtimin e Paionis dhe n prgjithsi me veprimet e tij ushtarake kundr ilirve, sepse n vitin 344 p.e. son ai sulmoi edhe shtetin ilir.

Gjendja q Filipi II vendosi n kufirin me dardant qe e prkohshme dhe m tepr nj sigurim i kufijve me fqinjt ilir, t cilt e kundrshtonin politikn hegjemoniste t Maqedonis n Ballkan. N kufirin me dardant shteti maqedon kishte arritur pasi kishte pushtuar viset e paionve. Ngjarjet q ndodhn pas ksaj lufte, duke filluar me kryengritjen e vitit 335 p.e. son tregojn qart se dardant nuk u pajtuan me politikn pushtuese t Maqedonis dhe me gjendjen e krijuar n kufirin jugor, prandaj edhe u bashkuan me koalicionin antimaqedon.

Duke prshkruar ngjarjet e msiprme, autort antik nuk prmendin asnj qendr banimi t dardanve dhe nuk thon asgj pr organizimin e tyre t brendshm. Madje, ata nuk prmendin as sundimtarin e tyre. Por ngjarjet e mvonshme dhe t dhna t tjera burimore dshmojn se n gjysmn e dyt t shek. IV p.e. son ishte kryer bashkimi i fiseve n nj bashksi t fuqishme. Dardania asokohe prbnte nj trsi gjeografike e politike m vete.
N bashksin e dardanve ishte rritur mjaft pushteti i paris pronare t tokave. Nga gjiri i ksaj parie doli m von dinastia mbretrore, q i vazhdoi luftrat me Maqedonin, shkaku i t cilave nuk qe vetm plaçka. Kto luftra u nxitn, n radh t par, nga politika e sundimtarve maqedon, t cilt duke mbajtur t pushtuar Paionin kishin ndrprer marrdhniet miqsore midis dy fqinjve dhe krcnonin n mnyr t vazhdueshme dardant.

N fillim t shek. III p.e. son n trevn qendrore t Ballkanit del Mbretria Dardane si nj organizm politik i rndsishm. N vitet 80 t atij shekulli, n trevn e msiprme ndodhn dy ngjarje t rndsishme, t cilat lidhen njra me tjetrn: invazioni i keltve, kalimi i tyre n drejtim t Greqis e t Maqedonis dhe ndihma q dardant i ofrojn Maqedonis pr t’u mbrojtur nga ky invazion. Sipas njoftimit t Justinit, n vitin 279 p.e. son « mbreti i dardanve » kishte drguar delegat te mbreti maqedon Ptoleme Kerauni pr t’i ofruar nj ndihm ushtarake prej 20 mij lufttarsh n luftn kundr keltve. Por Ptoleme Kerauni e prbuzi ndihmn dhe iu prgjigj me fjal fyese delegatve dardan. Dardant morn masa mbrojtse kundrejt keltve. Pas disfats n Greqi, keltt t mundur e t shpartalluar u trhoqn drejt veriut. Tepricat e ushtris s tyre « u asgjsuan t gjitha n tokn e dardanve, npr t ciln deshn t kalonin », kshtu shkruante Diodori n tregimin e tij pr prfundimin e invazionit t keltve.

Ngjarjet q lidhen me invazionin e keltve jan nj burim i çmuar pr t njohur gjendjen e krijuar te dardant n fillim t shek. III p.e. son. Ndonse nuk njihet emri i sundimtarit t dardanve, dihet se kta t fundit kishin mbretrin e tyre, e cila tashm ishte nj forc politike-ushtarake e fuqishme. Ndryshe nuk ka si shpjegohet ndihma prej 20 000 lufttarsh q mbreti dardan i ofroi shtetit maqedon. Ky veprim i sundimtarit t dardanve duhet par si nj tregues i fuqis s Mbretris s Dardanve dhe, ndoshta, edhe si nj prpjekje pr t ndryshuar marrdhniet me fqinjt jugor.

Pas ktyre ngjarjeve, n burimet e shkruara antike, pr katr dekada nuk ka ndonj lajm pr dardant. S pari mund t mendohet se gjat ksaj kohe dardant qen t shtrnguar t merrnin masa pr zhdukjen e pasojave t invazionit kelt. Duke u mbshtetur n prhapjen e onomastiks dardane dijetart kan shfaqur edhe nj mendim tjetr: gjat periudhs s msiprme Mbretria e Dardanve u forcua edhe m tej duke zgjeruar njkohsisht kufijt e saj n veri e n jug.

N gjysmn e dyt t shek. III p.e. son rifilluan luftrat midis Mbretris Dardane dhe shtetit maqedon. Shkaku i fillimit t luftrave duket se ka qen politika pushtuese e sundimtarve maqedon kundrejt fqinjve t tyre iliro-verior dhe n mnyr t veçant pushtimi i truallit t paionve. Paiont herpashere jan ngritur kundr pushtuesve maqedon dhe, duke u bashkuar n aleanca antimaqedone, kan mundur t çlirohen. Nj aleanc e vjetr, m tepr se sa nj pushtim, duhet t ket ekzistuar midis dardanve e paionve, sepse nuk mund t shpjegohen ndryshe t dhnat e autorve antik sipas t cilve, sa her q paiont fitonin pavarsin, dardant e kishin t hapur rrugn drejt Maqedonis.

Nj politik t till ndoqi edhe sundimtari i par dardan q njohim me emr, Longari, i cili, pasi çliroi Paionin n vitin 231 p.e. son, luftoi kundr Demetrit II t Maqedonis duke kundrshtuar kshtu prpjekjet e shtetit antimaqedon pr t zgjeruar kufijt verior. Mbretria Dardane ishte forcuar shum dhe prej ksaj kohe sundimtart maqedon u detyruan t angazhonin forca t mdha ushtarake n konfliktin me dardant, çka ndikoi negativisht n veprimet e tyre luftarake n Greqi dhe n prgjithsi n dobsimin e shtetit maqedon.

N kt periudh ngritjeje t mbretris s tyre sundimtart dardan bn prpjekje pr ta forcuar pozitn e tyre n zemr t Ballkanit edhe kundrejt shteteve t tjera fqinje. N vitin 229 p.e. son, duke prfituar nga rasti q shteti ilir, n krye t t cilit ndodhej Teuta, ishte i zn n veprime ushtarake n jug, n Epir, « nj pjes e ilirve, - shkruan Polibi, - ishin shkputur dhe ishin hedhur nga ana e dardanve ». Teuta dha urdhr pr t br paqe me epirott dhe pr kthimin e ushtris, e cila duhet t nnshtronte popullsit e shkputura nga varsia e shtetit ilir. Polibi nuk thot nse shteti ilir i futi nn vartsin e tij ata ilir q u bashkuan me dardant. Trazirat, me t cilat, sipas tij, u ndesh dhjet vjet m von Skerdilaidi, t çojn n mendimin se shteti ilir nuk mund t’i mbante nn vartsi kto fise.
Dardant, po at vit, duke shfrytzuar gjendjen e vshtir q kalonte mbretria maqedone sulmuan tokat e saj. Maqedonia e dobsuar e prballoi me vshtirsi sulmin e dardanve, gjat t cilit u vra edhe sundimtari i Maqedonis Demetri II.

Luftrat dardano-maqedone vazhduan edhe gjat sundimit t Antigon Dozonit, kur iniciativa e lufts kaloi n duart e Maqedonis, e ndihmuar edhe nga gjendja e re e krijuar nga aleanca me shtetin ilir. Antigon Dozoni mundi t nxirrte dardant jasht Maqedonis e Paionis dhe nga t gjitha viset q kishin pushtuar n vitet e fundit t sundimit t Demetrit II. N qytetin paion Bylazora, n luginn e lumit Aksios, maqedont vendosn nj garnizon t fort ushtarak. Ky qytet kishte nj rndsi t madhe strategjike, sepse duke u ndodhur n luginn e Aksiosit u mbyllte dardanve rrugn n drejtim t Maqedonis.Nj forcim i till i maqedonve n kufirin me dardant ishte i domosdoshm pr mbrojtjen e hegjemonis mbi Greqin, aq m tepr kur n brigjet perndimore t Adriatikut kishin zbarkuar legjionet romake dhe Republika e Roms kishte ardhur n kontakt me Maqedonin. Kjo gjendje hert a von do t’i çonte t dyja palt n luft.

Politikn antidardane e zbatoi m me konsekuenc pasardhsi i Dozonit, Filipi V. Siç tregojn burimet e shkruara, Mbretria Dardane edhe gjat sundimit t ktij mbreti nuk u pajtua me gjendjen e krijuar n Paioni, as me pretendimet hegjemoniste t Maqedonis. N vitin 219 p.e. son, kur Filipi V ndodhej n Peloponez ushtria dardane çliroi at pjes t Paionis q mbanin t pushtuar maqedont dhe bashk me t edhe qytetin Bylazora. Filipi V
u detyrua t ndrpriste luftn n Greqi dhe ta drgonte ushtrin e tij n kufijt verior. Veprimet ushtarake u prqendruan prreth Bylazors dhe lugins s Aksiosit. Forcimi i kufirit verior t mbretris maqedone dhe zotrimi i Bylazors, q sipas Polibit do ta vshtirsonte hyrjen e dardanve n Maqedoni, nuk i ndali sulmet e ktyre t fundit. N nj pasazh t Livit tregohet se sundimtari maqedon u kthye prsri n vitin 211 n kufirin dardan dhe ksaj radhe pushtoi edhe qytetin Sintia n pjesn jugperndimore t Dardanis, dhe n veri t Pelagonis (rrafshi i Manastirit) nj pikmbshtetje tjetr e rndsishme e sulmeve t dardanve.

Luftrat q Mbretria e Dardanve bri me shtetin maqedon gjat sundimit t Filipit V, pavarsisht q nuk arritn t zgjidhnin n favor t tyre çshtjen e vartsis s paionve, e dobsuan mjaft Maqedonin dhe u bn nj penges serioze pr realizimin e ndrhyrjeve ushtarake q synonin rivendosjen e hegjemonis maqedone n Greqi. Pr Mbretrin Dardane u krijua nj situat e favorshme n konfliktin me Maqedonin pas agresionit t Filipit V n Ilirin e Jugut. N vitin 208 p.e. son, dardant n aleanc me Eropin, sundimtarin e nj krahine ilire juglindore, sulmuan Maqedonin. Ndrsa ky i fundit i kufizoi veprimet ushtarake n qytetin Lyhnid dhe n zonn prreth tij, ushtria dardane zbriti deri n Orestid, nj krahin n kufirin jugperndimor t Maqedonis. Ksaj radhe, duke bashkpunuar me forcat ilire t Dasaretis, ushtria dardane kaloi npr Pelagoni n kufirin perndimor t mbretris maqedone. Futja e ushtrive ilire n tokat e shtetit maqedon dhe sidomos pushtimi i Orestids nga ana e ushtris s dardanve e detyruan mbretin maqedon t hiqte dor nga lufta e Ahes dhe t kthehej n Maqedoni. Sulmet e dardanve, shkruante Livi, bn q Filipi « t trhiqej edhe nga lufta kundr romakve dhe e vun prpara domosdoshmris q t mbronte mbretrin e vet ». Me kto ngjarje t fundit duhet t lidhet edhe nj lajm i Justinit, sipas t cilit « dardant kishin filluar t shkretojn krahinat kufitare t Maqedonis dhe kishin marr 20 mij robr ». M pas, vazhdon ai, Filipi V duke analizuar situatn e vshtir n t ciln gjendej Maqedonia dhe marrdhniet me kundrshtart kryesor t saj, vendosi q fushatn e par ta bnte kundr dardanve, sepse ata prbnin nj krcnim serioz dhe zotronin fuqi t mdha ushtarake. Pr zbatimin e ktij vendimi ai luftoi kundr dardanve n vitet 208 e 206 para e. son.

Bashkpunimi dardano-romak kundr maqedonve (Shek. II p.e. son)

Gjendja e krijuar n Ballkan n fund t shek. III p.e. son, pas paqes q shteti maqedon bri me etolt dhe romakt, q i dha mundsi atij pr t sulmuar dardant, nuk vazhdoi gjat. Livi shkruan se n vitin 200 p.e. son, pas ekspedits s suksesshme t romakve n Dasareti (kundr Maqedonis) tek lmi i romakve erdhn mbretr t ndryshm e prijsa fqinj t maqedonve, midis t cilve Pleurati, i biri i Skerdilaidit dhe Batoja, i biri i Longarit. Ata i ofronin komandantit romak ndihm ushtarake kundr maqedonve. Dardant u futn prsri n koalicionin antimaqedon, por tani t prgatitur nga Roma pr qllimet e saj. Ky koalicion e afroi Mbretrin e Dardanve edhe me shtetin ilir. Duke bashkpunuar me ushtrin romake q kishte arritur n kufijt e Maqedonis dhe duke i bashkrenditur me t veprimet luftarake, paria sunduese dardane shpresonte se me premtimet territoriale q i kishte br Roma, do t realizonte aspiratn e saj t vjetr, futjen e Paionis nn varsin e
saj. Kshtu n luftn e dyt romako-maqedone morn pjes edhe dardant.

Veprimet e para q ndrmori shteti maqedon n luftn kundr romakve qen ato kundr aleatve t tyre, dardanve, t cilt, sipas Livit, bashk me etolt formonin dy mbshtetje t mdha pr romakt. Kto veprime u prqendruan n mbylljen e n forcimin e gryks s Pelagonis, nj rrug tjetr kalimi e prdorur nga dardant sidomos pas afrimit t tyre me sundimtart e Iliris s Jugut. N vitin 199 p.e. son, nn presionin e ushtrive romake Filipi V i largoi forcat ushtarake t komanduara nga djali i tij Perseu q mbanin ngushticat e Pelagonis dhe n kt mnyr u hapi rrugn pr n Maqedoni ushtrive ilire t Pleuratit e t dardanve. Edhe n kt luft maqedont i konsideruan dardant si armiq m t rrezikshm. Duke u trhequr para forcave kundrshtare, sundimtari maqedon mori masa vetm kundr dardanve, t cilt pasi kishin plaçkitur Maqedonin e Siprme bashk me romakt, u trhoqn drejt viseve t tyre. Ushtria dardane q po largohej nga Maqedonia, e sulmuar nga maqedont u detyrua t rreshtohej pr luftim. Beteja q vuri prball ushtrin e armatosur rnd t dardanve kundr kaloris e kmbsoris s leht t strvitur mir t Maqedonis prfundoi pa fitoren e asnjrs pal. Taktika q prdori ushtria dardane bri q n kt betej ajo t mos kishte humbje t mdha dhe t mos mbetej asnj rob n duart e armikut.

N vitin 197 p.e. son, pas betejs s Kinokefalit q prfundoi n favor t romakve, u vendos nj armpushim midis Roms e Maqedonis. Dardant, megjithse luftuan prkrah romakve, ndryshe nga shteti ilir, nuk patn asnj prfitim, kshtu u b e qart politika e diferencuar e Roms dhe synimet e qndrimi i saj ndaj shteteve t ndryshme ballkanike. Paknaqsia e krijuar tek paria dardane ndaj romakve, pas ngjarjeve t msiprme, shkaktoi
nj t çar t thell n marrdhniet midis tyre. Ata filluan prsri t bjn nj politik t pavarur q e provon edhe fakti se etolt n vitin 190 p.e. son, u krkuan dardanve ushtar me pages n luftn kundr romakve.

Nga ana tjetr, maqedont prfituan nga paqja e qndrimi hakmarrs i romakve kundr dardanve, t cilve iu desh t luftojn t vetm kundr nj armiku t egrsuar. Pr kt qllim, Filipi V, me forca t shumta sulmoi dardant dhe n betejn q u b pran qytetit Stobi n Paioni e theu ushtrin e tyre. Por dardant mbetn pr maqedont gjithnj kundrshtar t fort q nuk e ndrpren luftn kundr tyre. Duke e ndjer forcn e Mbretris Dardane dhe mospajtimin e saj me politikn maqedone, sundimtart e Maqedonis menduan ta shkatrrojn at me ann e forcave t treta. Pr kt Filipi V i shfrytzoi bastarnt q banonin n krahinn e Danubit.

« Qllimi i Filipit, - thot Tit-Livi, - ishte q t zhdukte fisin e dardanve dhe t vendoste n tokat e tyre bastarnt. Ai [Filipi V], mendonte se prej ksaj do t kishte nj prfitim t dyfisht, nga njra an, do t zhdukej fisi i dardanve, i cili gjithmon kishte qen armik i rrezikshm i Maqedonis dhe shqetsonte mbretrit e saj n çaste t vshtira, kurse, nga ana tjetr, do t drgonte bastarnt n Itali q ta shkretonin at pasi t linin n Dardani grat dhe fmijt e tyre ».

Bastarnt invaduan viset dardane n vitin 179 p.e. son t ndihmuar edhe nga trakt e skordiskt, fqinj verior e lindor t tyre. Invazionet dhe qndrimi i bastarnve n viset e dardanve krijoi pr kta t fundit nj situat shum t vshtir, kurse Perseu, pasardhsi i Filipit V, mundi ta vazhdonte i qet luftn kundr Roms. Dardant e psuan pr t dytn her nga aleatt e tyre romak. Roma nuk i dha asnj prgjigje ankess s delegatve dardan q njoftonin senatin romak se invazioni i bastarnve ishte i prgatitur dhe i nxitur nga
Maqedonia. T mbetur prsri vetm, sundimtart dardan grumbulluan ushtrin e tyre dhe i sulmuan bastarnt. Beteja prfundimtare, tregon Tit-Livi, u zhvillua nn muret e nj qyteti dardan. Kjo betej, t ciln e fituan dardant, edhe pse Livi nuk e prmend kt, prfundoi me largimin e bastarnve nga Dardania n dimrin e vitit 176-175 p.e. son.


At q shteti maqedon nuk mundi ta bj me ann e bastarnve, u prpoq ta bnte me forcn e armve t tij. N vitin 172 p.e. son n krye t ushtris maqedone q sulmoi Mbretrin Dardane u vu vet mbreti Perseu. Fitorja e prkohshme nuk i lkundi dardant dhe nuk pati ndonj rndsi t madhe, sepse n dy vitet q pasuan Mbretria e Dardanve prmendet si nj fuqi e rndsishme n brendi t Ballkanit. N kt koh ata e forcuan
miqsin me shtetin ilir nprmjet nj lidhje martesore t Teuts, bijs s mbretit Monun, me Gentin. Kjo aleanc u shoqrua me nj veprimtari ushtarake t prkohshme kundr Maqedonis n kufijt perndimor t saj, por sukseset e Perseut n krahinn e banuar nga penestt dhe politika antiromake q filloi t bnte Genti e afruan shtetin ilir me shtetin maqedon. Koniunktura politike q u krijua n prag t lufts s fundit t romakve kundr shtetit maqedon e shtetit ilir e detyroi Mbretrin Dardane t afrohej prsri me romakt, etolt e penestt kundr maqedonve. Por me gjith pjesmarrjen e tyre n koalicionin antimaqedon edhe pas mundjes prfundimtare t Maqedonis, dardant nuk e morn Paionin. « Dardanve, t cilt krkonin Paionin, pasi ishin kufitar me tokat e tyre, komandanti romak, - thot Livi, - iu prgjigj se u jepte liri gjith atyre q qen nn sundimin e Perseut. Duke mos u dhn Paionin e krkuar prej tyre, u dha t drejtn t tregtonin krip ».

Organizimi politik dhe zhvillimi ekonomiko-shoqror i dardanve n shek. III-II p.e. son

Mbretria Dardane n shekujt III e II p.e. son u shfaq n ngjarjet historike t Ballkanit si nj formacion politik i fuqishm dhe i rndsishm. Treva n t ciln u krijua kjo mbretri ndodhej n zemr t Ballkanit dhe identifikohet me truallin n t cilin autort antik kan vendosur fisin e madh ilir t dardanve. Kjo trev n kohn e lulzimit t Mbretris s Dardanve arrinte n veri deri n lumenjt e Angros (Morava e Ibari) dhe te qyteti Nais, n kufirin me autariatt e skordiskt. N jug ajo shkonte deri te rrjedha e lumit Aksios (Vardar), duke u kufizuar me Paionin, Pelagonin e Penestin. N lindje lumi Margos (Morava Perndimore) e ndante Dardanin nga Trakia, kurse n perndim lumi Drin e mali i Sharit e kufizonin me truallin e shtetit ilir. Dardania e lasht n vija t prgjithshme i prgjigjet krahins s sotme t Kosovs.

Pr munges t dhnash burimore nuk e njohim ende mir organizimin e brendshm t Mbretris s Dardanve.

Nga t dhnat burimore t derisotme, q jan t pamjaftueshme, arrihet n prfundimin se dardant nuk arritn at zhvillim ekonomik e shoqror dhe at organizim politik e shtetror
q patn shtetet fqinje bashkkohse t Iliris s Jugut e t Maqedonis. Por kjo nuk do t thot se dardant qen n nj shkall t till t zhvillimit q prjashtonte pranin tek ata t nj organizimi shtetror. Nga pikpamja e strukturs shoqrore dhe ekonomike Mbretria Dardane, e lindur mbi bazn e nj bashksie fisnore, nuk ka qen thjesht nj organizm fisnor, primitiv. Gjat gjith ekzistencs s saj Mbretria Dardane ka pasur synime politike
t qarta dhe me nj veprimtari t organizuar, ku vendin kryesor e zn natyrisht luftrat me Maqedonin. Nuk sht vetm « etja pr plaçk » ajo q i shtynte dardant n luft me maqedont. Luftra plaçkitse nuk ka br vetm Mbretria Dardane, ato i kan br n Greqi edhe sundimtart maqedon, sikurse edhe m von komandantt romak. Luftrat dardano-maqedone kan pasur si burim politikn e dy palve ndrluftuese. N plan t par qndronte politika hegjemoniste e Maqedonis, por duhet thn se n kohn e lulzimit t saj edhe Mbretria Dardane ka pasur prirje ekspansioniste, kryesisht kundrejt fqinjs s saj, Paionis.

N marrdhniet me fqinjt Mbretria Dardane, ashtu si shtetet e tjera, prfaqsohej nga mbretrit, t cilt jan prpjekur t mbrojn interesat e shtetit t tyre edhe nprmjet lidhjeve martesore.

N Mbretrin Dardane pushteti mbretror ishte i trashgueshm. Mbreti komandonte dhe dispononte fuqin ushtarake t t gjith dardanve. Nga ato pak burime q njihen, del se ushtria dardane ka qen nj ushtri e rregullt, e organizuar mir, n bazn e s cils qndronte falanga me tet mij lufttar. Ajo ishte nj ushtri e prbr nga kmbsor t armatosur rnd, q manovronte n luft sipas nj taktike t veçant. N vitin 199 p.e. son kur ushtria dardane po trhiqej nga Maqedonia u sulmua nga ushtria maqedone; « dardant, - shkruan Tit-Livi, - kthyen flamujt dhe u vendosn n radh t rregullta prball armikut, beteja u zhvillua njlloj si n nj luft t vrtet ». Dhe m posht ai shton: « Por sapo dardant viheshin n rrug, njerzit e mbretit [Filipi V] i bezdisnin me kalorin e kmbsorin e tyre t leht, kurse dardant nuk kishin ushtri t ktij lloji dhe ishin ngarkuar me arm t rnda... U vran pak, t plagosur pati m shum, por asnj nuk u zu, sepse n raste t rralla dalin nga radht e tyre dhe t shtrnguar t gjith s bashku luftojn ose trhiqen ». Nj ushtri e till nuk mund t ishte nj ushtri fisnore. N Mbretrin Dardane ushtria prbnte nj forc t madhe. N vitin 279 p.e. son mbreti dardan i ofron si ndihm Ptoleme Keraunit nj ushtri prej 20 mij lufttarsh. Shtatdhjet vjet m von, pasi kishte hyr n Maqedoni, ushtria dardane duke u trhequr mori me vete 20 mij robr, kurse n betejn e vitit 170 p.e. son kundr Perseut ajo humbi 10 mij lufttar. Kto shifra t larta, t cilat tregojn fuqin ushtarake t Mbretris Dardane, edhe pse mund t duken t tepruara, bashk me t gjitha veprimet luftarake t saj, jan dshmi e pranis s nj organizimi shtetror n Dardani.

Mbretria Dardane, si nj organizm politiko-ushtarak i veçant ka pasur mnyrn e vet antike t prodhimit. Jeta ekonomike n Dardani ka qen mbshtetur n radh t par n zhvillimin e bujqsis. Rrafshinat e Dardanis kan qen pjellore dhe t prshtatshme pr t gjitha degt e bujqsis. Bujqsia duke qen dega kryesore e ekonomis, ka br q te dardant t mbizotroj popullsia fshatare dhe njkohsisht t ruhet karakteri rural i popullsis. Nj burim me vler pr t njohur zhvillimin ekonomiko-shoqror dhe format e pronsis toksore te dardant n shek. III p.e. son jan t dhnat e Agatharkidit. N veprn e tij « Evropaikon », ai shkruan se « dardant kan kaq shum skllevr sa dikush kishte nj mij... kurse nj tjetr edhe m shum. Secili nga kta [skllevr] n koh paqe punon tokn, kurse n koh lufte merr pjes n ushtri, duke pasur si prijs t zotin e vet ». Duke pranuar mendimin e prgjithshm se me termin dulloi = skllevr, duhet kuptuar nj popullsi fshatare e varur, vrtetohet prania te dardant e nj shtrese t pasur q zotronte prona t mdha toksore dhe t nj popullsie t shpronsuar, e cila kishte detyrime ndaj paris ose shtress sunduese dardane. Paria dardane shfrytzonte jo vetm « skllevrit » q prmend Agatharkidi, por edhe robrit e lufts. Kjo duhet t ket qen arsyeja q n luftn e vitit 216 p.e. son ushtria dardane mori me vete 20 mij robr nga Maqedonia. Por kjo nuk ka qen forma e vetme e pronsis s toks n Mbretrin Dardane. Te dardant ka pasur edhe nj shtres t fuqishme fshatarsh t lir, t cilt bashk me zejtart e lir kan luajtur nj rol t rndsishm n jetn ekonomike t vendit. Edhe gjat pushtimit romak, kur skllavria si sistem ekonomiko-shoqror u prhap n nj shkall t gjer, fshatart e lir mbetn nj forc e madhe n provincn e Dardanis. Nj deg gjithashtu e rndsishme n jetn ekonomike t dardanve ka qen xehtaria, nxjerrja dhe prpunimi i metaleve. N munges t t dhnave t mjaftueshme t drejtprdrejta duhet marr parasysh shfrytzimi i madh i burimeve metalifere n kohn e pushtimit romak, prvoja e xehtarve dhe e metalpunuesve dardan.

Nga mesi i shek. IV p.e. son disa nga vendbanimet e fortifikuara t tipit gradina zvendsohen me qendra urbane. Ato u ngritn pran xeherorve ose n rrafsh e n udhkryqet tregtare. Damastioni ishte nj prej qyteteve t hershme, i cili u ngrit afr minierave t argjendit rreth shek. V p.e. son. N njoftimet fragmentare t autorve antik ato quhen me termat polis, urbs, oppidum. Straboni prmend si t tilla Scupi, Naisi, Ulpiana araromake, Novobrda etj.. Qyteti Sitnia, n veri t Pelagonis, prmendet si qendr e rndsishme. Ptolemeu, autor i shek. II e. son prmend katr qytete t vjetra dhe t rndsishme t Dardanis: Naissos, Arribantion, Ulpianon dhe Scupi.

Duke iu referuar burimeve e t dhnave arkeologjike mund t mendohet se n shek. III-II ato kishin filluar t merrnin tiparet e qendrave urbane. Objekte t tilla, si vegla pune, stoli e prodhime qeramike q jan zbuluar n disa qendrbanime t fortifikuara dhe q jan prodhime vendase, dshmojn pr transformimin e tyre n qendra zejtare. Monedhat maqedone, ato t Damastionit e t qyteteve Dyrrah e Apoloni etj., si edhe objekte t ndryshme t importuara duhen marr si tregues t kmbimit mall-para dhe t nj veprimtarie tregtare mjaft t gjer q arrinte deri n Adriatik e n detin Egje.

Mbretria Dardane n luftn kundr Roms

Pas pushtimit t Paionis e t Maqedonis nga romakt marrdhniet e dardanve me ta ndryshuan. Q nga kjo koh pr parin sunduese dardane u b e qart se me romakt nuk kishte vend m pr bashkpunim, i cili nuk u kishte sjell prveç dmeve, asnj prfitim. N kufijt jugor vendin e shtetit maqedon e kishte zn Roma, synimet e s cils pr nnshtrimin e plot t ilirve nuk mund t fshiheshin. Tradhtis s romakve dardant iu prgjigjn, n fillim me sulme kundr viseve t pushtuara prej tyre ose duke mbrojtur kundrshtart e Roms. M von, pas largimit t skordiskve, t cilt me sulmet e tyre kishin dobsuar Mbretrin Dardane, dardant u radhitn n luft kundr romakve prkrah fqinjve t tyre lindor, medve. Veprimet e prbashkta t medve e t dardanve, pr disa dekada e penguan deprtimin e ushtris romake n viset e tyre. Ekspeditat e ndryshme romake t viteve 97 e 85 p.e. son gjetn nj qndres t fort te medt e dardant dhe prpjekjet pr t’i nnshtruar jo vetm q nuk patn sukses, por prfunduan me humbje pr Romn. N vitin 84 dardant bnin pjes n fiset ballkanike q duke sulmuar provincn romake t Maqedonis arritn deri n Delf. Pr komandantt e mkmbsit romak u b e qart se dardant ishin kundrshtar t fort dhe pr nnshtrimin e tyre duheshin forca t mdha ushtarake dhe nj prgatitje e veçant pr luft n t ciln objekti kryesor i goditjes do t ishin dardant.

Kto masa i mori konsulli romak Gai Skribon Kurioni, i drguar n vitin 76 p.e. son n provincn e Maqedonis n krye t pes legjioneve. Me kto operacione luftarake Roma donte t arrinte nnshtrimin sistematik t fqinjve verior t provincs maqedone. Kryengritja q bri njri nga pes legjionet fill pas zbarkimit n Iliri tregon se n qarqet ushtarake t Roms jehona e ekspeditave t dshtuara kundr dardanve dhe qndresa e ktyre t fundit ishin nj fakt tanim i njohur. Frontini shkruan n Stratagemat, se « kur n luftn e Dardanis, njri nga pes legjionet, e vendosura n rrethinat e Dyrrahut ngriti krye, iu shmang shrbimit ushtarak dhe tha se nuk kishte ndrmend t ndiqte komandantin e paarsyeshm dhe nj ekspedit t vshtir e t rrezikshme, Konsulli G. Kurioni, urdhroi katr legjionet t dilnin t armatosura dhe t radhiteshin n formacion luftarak me arm t zhveshura ». Katr legjionet e sjella nga Kurioni dhe ushtria romake q ndodhej n provincn e Maqedonis sulmuan Mbretrin Dardane dhe u futn n Dardani. Burimet e shkruara romake nuk japin t dhna t drejtprdrejta pr at se si u zhvillua kjo « luft me dardant », q qe nj luft e vrtet pr nnshtrimin e Dardanis, si dhe pr prfundimin e saj. Por dihet se ushtria romake ka gjetur nj qndres t fort dhe u soll mizorisht me dardant. Kujtimi i masakrave romake n Dardani u ruajt pr nj koh t gjat. N shek. IV e. son Amian Marcelini, duke shkruar pr dnimet me dhjetim q perandori Valentinian i dha ushtris s tij, e krahasonte at me mizorin e Skribon Kurionit n Dardani. Ky i fundit pas ksaj lufte arriti me ushtrin e tij deri n Danub dhe m von festoi edhe triumfin n Rom. Por n burimet e shkruara dardant dalin edhe m von si kundrshtar t romakve.
N baz t ktyre t dhnave kuptohet q edhe pas ekspedits s Kurionit nuk ndodhi nj nnshtrim i plot i Dardanis, por m tepr nj varsi nprmjet s cils dardant kishin disa detyrime kundrejt romakve. Disa ngjarje t mvonshme tregojn se dardant edhe pse t dobsuar nga luftrat kundr romakve dhe nga pasojat e tyre, vazhduan t kundrshtonin politikn pushtuese t Roms.