Historia e Popullit Shqiptar

N vjesht t vitit 1385, nj ushtri osmane, nn komandn e Hajredin Pashs, deprtoi n zotrimet jugore t Balshajve dhe iu drejtua Vlors. N Savr forcat e mbledhura me ngut nga Balsha II u ndeshn me osmant, duke psuar nj humbje katastrofale. Vet Balsha II ra n fushn e betejs. Nn goditjet e vazhdueshme t osmanve dhe si rezultat i shkputjes s zotrimeve t vogla t vasalve t dikurshm shteti i Balshajve u rrudh s teprmi. Nipi i
Balshs II, Gjergji II Strazimir Balsha (1385-1403), mundi t shptoj pjesrisht zotrimet e Gents. Ato t Kosovs, n pjesn m t madhe, ran n dor t princrve sllav, vasal t sulltanit. N Vlor dhe n territorin e saj vazhdoi t sundoj e veja e Balshs II, Komnen Muzaka-Balsha, e cila nuk kishte lidhje varsie me Gjergjin II Balsha. Durrsin e shtiu prsri n dor princi Karl Topia, por edhe ky, tashm nn presionin e vazhdueshm osman,
e kishte humbur pushtetin e dikurshm. Prpjekjet e Gjergjit II, n fillimet e sundimit t tij, pr t shtrnguar lidhjet me Republikn e Venedikut ndeshn n ftohtsin e ksaj t fundit.
Pr rrjedhoj, princi shqiptar u afrua me Republikn fqinje t Raguzs, q i rikonfirmoi qytetarin raguzane, dhe me princ Llazarin e Rashs. Vajza e ktij t fundit u b gruaja e Gjergjit. N betejn e Fush-Dardanis, m 1389, Gjergji II Balsha mori pjes krahas krerve t tjer shqiptar e ballkanas. Tre vjet m von, m 1392, n nj prpjekje me forcat osmane Gjergji II Balsha ra rob i tyre dhe, kundrejt lirimit t tij, u lshoi Shkodrn. Nj vit m von, m 1393, Radik Gjurashi (Crnojeviçi) i mori Balshs Budun. Tashm Gjergjit II i mbetn vetm Ulqini dhe Tivari. Psikoza e pushtimit t afrm osman shtyu n at koh masa t tra njerzish t braktisnin qytetet e Shkodrs, Lezhs, Tivarit e t Ulqinit dhe t’i drejtoheshin bregdetit dalmat.

Gjithnj e m shum i izoluar nga fuqit e huaja dhe nga njerzit e tij Gjergji II i propozoi Venedikut dorzimin e Shkodrs. Republika q nuk deshi t implikohej hapur me kt ndrmarrje, e inkurajoi Balshn n kt drejtim, duke e br edhe qytetar t saj (maj 1395).
N fillim t shtatorit 1395 Shkodra u hoq nga duart e komandantit osman, Shahin, dhe kaloi prsri nn sundimin e Gjergjit II Balshs. Kt qytet, bashk me kshtjellat e afrta t Drishtit, Dejs e Shasit (Suaçit), si dhe territorin e tyre, Gjergji II i dorzoi n duart e Venedikut (prill 1396). Pinjolli i Balshajve mbajti pr vete viset e Tejbuns, me Ulqinin e Tivarin. Pr viset e lshuara ai do t merrte nj provizion (shprblim n para) vjetor nga
Republika e Venedikut.

Heqja dor nga territore t rndsishme n dobi t Republiks s Venedikut, n nj moment t vshtir pr t, u duk se t paktn i siguroi Gjergjit II Balsha m n fund miqsin e Republiks s detrave. Gjergji u pranua n gjirin e fisnikris veneciane dhe t Kshillit t Madh t Republiks. Me kmbnguljen e tij, atij iu lejua q t ngrinte flamurin venecian n
zotrimet e mbetura Tejbuns, gj q do t thoshte se ato viheshin nn mbrojtjen veneciane.
Venediku gjithashtu hoqi dor nga prkrahja q u kishte dhn deri ather rivalve t Gjergjit II, n radh t par Radik Gjurashit (Crnojeviçit). N kt mnyr, Crnojeviçi u ndodh i vetm prball hakmarrjes s Balshs, i cili q n fund t muajit prill 1396 e sulmoi n zotrimet e tij, duke e ln edhe at vet t vrar. Po ashtu, ai vuri nn trysni edhe kundrshtart e tjer t rrezikshm t tij, si Dukagjint, Jonimt e Zahariajt, si dhe princin serb Vuk Lazareviç, q synonte t’i rrmbente zotrimet Balshs. T gjith kta zotr, kush m shum e kush m pak, ishin kthyer n vasal t sulltan Bajazitit I.

Afrimi i Venedikut nuk e ndaloi Gjergjin II t vazhdonte lidhjet tradicionale me kundrshtart e Republiks detare, me Raguzn dhe Mbretrin e Hungaris. Si njra dhe tjetra vazhduan ta mbshtesin princin shqiptar (princeps Albaniae), siç e quante at mbreti Sigizmund i Hungaris.

Nga ana tjetr, Gjergji II u mundua deri n fund t ruante nj far distance nga osmant. Ndryshe nga mjaft fisnik shqiptar dhe shum t tjer ballkanik, ai nuk shkoi t ndihmoj sulltan Bajazitin I n betejn e Ankaras kundr mongolve t Timurlengut. Gjergji II Balsha vdiq aty nga fillimi i vitit 1403 n qytetin e tij t Ulqinit.

M i shquari nga brezi i dyt i Balshajve ishte pa dyshim djali i Gjergjit II, Balsha III (1403-1421). Nj nga aktet e para t ktij, pasi mori frenat e pushtetit, ishte pikrisht rifitimi i Shkodrs dhe i qendrave t tjera t principats, tashm n dor t Venedikut.
N tetorin e vitit 1404 Shkodra dhe Drishti u morn me sulm nga Balsha. Republika e Venedikut u detyrua t mobilizonte flotn e saj dhe ta drgonte urgjentisht n Shkodr. Njhersh ajo joshi dhe shkputi nga Balsha III aleat e vasal t tij, si Dukagjint, Zahariajt, Jonimt, Gjurasht e Gents s Siprme. N kt mnyr, kundrmsymja e Venedikut prfundoi n korrik 1405 me ripushtimin e Shkodrs e t Drishtit, si dhe t Ulqinit, Tivarit e
t Budus. Megjithat, t ndrgjegjshm pr mbshtetjen q kishte n t gjith at trev Balsha III, i cili n shkurt-mars 1407 rifilloi sulmet kundr tyre, veneciant u treguan t gatshm t’i ofronin atij nj paq. Me ndrmjetsin e Niket Topis, vjehrrit t Balshs, paqja u nnshkrua n qershor 1408 n kishn e Shn Laurentit, jasht mureve t Durrsit. Garant t paqes ishin ndr t tjer Niket Topia, Teodor Muzaka i Beratit, Gjon Kastrioti e Merksha i Vlors. Venediku pranoi t’i lshonte Balshs Budun me rrethina, si dhe viset e Tejbuns. Venediku pranoi t’i jepte Balshs III nj provizion vjetor prej 1 500 dukatesh. T dyja palt u morn vesh t bnin nj amnisti t prgjithshme dhe t shkmbenin robrit e lufts.

Por Venediku nuk vonoi t’i shkelte kushtet e paqs. N vitin 1410 ai nnshkroi nj paqe t shumkrkuar me osmant. Provizionin q i paguante si Gjergjit II Balshs, edhe Balshs III pr qytetin e Shkodrs Venediku ua kaloi osmanve. I mbshtetur nga popullsia e paknaqur e viseve t Shkodrs, t Ulqinit e t Tivarit dhe nga mjaft krer shqiptar, q u bashkuan me t, Balsha III rifilloi sulmet mbi zotrimet e Venedikut. Nj flot e tij arriti, madje, t deprtonte n Bun dhe t futej n liqenin e Shkodrs n mars 1410. Megjithse t mbshtetur nga komandanti osman i Shkupit, Bajaziti, veneciant nuk ishin n gjendje t’u bnin ball sulmeve t Balshs, q mbshtetej nga kryengritja q kishte prfshir gjith trevat veriperndimore shqiptare. Me porosi t Senatit, kapiteni i flots s Adriatikut, Pjetr Loredani, i ofroi Balshs kushtet e paqes t vitit 1408. Por ndrkoh pozitat e ktij t fundit ishin forcuar s teprmi. Mjaft nga krert shqiptar t malsive t Budus, t Tivarit e t Shkodrs qen bashkuar me t. Njhersh, sundimtari i fuqishm i Bosnjs, Sandali, q ishte br njerku i tij pas martess me nnn e Balshs, Helenn (dhjetor 1411), filloi t bnte presion mbi Venedikun q t’i kthente zotrimet atrore thjeshtrit t tij. Si rrjedhim, brenda vitit 1412 Balsha mundi t shtinte n dor qytetet e Tivarit e t Shkodrs. Venedikut s’i mbetej tjetr veçse t ulej n tryezn e bisedimeve me sundimtarin shqiptar. N paqen e arritur midis tyre n nntor 1412 Balshs i njihej e drejta e zotrimit t Budus, t Ulqinit e t Tivarit (por duhej t linte Shkodrn) kundrejt dhnies s provizionit vjetor prej 1 000 dukatesh. Balsha, nga ana e tij, zotohej t hiqte dor nga çdo pretendim tjetr territorial, t pushonte sulmet mbi kshtjellat dhe njerzit e Venedikut dhe t mos hakmerrej ndaj shtetasve t tij q kishin bashkpunuar me kt t fundit. N fakt, Balsha II nuk iu prmbajt ksaj klauzole t fundit. Ai zuri, vrau, gjymtoi dhe torturoi mjaft burra nga bashksit e Hotve, Tuzve, Bitidosve, Matagushve. Nga ana tjetr, ai ndihej aq i fuqishm sa t vazhdonte t sulmonte anijet, karvanet e deri forcat e kshtjellat e Venedikut. N fillim t vitit 1419 Balsha III rrethoi Drishtin dhe qyteti, veç kshtjells s siprme, u mor prej tij n qershor t po atij viti. Ndihma q osmant i drguan sakaq garnizonit venecian t Drishtit
(rreth 8 mij ushtar) nuk luajti rol. M 25 gusht 1419 garnizoni venecian i qytetit me podestan Korrer n krye iu dorzua sundimtarit shqiptar, i cili e vazhdoi pasktaj msymjen n Shkodr, duke shtn n dor territorin jasht qytetit. Oferta q ai i bri Republiks pr t nnshkruar nj paqe kundrejt lshimit t Shkodrs nuk u pranua nga kjo e fundit. N fund t vitit 1420 Balsha III sulmoi Kotorrin, rival i prhershm i Balshajve, q po at vit kishte pranuar sundimin e Venedikut. Ndihma q Balsha priste t’i vinte nga veriu prej njerkut t tij, Sandalit t Bosnjs, nuk u duk dhe, n betejn e ashpr q u zhvillua n janarin e vitit 1421 jasht mureve t qytetit, ushtria e Balshs u thye keqas. Disa muaj m von pinjolli i fundit i Balshve vdiq (26 prill 1421) pa mundur t rikrijonte zotrimin e pavarur t paraardhsve t tij t mdhenj.

Dukagjint dhe shtrirja e tyre

Burimet historike, ndonse japin t dhna fragmentare, tregojn se gjat mesjets Dukagjint kan qen nj familje fisnike e rndsishme, prandaj emrin familjar t tyre e trashguan ndr shekuj rajone t gjera fushore e malore t Shqipris s Eprme, si edhe e drejta dokesore shqiptare e ktyre viseve. Pr ta kan qarkulluar edhe gojdhna mesjetare, t cilat, pavarsisht nga sfondi fantazist i tyre dhe kronologjia e gabuar q kan, dshmojn se Dukagjint kan qen nj familje e vjetr fisnike, e cila ka ndikuar n jetn politike shqiptare, madje edhe m tej.

N nj kronik raguzane sht dhn nj gojdhn, sipas s cils n shek. VII Dukagjint kishin shkaktuar kryengritje n Bosnj dhe dy her kishin ndrhyr n Raguz. Nj gojdhn e dyt gjendet n Prkujtesn e Gjon Muzaks. Sipas saj Dukagjint rridhnin nga nj njeri me prejardhje trojane i vendosur n Franc, q quhej Dukagjin. Ky ishte nisur me kryqtar t tjer nga Franca pr t çliruar Jeruzalemin, por, me t arritur n Shqipri,
Dukagjini pushtoi Zadrimn, krahinat rreth saj dhe u b sundimtar i tyre. Gojdhna vijon me vrasjen e Dukagjinit prej vasalve t vet dhe tregon se si djali i tij i mitur u fsheh pr t rimarr m pas zotrimet atrore.

Mbiemri Dukagjin prbhet nga dy emra vetjak: Duk dhe Gjin. Kta emra gjat mesjets kan qen shum t prhapur te shqiptart si emra vetjak e familjar, gjithandej ku ata banonin. Ka studiues q mbiemrin Dukagjin e lidhin me titullin e lart fisnik duk dhe me emrin vetjak Gjin. Sipas tyre mbiemri Dukagjin lidhet me nj personazh historik, me « dukn arbr Gjin Tanushin » (dux Ginius Tanuschius Albanensis), i cili n nj dokument t vitit 1281 prmendet si kundrshtar dhe i burgosur politik i pushtetit anzhuin n Shqipri. Vetm pas nj shekulli shfaqet pr her t par emri familjar Dukagjini. Kt mbiemr
(llagap) e kan mbajtur gjat shek. XV nj varg njerzish t rndsishm t historis son kombtare. Dukagjint kan pasur edhe nj mbiemr t dyt, Perlati, q sht prdorur vetm nj her, n nj dokument t vitit 1402.

Nprmjet shqyrtimit t burimeve historike njihen dy deg fillestare t pems gjenealogjike t Dukagjinve, t cilave ende nuk u dihet prindi i prbashkt.

Emri familjar Dukagjini del pr her t par n nj dokument raguzan t vitit 1377 pr nj njeri me disa mbiemra « Nikoll Stefan Tuderoviç Dukagjini » (Nicolaus Stephani Tuderovich Ducaghin). Ky mund t jet paraardhsi i njrs deg fillestare t Dukagjinve. Prfaqsuesi i sigurt i njrs deg sht Gjergji, q prmendet n vitin 1403 si proniar i dy fshatrave pran Lezhs (Balldre dhe Kakarriq) dhe si komandant i nj trupe prej 40 kalorsish dhe njqind kmbsorsh. Gjergji ka vdekur para vitit 1409 dhe, sipas Gjon Muzaks, ka pasur tre djem (Gjergjin, Tanushin dhe Nikolln). Dokumentet e kohs japin vetm njrin prej tyre, Nikolln. Emri i Nikolls del n vitin 1409. Ai n fillim t viteve 30 u ngrit n luft kundr serbve dhe osmanve dhe i dboi ata nga Deja. M pas mori pjes n kryengritjen çlirimtare t vitit 1443 dhe n Kuvendin e Lezhs, ku u b personazh politik i rndsishm i vendit. Nikoll Dukagjini ka vdekur gjat viteve 1452-1454. Djemt e tij, Draga dhe Gjergji, nuk arritn t kishin veprimtari politike, sepse n vitin 1462 u vran. Si pasardhs i vetm i tyre mbeti djali i mitur i Gjergjit, Nikolla, i cili hyri n shrbim t Venedikut.

Emrat e paraardhsve t degs tjetr t Dukagjinve jan shkruar n nj dokument raguzan t vitit 1387. N t sht treguar se vllezrit Lek e Pal Dukagjini ishin zotr t Lezhs dhe se ata u siguronin raguzanve kalimin npr trevat e tyre shqiptare.

Pal Dukagjini ka vdekur para vitit 1393 dhe la pes djem: Tanushin e Vogl, Progonin, Palin, Andrean dhe Gjonin. Pali prmendet vetm n nj dokument t vitit 1402, ku dshmohet se gjat kthimit nga Venediku, ai sht vrar n Dalmaci. Kurse emrat e Progonit dhe t Tanushit t Vogl jan shnuar pr her t par n t njjtin dokument (1393). Progoni ka vdekur n vitin 1394, kurse Tanushi i Vogl para vitit 1433. Ky ka qen s bashku me Gojçin Gjurashin dhe Koj Zaharin pr t mbrojtur tokat shqiptare nga pushtimi serb i Despotatit t Rashs. Andrea del n vitin 1406, kur Venediku i riktheu nj dajlan n Shkodr, q e kishte marr me ankand. Po me koncesion t Venedikut ai kishte edhe prona toksore n rrethinat e Shkodrs. N fillim t vitit 1416 Andrea prmendet si i vdekur, kurse vllai i tij, Gjoni, ishte prift dhe kishte prona toksore n rrethinat e Shkodrs. Emri i Gjonit prmendet pr her t fundit m 1446. Koncesionet e Venedikut pr pronat zakonisht trashgoheshin. Prandaj Andrea duhet t ket pasur djal siprmarrsin Budomir, i cili n vitet 20 t shek. XV ishte qiramarrs i dajlaneve t Shkodrs dhe, krahas tregtimit t peshkut, merrej edhe me tregtin e metaleve q prodhoheshin n Kosov dhe q prdoreshin gjer n jetn e prditshme. Kshtu, me argjendin e Kosovs, krahas monedhave dhe zbukurimeve, bheshin edhe objekte t tryezs s ngrnies, si lug, kupa, poçe, tasa etj.. Nj pasardhs i tyre, Budomiri, mori pjes n luftn pr mbrojtjen e Shkodrs m 1478. Pas rnies s qytetit gruaja dhe tre fmijt e tij u strehuan n Venedik.

T dhnat burimore t drejtprdrejta pr degt gjenealogjike t Dukagjinve, mund t plotsohen edhe me t dhna t trthorta. Gjat viteve 30 t shek. XV shfaqet Vuk Dukagjini si figur e rndsishme e qytetit t Shkodrs, t cilit iu bn dhurata nga administrata shtetrore e Raguzs n vitin 1433. Veç ktij, dalin edhe banor t tjer t qytetit t Shkodrs me mbiemrin Dukagjini, q jan drguar her pas here n Venedik si prfaqsues e mbrojts t interesave t bashksis shkodrane pran autoriteteve shtetrore veneciane. Njri prmendet n vitin 1431 vetm me emrin familjar Dukagjini, nj tjetr, Teodor Dukagjini, n vitin 1458 sht drguar n Venedik etj.. Ngarkimi i Dukagjinve me misione t tilla t rndsishme nga bashkqytetart tregon se ata respektoheshin shum prej tyre dhe se ishin t arsimuar dhe njohs t mir t gjuhve t huaja. Dy Dukagjint e par (q mund t jen i njjti njeri, Vuku), duhet t jen djem t Budomirit. Pr Teodorin nuk dihen lidhjet familjare; ai mund t’i prkiste edhe degs s msiprme ose nj dege tjetr, sepse mund t ishte nip i Tanushit t Madh. Teodori sht vrar n luft pr mbrojtjen e Shkodrs gjat vitit 1478.

Dega gjenealogjike e Lek Dukagjinit ka ln shum gjurm n jetn politike t Shqipris gjat shek. XV. Vet Leka ka t njjtin vend n burimet historike sa edhe vllai i vogl i tij, Pali. T dy kta prmenden bashk si zotr t Lezhs (1387) dhe si t vdekur (1393). Leka la pas dy djem dhe nj vajz: Progonin, Tanushin e Madh dhe Boksn, e cila u martua me zotin e Dejs, Koj Zaharin.

Progoni dhe Tanushi i Madh, n emr t tyre dhe t dy djemve t xhaxhait t vdekur, Palit (djem t t cilit ishin Tanushi i Vogl dhe Progoni), i dorzuan Lezhn Venedikut n vitin 1393. Progoni u martua me vajzn e Karl Topis, Gojsllavn, dhe u vu n shrbim t Venedikut si kshtjellar i Shasit, ku mbeti i vrar para vitit 1402. Tanushi i Madh u vendos familjarisht n Shkodr, u emrua vojvod i rrethinave t saj dhe m pas pati mosmarrveshje me autoritetet veneciane t qytetit. Pr kt shkak dhe me akuza t trilluara pr bashkpunim me osmant, edhe pse ishte nj personalitet q gzonte autoritet n Shqipri, Tanushi i Madh u burgos, u torturua, u drgua si i dnuar n Venedik dhe, pr munges provash fajsie, iu rikthyen pasurit e konfiskuara. Megjithat, m 1438, ai u internua n Padov dhe pas ktij viti nuk ka t dhna pr jetn e tij.

Tanushi i Madh ka pasur n vitin 1435 katr fmij, dy djem dhe dy vajza: Palin, Lekn, Kalen dhe nj vajz t vogl 14-vjeçare, emrin e s cils nuk e prmend. Dy djemt e tij, edhe pse ishin fmij t ligjshm, jan cilsuar nga Gjon Muzaka si Dukagjin « jo t vrtet » pr shkak t kundrshtive q lindn n gjirin e Dukagjinve. M i vogli i djemve, Leka, nuk del si figur politike e rndsishme. Ai ka lindur n vitin 1420 dhe pr her t fundit prmendet n vitin 1451 si kundrshtar i Venedikut. Nuk dihet nse ka ln pasardhs.

Vllai i tij, Pali (1411-1458), pr t cilin Gjon Muzaka rrfen se sht edukuar pran Gjon Kastriotit, ka qen aktiv n jetn politike. Ai ka marr pjes n Kuvendin e Lezhs dhe q n fillim sht bashkuar me Sknderbeun. Pali ka pasur katr djem: Lekn, Nikolln, Progonin dhe Gjergjin. Emri i Gjergjit del vetm n Prkujtesn e Gjon Muzaks. Progoni prmendet n vitin 1471 si i vdekur. Leka u b personazh i rndsishm i jets politike t Shqipris. N vitin 1456 ai i dboi qeveritart venecian nga Deja e nga Shasi, u b
bashkpuntor i Sknderbeut dhe vijoi luftn kundr osmanve edhe n vitet 70. Pas pushtimit t Shkodrs nga osmant (1479), Leka dhe vllai i tij, Nikolla, mrguan n Itali dhe u rikthyen n vitin 1481 pr t çliruar zotrimet e Dukagjinve nga pushtuesit osman. Leka ka pasur ndikim t madh te banort e Shqipris s Eprme. E drejta dokesore shqiptare lidhet me emrin e tij. Nj pasardhs i vllezrve Dukagjini, q jetonte n Itali, Progoni, n vitin 1501 sht kthyer n atdhe pr t udhhequr kryengritjen antiosmane q shprtheu n Shqiprin e Eprme. M pas ai bri marrveshje me osmant dhe mori prej tyre titullin e pashait, si edhe qeverisjen e nj pjese t zotrimeve t Dukagjinve.

Krahas Dukagjinve t msiprm, t cilve drejtprdrejt ose trthorazi u njihen degt gjenealogjike, n dokumentet e shek. XV dalin edhe njerz t tjer me mbiemrin Dukagjini.
N Durrs jetonte Rask Dukagjini, pr t cilin dokumente t vitit 1408 dhe 1410 tregojn se ishte rrogtar i Venedikut dhe me nj trup kalorsish t vet ruante dhe mbronte Durrsin.
N Raguz ka banuar Stipan Dukagjini, i cili n vitin 1408 ka ln testamentin e vet. Stipani duhet t ket qen pronar kopshtiesh n Raguz, sepse n vitin 1406 prmendet nj pronar i till vetm me mbiemrin Dukagjini, q mbante shrbyese n shtpi. N letra t paps prmenden gjat vitit 1492 Luka dhe Stefan Dukagjini, kurse n vitin 1499 del nj tjetr Dukagjin si pronar i nj anijeje q transportonte drith nga Pirgu n Kotorr.

Vetm nj her fjala Dukagjin sht gjetur si emr vetjak n nj dokument t vitit 1446 pr nj banor t fshatit Mogulsi, Dukagjin Mogulsi. Gjat shekujve q pasuan emri familjar Dukagjini vijoi t prdorej te shqiptart e besimeve t ndryshme fetare.

Disa antar t familjes s madhe fisnike Dukagjini u islamizuan dhe n shek. XV ata arritn t zinin poste shum t larta n administratn osmane. Gjat shek. XVI n tr Perandorin Osmane shklqyen edhe dy poet, Jahja Beu dhe Ali Beu, q i shkruan veprat e tyre osmanisht. N kto vepra ata kan shnuar edhe emrin familjar t tyre, Dukagjini, q dshmon edhe prkatsin e tyre kombtare shqiptare.

Dukagjint kan pasur si stem t tyre nj shqiponj t bardh njkrenore. Ata kan gzuar vend parsor n radht e fisnikris vendase dhe jan respektuar nga elita drejtuese shqiptare gjat shekujve t mesjets. Kt e dshmojn lidhjet martesore, edhe pse njihen pak prej tyre.
Djali i Lek Dukagjinit, Progoni, ishte martuar me vajzn e Karl Topis, Gojsllavn, ndrsa vajza e Leks, Boksa, ishte martuar me zotin e Dejs, Koj Zaharin. N Prkujtesn e Gjon Muzaks prmenden disa lidhje martesore t Dukagjinve me Muzakajt dhe me Arianitt. Gjon Muzaka ka shkruar se kishte pr grua Marie Dukagjinin, por nuk ka treguar atsin e saj. Motra e tij, q ishte martuar tek Arianitt, Suina, e ka martuar vajzn e saj, Jeln, me « Lek Dukagjinin, t quajtur Kol Dukagjini », pa treguar atsin e ktij. Po sipas Gjon Muzaks, tri vajza t Gjergj Arianitit, Kiarina, Elena dhe Dhespina, ishin martuar prkatsisht me Nikoll Dukagjinin, Gjergj Dukagjinin dhe Tanush Dukagjinin. Nj motr e tij ishte martuar me Pal Dukagjinin.

Trojet e Dukagjinve shtriheshin n Shqiprin e Eprme. Ato kan ndryshuar duke u zgjeruar ose duke u ngushtuar, n varsi t jets s trazuar politike t shek. XIV-XV. Dukagjint kan qen nj familje e madhe fisnike. N krye t tyre kan qndruar nj ose dy persona, t cilt jan zvendsuar nga pinjoll t tjer m energjik. Trojet e tyre Dukagjint
i kan administruar her si zotr t pavarur dhe her si vasal t sundimtarve m t fuqishm.

Pr sa koh q n shtetin e Balshajve jan prfshir trojet e Dukagjinve, kta nuk prmenden n dokumentet e kohs. Pas betejs s Savrs t vitit 1385, q çoi n rrudhjen e shtetit t Balshajve, Dukagjint dalin si zotr t pavarur n Lezh dhe zhduket anonimiteti i tyre. N vitin 1387 ata kan ftuar tregtart raguzan t kalonin npr trojet e tyre. Kjo dshmon se nn pushtetin e Dukagjinve ishin krahinat prgjat rrugs s rndsishme Lezh-Prizren, si edhe t dy kto qytete. Pranin e pushtetit t tyre n Prizren e dshmon, sipas rrfimit t Marin Barlecit, prmendorja e ngritur n kt qytet n prkujtim t Nikoll Dukagjinit. N veri t trojeve t Dukagjinve kan qen trojet e dhndrit t tyre, Koj Zaharis. Kshtu Dukagjint kan zotruar pr nj periudh kohe, ndonse me ndrprerje, rrugn q kalonte nga Deja, prpjet rrjedhjes s Drinit pr n Rrafshin e Dukagjinit e m tutje. Ata duhet t ken zotruar edhe Pejn.

Vrshimi i ushtrive osmane n Shqiprin e Eprme dhe pushtimi prkohsisht prej tyre n vitin 1393 i Krujs, i Ulqinit, i Shkodrs dhe i Dejs, ndonse Dukagjint arritn ta mbronin Lezhn dhe doln kshtu si forc antiosmane, i dobsoi pozitat e tyre si zotr t pavarur. Prandaj Lezhn ata ia dorzuan Venedikut n vitin 1393 dhe bashk me t Dukagjint humbn kontrollin e rrugs Lezh - Prizren, por jo ndikimin e tyre n kt rajon. Rruga e msiprme dhe krahinat prgjat saj, me miratimin e pushtuesve osman, kaluan n duart e Dhimitr Jonims, i cili i kishte ndihmuar ata pr pushtimin e Shkodrs. Jonimt ishin nj familje e vjetr fisnike. Nj pinjoll i saj prmendet pr her t par n fillim t shek. XIII si vasal i princit Dhimitr t Arbrit dhe nj Jonim i dyt shfaqet n fund t atij shekulli si sebast q, bashk me disa fisnik t tjer shqiptar, kishte nnshkruar nj marrveshje (1274) me mbretin e Sicilis, Karlin I Anzhu. Pas nj shekulli, n vitin 1394, burimet historike na japin fisnikun e fuqishm me emrin Dhimitr Jonima. Ky kishte dy kshtjella, emrat e t cilave nuk njihen, portin dhe qendrn doganore t Shufadas n grykderdhjen e
Matit dhe nj forc ushtarake prej dyqind kalorsish e katrqind e m shum kmbsorsh.
N veri zotrimet e Dhimitrit ishin n kufi me trojet e Koj Zaharis. Duke njohur ndikimin q kishin Dukagjint n kt rajon, Dhimitr Jonima krijoi marrdhnie t mira me ta dhe u b shprehs edhe i krkesave t tyre pran kancelarive t huaja, sidomos ndaj Venedikut. Gjithashtu ai kishte marrdhnie t mira edhe me fqinjin e tij t fuqishm, Gjon Kastriotin. Pr her t fundit, Dh. Jonima prmendet si zot i Shufadas m 1409, vit kur ai duhet t ket vdekur. Pasktaj Shufadaja dhe krahinat prgjat rrugs Lezh-Prizren jan prfshir
trsisht n shtetin e Gjon Kastriotit. Ky e ruajti bashkpunimin me ata antar t familjes Jonima q mbetn n zonn e Lezhs, sepse shumica e tyre jetonin n rajonin e Shkodrs. Dhimitr Jonima sht prmendur edhe pas vdekjes. Nj pjes e zotrimeve t tij jan regjistruar n kadastrat osmane t mvonshme me emrin vilajeti i Dhimitr Jonims.

Nj vit pas vdekjes s Dhimitr Jonims, m 1410, jan br prpjekje t pasuksesshme q Lezha t kalonte n duart e Tanush Dukagjinit. Pas ksaj veprimtaria politike dhe ekonomike e Dukagjinve sht prqendruar kryesisht n rajonin e Shkodrs, ku gjendeshin edhe familje t tjera fisnike, si Spant, Jonimt, Zahariajt etj..

N veprimtarin politike t Zahariajve ka pasur nj pesh t veçant Boksa Dukagjini, gruaja e Koj Zaharis. Pr her t par emri i familjes fisnike Zaharia del n vitet 1318-1320 te peshkopi i Shasit. Pas peshkopit, burimet historike na njohin n fund t shek. XIV me Koj Zaharin. Veprimtaria politike e Kojs sht e ngjashme me at t Dhimitr Jonims dhe t dy kta kan bashkpunuar me njri-tjetrin. Koja prmendet n vitin 1396 si zot i kshtjells s Shasit, dhe, m pas, si zot i Dejs e i ngushticave t rrugs prgjat Drinit. Zotrimet e Koj Zaharis kufizoheshin n lindje me viset e pushtuara nga osmant. Koja ka qen vasal i tyre dhe kundrshtar i despotve serb t Rashs. Koja ka pasur nj djal, Lekn.

N kto treva shqiptare jan ndrthurur interesat e Zahariajve me ato t Dukagjinve, q kufizoheshin me njri-tjetrin. Ndrmjet ktyre dy familjeve fisnike, q jo rastsisht kan qen n krushqi, prgjithsisht ka pasur marrdhnie bashkpunimi t ngusht. Pas vdekjes s Lek Zaharis n vitin 1444, meqense djali i tij, Koja, ishte i mitur, gjyshja e ktij, Boksa, doli n krye t familjes. Ajo krkoi mbshtetjen e Venedikut, duke i dorzuar Republiks s Shn Markut Dejn, Shasin etj.. Zotrimet q mbetn nga trashgimia e Lek Zaharis kaluan n duart e Dukagjinve. Kta morn n zotrim rrugn tregtare dhe krahinat prgjat lugins s lumit Drin, si edhe nj pjes t konsiderueshme t Rrafshit t Dukagjinit. Prkohsisht kto krahina ishin pushtuar nga Despotati i Rashs dhe, pas shembjes s tij m 1439, u rimorn nga Zahariajt e Dukagjint.

N veri t Dukagjinve dhe t Zahariajve shtriheshin trojet shqiptare t Spanve, q kan qen familje fisnike shum e madhe. Emri familjar i tyre shfaqet pr her t par n vitin 1322 te nj shkodran. N radht e Spanve kishte pronar tokash, tregtar, klerik etj.. Mbiemrin e tyre e mbanin edhe nj varg familjesh t thjeshta. Si veçori e prbashkt e familjeve Spani, krahas mbiemrit, ishte se thuajse q t gjitha ato banonin n krahinat pran Rrugs s Gents. Spant kan jetuar n qytetet dhe n krahinat e Shkodrs, Drishtit, Pultit, Pejs, Trepçs etj.. Nj trev n veri t lumit Drin del n dokumentet e fundit t shek. XV me emrin e prfaqsuesit m n z t ksaj familjeje, Pjetr Spanit (nahija e Pjetr Spanit), i cili ka qen pjesmarrs n Kuvendin e Lezhs.

Krahas Balshajve, Kastriotve, Dukagjinve, Jonimve, Zahariajve e Spanve, n Shqiprin e Eprme ka pasur edhe nj numr familjesh t tjera me pesh n jetn politike shqiptare, veçanrisht gjat shek. XV. Kto familje kan qen Gjurasht (Crnojeviçt), Dushmant e Drishtit, Hott, Shestant etj..


T gjitha kto familje shqiptare kan dal n skenn politike n nj periudh shum t trazuar, t shkaktuar prej ndrhyrjeve e pushtimeve t shteteve t huaja. Gjat dhjetvjeçarve t par t shek. XV, pr jetn politike t Shqipris s Eprme kan qen si m rrnimtare dy shtete: Perandoria Osmane dhe Despotati i Rashs, q ishte shtet vasal i t parit, madje nj nga grat e sulltan Muratit II ka qen edhe vajza e despotit serb. Pas vdekjes s Balshs III (1421), sundimtart serb, deri m 1439 kur u shkatrrua Despotati i Rashs, i zhvendosn kufijt dhe doln n bregdetin shqiptar, nga Kotorri deri n Tivar, si edhe n rrethinat e Shkodrs, ku pushtuan Drishtin. Prball fuqis ushtarake t paprballueshme osmane nj pjes e fisnikve shqiptar ngurruan n fillim t rrmbenin armt, kurse kundr pushtuesve serb ata u ngritn t gjith, Gjurasht n radh t par (zotrimet e t cilve shtriheshin n rrethinat e Gryks s Kotorrit dhe n t gjith Gentn), Zahariajt, Dukagjint, Kastriott etj..

Shteti i Gjon Kastriotit

Kastriott ishin familje fisnike dhe dinastia drejtuese m e rndsishme e jets politike dhe ushtarake t Shqipris n shek. XV.

Pr pemn gjenealogjike, vend-origjinn dhe veprimtarin e Kastriotve gjat shek. XIV dihet fare pak. Prandaj, pr kto çshtje, mendimet e historianve kan qen t ndryshme.

Pr her t par prmendet nj Kastriot n vitin 1368 si kshtjellar i Kanins. Ka studjues q shohin te ky kshtjellar nj paraardhs t Kastriotve t mvonshm, q sht dbuar nga pronat e veta. Nj mendim i till duhet pranuar si supozim, sepse nuk ka lidhje me t dhnat pr Kastriott q japin m pas burimet historike. Prej disa familjeve shqiptare, q emigruan n Itali, Kastriott njihen edhe me nj mbiemr t dyt: Mazreku.

Sipas dy historianve m t hershm shqiptar, Marin Barlecit e Dhimitr Frngut, Kastriott ishin nga Mati q, sipas mendimit t kohs, shtrihej deri n bregdet. N kt prfundim ata jan nxitur nga pozicioni gjeografik kyç i trevs s Matit, si vend-kryqzimi i rrugve q lidhnin krahinat e ndryshme t shtetit t Kastriotve si n kohn e Gjon Kastriotit, ashtu edhe n at t Sknderbeut. Kurse periudhave m t hershme t veprimtaris s familjes Kastrioti autort e siprprmendur nuk i kan kushtuar vmendje, aq sa n veprat e Marin Barlecit e t Dhimitr Frngut nuk prmendet as emri i gjyshit t Sknderbeut. Kurse nj autor tjetr shqiptar, bashkkohs me dy t part, Gjon Muzaka, ka rrfyer se gjyshi i Sknderbeut quhej Pal dhe se, sipas tij, kishte qen proniar i dy fshatrave t Dibrs s Poshtme, Sinjs dhe Gardhit t Poshtm, rrfim ky q mund t merret me nj far rezerve. Tregimi i msiprm i Gjon Muzaks ka shrbyer si argument kryesor pr ndonj historian t ditve tona q Dibrn ta konsideroj si vendorigjinn e Kastriotve. Po ashtu, si Marin Barleci, edhe Gjon Muzaka ka shnuar se Gjon Kastrioti ka pasur n zotrim Matin. Dhimitr Frngu ka shkruar se Kastriott zotronin edhe Ujmishin. Tre autort e msiprm i shkruan veprat e tyre n fillim t shek. XVI dhe larg Shqipris, kur jetonin si emigrant n Itali. M pas, n vitin 1553, nj tjetr shqiptar, Andre Engjlli, ka shkruar n Rom se paraardhsit e Gjon Kastriotit, prveç Matit, kan zotruar Kastorien dhe Ymenestrien. Sipas ktij autori, Gjon Kastrioti ka qen i biri i « Gjergj Kastriotit » dhe ky i « Kostandin Kastriotit, t mbiquajtur Mazreku » q kishte vdekur n vitin 1390.

Vepra e Gjon Muzaks sht m e sakt dhe m e besueshme se ajo e A. Engjllit, prandaj thuajse t gjith studiuesit e sotm mendojn se gjyshi i Sknderbeut quhej Pal.

Prveç autorve t msiprm, sht edhe nj autor tjetr i mvonshm, por shum i rndsishm, sepse ka jetuar n Shqipri, kleriku i ndritur shqiptar, Frang Bardhi. N vitin 1636 ai botoi nj vepr polemizuese pr t mbrojtur origjinn shqiptare t Sknderbeut, kundr prpjekjeve t J. Marnoviçit pr ta nxjerr at me origjin sllave. N veprn e tij Frang Bardhi i ka kushtuar nj vend t veçant prcaktimit t vendorigjins s Kastriotve. Pas nj parashtrimi polemik t çshtjes ai arrin n prfundimin se Kastriott ishin nga Hasi i
Prizrenit, se kshtu sht n « pajtim t plot mendimi i prgjithshm i kombit ton ». Kjo fraz e veprs s F. Bardhit i jep mendimit t tij pr Hasin si vendorigjinn e Kastriotve vlern e nj burimi historik t dors s par. Pr m tej ai shpjegon edhe origjinn e emrit familjar t Kastriotve, duke e lidhur at me emrin e fshatit Kastrat, q gjendej buz lumit, dhe tregon se n kohn e tij nj familje vendase kishte si mbiemr emrin e fshati Kastrat. Pr vendorigjinn e Kastriotve nga Hasi i Prizrenit dshmojn gjithashtu edhe kronisti raguzan Lukari (vepra e t cilit sht botuar n vitin 1605), si dhe shnimet e fundit t shek. XV t nj kleriku boshnjak, t botuara pr her t par n vitin 1892. Po kshtu mbiemri i dyt, Mazreku, i Kastriotve si dhe pronat e tyre, Kastorie dhe Ymenestrie, q prmend A.Engjlli, gjenden n mikrotoponimin e shek. XVII dhe t sotme t Hasit (Kastrat dhe Mazrek) dhe t Lums (Ujmisht q prmendet edhe nga Dh. Frngu). N prforcim t ktyre vjen edhe nj dshmi e fillimit t shek. XIX se n qytetin e Gjakovs jetonte rrobaqepsi Mihal Kastrioti, q flet pr pranin e ruajtjen ndr shekuj t ktij mbiemri n krahinn e Hasit nga e kishin origjinn Kastriott. Edhe tiparet fizike t Kastriotve, siç ishin ato t Sknderbeut dhe t nipit t tij Ferrandit, t cilve u njihen deri diku mir, mbshtesin origjinn hasiane t tyre.

Pranimi i Hasit si vendorigjina e familjes Kastrioti nuk e bn t pashpjegueshme pse m pas prfaqsues t ksaj familjeje, si deg t pems gjenealogjike t saj, do t shfaqen si proniar e zotr n viset e tjera t Shqipris, si n Dibr, n Mat etj.. Gjat shek. XV e m pas, edhe n kto krahina kishte banor me mbiemrin Kastrioti. Çshtja e origjins s Kastriotve ka t bj me nj periudh m t hershme nga ajo q nis me gjyshin e q vazhdon me t atin e Sknderbeut. T shtrira gjat nj harku kohor t till mendimet pr vendorigjinn e Kastriotve, q japin autort e hershm shqiptar si M. Barleci, Dh. Frngu, Gj. Muzaka, A.Engjlli dhe F. Bardhi, si dhe burime t tjera historike, nuk kan kundrshti ndrmjet tyre, por shfaqen si dshmi n vijim q flasin pr koh t ndryshme dhe q plotsojn njra- tjetrn. F. Bardhi flet pr periudhn m t hershme, pr trungun gjenealogjik t familjes kur ishte n Has, Gjon Muzaka prmend emrin e gjyshit t Sknderbeut, Pal Kastriotin, duke treguar dy fshatrat q kishte si pronia n Dibr, kurse M. Barleci dhe Dh. Frngu flasin pr pasardhsin e Palit, Gjon Kastriotin dhe zotrimet q kishte ky.


Pozita shoqrore e familjes Kastrioti u fuqizua si rrjedhoj e prpjekjeve t pinjollve t ndryshm t saj, disa prej t cilve kjo rrug i shtriu prtej vendorigjins s tyre. Gjyshi i Sknderbeut, Pal Kastrioti, sipas Gjon Muzaks, kishte dy fshatra si feud n Dibr. Kurse i biri i Pal Kastriotit, Gjoni, krijoi nj nga shtetet m t rndsishme n Shqipri q, n hapsirat e tij, prfshiu edhe krahinat e prmendura nga M. Barleci, Gj. Muzaka, Dh. Frngu etj..

Dshmit historike pr fillimet e shtetit t Kastriotve thuajse mungojn, nj realitet i prgjithshm ky pr historin ton mesjetare, sidomos pr viset lindore shqiptare.

Gjat dy dhjetvjeçarve t fundit t shek. XIV n krye t zotrimeve t Kastriotve duhet t ket dal Gjon Kastrioti. N kt periudh zotrimet e tij duhet t jen zgjeruar, sidomos n drejtim t lindjes, n rajonet e Prizrenit, t Gostivarit e t Tetovs, sepse, sipas M. Barlecit dhe Gj. Muzaks, Gjon Kastrioti qe martuar n at koh me Vojsavn (Jelln, sipas nj dokumenti raguzan t vitit 1439), vajz e nj dere fisnike t rndsishme pran Shkupit. Nga nnt fmijt q lindi Vojsava dhe q arritn moshn madhore, shtat kishin lindur para vitit 1405.

Zgjerimi e fuqizimi i shtetit t Gjon Kastriotit prkoi me rnien e dy shteteve kufitare me t, t Balshajve e t Topiajve, dhe sidomos pas dobsimit t fuqis ushtarake t Perandoris Osmane, kur ushtria e saj psoi nj disfat t rnd prej trupave mongole n betejn e Ankaras t vitit 1402. Gjat ktij viti (1402), zotrimet e Gjon Kastriotit u shtrin n drejtim t viseve bregdetare dhe u bn kufitare me ato t Venedikut. Q nga viti 1406 Gjon Kastrioti shfaqet si nj partner i rndsishm n marrdhniet me shtetet e huaja, ambasadort e tij shkonin n Venedik, Raguz e n vende t tjera dhe ai cilsohej prej tyre si zot « shum i fuqishm », « i madhrishm » etj.. Ndrkoh edhe ambasador t tyre drgoheshin pran Gjon Kastriotit. Pushteti dhe ndikimi i tij mbi zotrit e tjer ishin t fuqishm, prandaj m 1408 ai ishte i pranishm si garant i paqes, q u nnshkrua n rrethinat e Durrsit, midis Venedikut dhe Balshajve.

Shtetin e Gjon Kastriotit e prshkonin rrug tregtare shum t rndsishme. Ndr to, n rrafshin perndim-lindje m t rrahurat ishin dy. Njra rrug lidhte viset bregdetare me Prizrenin, q duhet t ket qen qendra administrative e shtetit t Gjon Kastriotit. N kt qytet t lasht kryqzoheshin rrug tregtare shum t rrahura dhe q shkonin n drejtim t Prishtins, t Pejs, t Tetovs etj.. Traseja e rrugs s dyt kalonte nga bregdeti npr krahinn e Matit, vijonte n drejtim t Dibrs dhe ndiqte rrjedhjen e siprme t lumit Vardar pr t arritur n Shkup. N dokumentet mesjetare kto dy rrug jan shnuar me emra t ndryshm t qyteteve nga ato kalonin: rruga e Lezhs, rruga e Prizrenit, rruga e Prishtins dhe rruga e Shkupit. Interesat ekonomik e tregtar t Gjon Kastriotit shtriheshin edhe prtej zotrimeve t tij, n Fush-Dardani, madje edhe prtej Shkupit, ku mund t bliheshin argjend, plumb e hekur si dhe drith me çmime m t ulta se n rajonet e tjera, prodhime bujqsore t viseve t ngrohta, si pambuk, oriz, susam etj.. Kshtu shpjegohen, p.sh., lidhjet e tij me manastirin e Hilandarit n Malin e Shenjt, q gjendet n brigjet e detit Egje. Ktij manastiri, Gjon Kastrioti i dhuroi n vitin 1426 dy fshatra nga pronat e veta n rajonin e Gostivarit, i bleu pirgun e Shn Gjergjit (i njohur edhe me emrin Pirgu Shqiptar) dhe n kt manastir nj nga djemt e tij, Reposhi, e kaloi jetn si murg derisa vdiq m 25 korrik 1431.
N epigrafin e varrit, Reposhi mban titullin e lart fisnik duk.

Pr jetn ekonomike e politike t shtetit t Gjon Kastriotit, ashtu si edhe t zotrimeve t fisnikve t tjer shqiptar si dhe ato t Republiks s Venedikut, rndsi parsore kishin raportet e tyre me kryekomandantin osman t Shkupit dhe, nprmjet tij, me sulltanin. N marrdhniet me fqinjin e vet lindor e shum t fuqishm ushtarakisht, Gjon Kastrioti duhej t ndiqte nj politik shum t kujdesshme. Edhe bejlerbeut t Rumelis i interesonte q deri diku t kishte mirkuptim me Gjon Kastriotin, sepse n shtetin e tij, npr nj terren t vshtir e me prita t shumta, kalonin rrugt tregtare m t shkurtra pr n brigjet e detit Adriatik, t cilat, n at koh, nuk mund t mirmbaheshin e t ruheshin nga askush tjetr, veçse nga vendasit. N rrethana t tilla, gjat dhjetvjeçarve t par t shek. XV, Gjon Kastrioti arriti t fuste nn bindjen e tij disa familje fisnike t njohura t Shqipris s Eprme dhe u b figura politike kryesore e bots shqiptare t ktyre rajoneve.

Zgjerimet e pushtimeve osmane n viset lindore shqiptare bn q Gjon Kastrioti dhe familje t tjera fisnike shqiptare t mos ndiheshin t sigurta, prandaj filluan t prforconin veprimtarin politike t tyre n viset perndimore, si dhe t zgjeronin lidhjet me forcat antiosmane e shtetet e huaja. Qysh n fillim t shek. XV burimet historike tregojn se n kufijt e shtetit t Gjon Kastriotit ishin prfshir qyteti i rndsishm i Prizrenit bashk me rrethinat e tij, krahinat prgjat rrugve Prizren - Prishtin dhe Prizren - Tetov, ato t Matit e t Mirdits dhe se ai kishte siguruar dalje n detin Adriatik n afrsi t zotrimit venecian t Lezhs. N grykderdhjen e lumit Mat Gjon Kastrioti mori n zotrim portin dhe qendrn doganore t Shufadas, kriporet e rndsishme t Shn Kollit, q m par kishin qen n duart e Dhimitr Jonims, si edhe t gjith zotrimin e ktij, ku gjendeshin edhe dy kshtjella. Gjon Kastrioti synonte t shtrihej n vijn bregdetare s paku deri n grykderdhjen e lumit Bun, rajon bregdetar q kontrollohej nga Venediku. N vitin 1410 Gjoni arriti t siguronte banes n Ulqin, por nuk u pranuan prej Venedikut krkesat e tij t vitit 1417 pr t’i dhn fshatin Barbullush dhe Malin Medua (Shngjinin), ku dshironte t ngrinte nj kshtjell. M pas arriti ta merrte Shngjinin. Zotrimet e tij u bn kufitare n veri me Despotatin e Rashs dhe n verilindje me rajonin e Prishtins, banort e s cils njihnin taksat doganore q paguheshin pr kalimin npr shtetin e Gjonit. N jug zotrimet e Gjon Kastriotit kufizoheshin me ato t Arianitve dhe t Topiajve, kurse n lindje me viset q ishin nn pushtuesit osman, t cilt, prveç Shkupit, zotronin n perndim t tij kshtjelln e Tetovs. Pjesa m e madhe e fushs prgjat rrjedhjes s siprme t lumit Vardar e n perndim t Tetovs pr nj koh mbeti nn zotrimin e Gjon Kastriotit, t ciln M. Barleci e ka emrtuar Dibra e Poshtme. Edhe rajonet m n jug ishin pjes e shtetit t Gjon Kastriotit, kufijt e t cilit n at drejtim shtriheshin deri n afrsi t qytetit t Krçovs, q kishte rn nn pushtimin osman qysh n fund t shek. XIV.

Shtrirja e gjer gjeografike e shtetit t Gjon Kastriotit sht pasqyruar edhe n burimet historike osmane. N nj dokument t muajit maj t vitit 1438 prmendet regjistri kadastral « i tokave t Gjonit » (Juvan-ili) dhe si pjes e tyre vilajeti i Dhimitr Jonims. Ky regjistr nuk sht zbuluar deri tani, sepse, si shum kadastra t tjera t asaj kohe, mund t jet zhdukur. Regjistri kadastral « i tokave t Gjonit » duhet t jet hartuar n pranver t vitit
1430, gjat fushats ushtarake t Isak-bej Evrenozit, ose, m s shumti, njkohsisht me regjistrin e Sanxhakut Shqiptar, n vitin 835 h. (1431-1432). Administrata osmane hartonte nga nj regjistr kadastral t veçant pr çdo sanxhak, t cilt po ashtu si « tokat e Gjonit » kishin disa vilajete si njsi administrative m t vogla. Prandaj edhe shtrirja gjeografike e
« tokave t Gjonit » ishte prafrsisht me at t nj sanxhaku.

Pasurit e shumta q kishin viset e Dibrs s Poshtme e t Prizrenit dhe numri i madh i banorve q jetonin n to e bnin kt rajon, i cili formonte pjesn lindore t shtetit t Gjon Kastriotit, t kishte rol vendimtar n veprimtarin ekonomike, politike dhe ushtarake t tij. Prandaj edhe fmijt e tij prgjithsisht mbanin emrat karakteristik t ktij rajoni. Pjesn lindore t shtetit t vet Gjon Kastrioti e zotronte si funksionar i administrats osmane, sepse vet ai deklaronte n vitin 1411 se kishte n gatishmri t prhershme nj ushtri t prbr nga « dy mij kalors shqiptar dhe treqind kalors turq » dhe koh pas kohe sht shprehur se sulltani ishte kryezot i tij.

Pr t gjallruar sa m shum lvizjen e mallrave e t njerzve n rrugt tregtare q kalonin npr zotrimet e Kastriotve, Gjoni nnshkroi akte me qeveritart e vendeve t ndryshme, duke u garantuar sigurin e qarkullimit t mallrave e t tregtarve t tyre npr shtetin e tij. Pr t nxitur sa m shum ardhjen e tyre, ai thjeshtsoi sistemin tatimor dhe vendosi vetm nj taks doganore pr mallrat q tregtart e huaj do t transportonin npr zotrimet e Kastriotve. Pr t garantuar sigurin e lvizjes s njerzve dhe t karvaneve t mallrave npr rrugt tregtare, Gjoni vendosi roje npr to si dhe npr kshtjellat q shrbenin pr mbrojtjen e tyre, si n ato t Prizrenit, t Gurit t Bardh, t Stelushit etj.. dhe rriti shrbimet pr mirmbajtjen e rrugve.

Pozicioni gjeografik kyç i shtetit t Gjon Kastriotit e kishte br at nj urlidhje n Shqiprin Qendrore pr t kaluar n rajonet e tjera t Shqipris s Eprme e t Poshtme si dhe n rajonet lindore t Shqipris, si n Fush-Dardani dhe n Shkup nprmjet rrugs m t shkurtr. Kjo ka qen nj nga arsyet kryesore q Gjon Kastrioti t kishte lidhje t shumta familjare e martesore me sundimtar t tjer shqiptar, si me Arianitt, Topiajt, Muzakajt, Balshajt, Gjurasht (Crnojeviçt). Lufta e prhershme e Stefan Gjurashit (Crnojeviçit) dhe e paraardhsve t tij n rajonin e Gents kundr despotit t Rashs, Gjergj Brankoviçit, pa dyshim ka qen e mbshtetur dhe e bashkrenduar me aksionet ushtarake t vjehrrit t tij, Gjon Kastriotit, q ky detyrimisht ka ndrmarr edhe pr interesat e veta n rajonet e Shkodrs, t Rrafshit t Dukagjinit dhe t Fush-Dardanis kundr armikut t prbashkt, despotit Gjergj. Prball nj lufte me dy fronte t shqiptarve, Gjergj Brankoviçi dhe paraardhsit e tij kan qen t detyruar t trhiqen dhe t rrudhin kufijt jugor t Despotatit
t Rashs. Gjon Kastrioti hyri n lidhje ekonomike e politike edhe me vende t huaja, si me Venedikun, Raguzn etj..

Gjon Kastrioti zotronte nj potencial t ndjeshm ekonomik dhe ushtarak. T ardhurat kryesore vinin nga sistemi tatimor feudal q nnshtetasit e tij tradicionalisht ishin t detyruar t’i jipnin kryezotit t tyre me prodhime n natyr, me t holla dhe me pun angari. Ky sistem tatimor sht shprehur n nj akt-dhurimi t vitit 1426, q Gjon Kastrioti s bashku me djemt e tij i bn manastirit t Hilandarit pr fshatrat Radostush dhe Trebisht. N t thuhet: « duke dhuruar n dobi t manastirit kto dy fshatra, un i liroj ato nga çdo angari e madhe dhe e vogl, me t gjitha detyrimet pr haraçin mbretror dhe taksat e shtetit dhe t gjitha kto ia jap manastirit t shenjt: t mos ket as qefali, as zot, as psar e t mos japin t dhjet as pr drith, as pr ver, as pr mjalt, as dhurat n para, as para pr kullot, as pr t dhjet bagtish, kshtu q kisha t’i marr t gjitha t drejtat mbi kto fshatra sipas ligjit ».

Krahas sitemit tatimor t msiprm, Gjon Kastrioti siguronte t ardhura t rndsishme nga doganat, tregtia e drithit, e metaleve, e krips etj..

Gjon Kastrioti ndoqi nj politik aktive pr zgjerimin e fuqizimin e shtetit t tij, me gjith kushtet e vshtira q ishin krijuar prej sulmeve e pushtimeve osmane. Ai forcoi lidhjet me Republikn e Venedikut dhe qysh n vitin 1407 arriti t siguronte prej saj qytetarin veneciane, e cila, bashk me fmijt e tij, iu rinjoh edhe n vitin 1413. N fillim t vitit 1410 Venediku pranoi krkesn e Gjon Kastriotit q t kishte banes n Ulqin dhe, n rast se do t dbohej nga zotrimet e tij prej osmanve, ai bashk me familjen t banonte n at qytet. Kto lidhje me Venedikun Gjoni i shfrytzoi pr zgjidhjen e mosmarrveshjeve q pati n vitin 1407 me peshkopin e Lezhs, i cili kishte gjetur mbshtetjen e paps q peshkopats s Arbrit t’i shkpuste 12 kisha. Ndrhyrja e Venedikut pran paps qe efikase pr Gjonin. N vitin 1411 Gjon Kastrioti, kundrejt nj shprblimi t prvitshm prej nj mij dukatsh, i ofronte Venedikut ndihm ushtarake me « dy mij kalors t tij dhe treqind kalors turq », madje edhe m shum n rast nevoje.

Si çshtje parsore e aktivitetit politik t Gjon Kastriotit ishin marrdhniet e tij me fqinjt lindor, pushtuesit osman, fuqia ushtarake e t cilve ishte e paprballueshme prej tij. Siç del nga fraza e dokumentit t vitit 1411, t cituar pak m sipr, Gjon Kastrioti ishte afruar me komandantin osman t Shkupit, Bajazitin, aq sa mund t komandonte edhe 300 kalors osman, e dhn kjo q lejon t supozohet se ai mund t ket qen s paku n postin e subashit t Tetovs. N kushte t tilla, pr t mbajtur n kmb shtetin e tij Gjon Kastrioti ishte i shtrnguar t pranonte vasalitetin ndaj sulltanit dhe t’i paguante, siç ka shkruar vet n vitin 1426, « haraçin mbretit ». Si garanci pr pranimin e vasalitetit osman, t paktn qysh n vitin 1409, Gjon Kastrioti qe detyruar t dorzonte peng nj nga djemt e tij, q, me sa kuptohet, ka qen djali i madh, Stanisha.

N betejn e Ankaras, q u zhvillua gjat vitit 1402 midis trupave mongole dhe ushtrive osmane, kta t fundit psuan nj disfat t rnd dhe jeta politike e Perandoris Osmane u prfshi nga konflikte t brendshme pr trashgimin e fronit osman, konflikte q vazhduan afr nj dhjetvjeçar. Gjat ktyre viteve u dobsua prkohsisht presioni osman, pr t’u riaktivizuar pas ardhjes n fron t sulltan Mehmetit I (1413-1421). Ndrkoh zotrimet e Gjon Kastriotit arritn nj zgjerim e fuqizim t madh. Kt e favorizoi edhe qndrimi i komandantit osman t Shkupit, Bajazitit, i cili nuk ndoqi nj politik pushtimesh, por at t marrveshjes me fisnikt shqiptar. Pas vdekjes s tij n vitin 1414, ai u zvendsua nga i biri, pr veprimtarin e t cilit sht vshtir t thuhet diçka. Gjat viteve n vijim rol t veçant n drejtimin e veprimtaris politike e ushtarake t Pashasanxhakut t Shkupit do t kishin Isak bej Evrenozi dhe i biri i tij, Isa Beu. Evrenozt ishin nj familje shum e pasur. Vetm n Shkup ata kishin mbi njqind dyqane. Gjat disa dhjetvjeçarve si ushtarak t lart osman, Evrenozt u prpoqn t kontrollonin rrugt tregtare t vendit q t fuqizoheshin ekonomikisht gjithnj e m shum.

N fillim t vitit 1415 kaloi n duart e osmanve Kruja, e cila kishte nj pozicion shum strategjik dhe kontrollonte segmente t rrugve tregtare q lidhnin Shkupin me bregdetin shqiptar si dhe viset perndimore t vendit. Prandaj pushtimi i Krujs dmtoi rnd interesat e fisnikve t Shqipris Qendrore dhe t Eprme, sepse tani zotrimet e tyre nga çasti n çast mund t pushtoheshin prej osmanve. Rnd u goditn edhe zotrimet e Gjonit, sepse osmant mund t zotronin rrugn tregtare q kalonte npr Mat e Dibr pr t arritur n Shkup, e kontrolluar deri n at koh prej Kastriotve. Sidoqoft, Gjoni u tregua mjaft i kujdesshm n marrdhniet e tij me osmant. Pr t mbrojtur interesat e shtetit t tij dhe pr t mnjanuar prplasjen me ta, kur Kruja ra n duart e osmanve, Gjoni drgoi djalin e tij t vogl, Gjergjin, si iç-ogllan (pazh) pran oborrit osman. N kt mnyr
ai evitoi pr disa vjet konfrontimet me osmant. Kurse Republika e Venedikut vendosi q t’i jepte nj tribut vjetor prej 200 dukatsh subashit turk t Krujs, q ky t mos sulmonte Durrsin dhe t mos prekte kriporet e shumta t ktij qyteti.

Me gjith prpjekjet e Gjonit pr t pasur marrdhnie sa m t mira me sulltanin, ai nuk hoqi dor nga masat mbrojtse. N nntor t vitit 1417 Gjoni i krkoi m kot Venedikut q t prballonin s bashku sulmet e mundshme osmane dhe i premtonte se ishte i gatshm t vinte n dispozicion t nj aksioni t prbashkt t gjith lufttart dhe kshtjellat e veta. N kto rrethana Gjon Kastrioti i kushtoi vmendje t veçant bashkveprimit me fisnikt shqiptar.

Kur n vitin 1418 Balsha III i shpalli luft Republiks s Shn Markut pr t rimarr Shkodrn dhe Drishtin, Gjoni mbajti ann e tij dhe qen t paefektshme prpjekjet e Venedikut gjat viteve 1419-1420 pr ta larguar at nga Balsha. Konflikti midis Balshs III dhe Venedikut n rajonin e Shkodrs pengoi lvizjen e tregtarve shqiptar, raguzan etj. dhe qarkullimin e mallrave n drejtim t Kosovs, ku nxirrej e prpunohej ari, argjendi e plumbi dhe ku çmimi i prodhimeve t shumta bujqsore ishte m i ult n krahasim me çmimet q ato kishin n viset perndimore. Kto rrethana i shfytzoi Gjon Kastrioti pr t intensifikuar qarkullimin e mallrave n drejtim t Kosovs npr rrugn tregtare Shufada - Prizren - Prishtin dhe n at t Shkupit t kontrolluara prej tij. N shkurt t vitit 1420 ai nnshkroi nj akt-tregtar me Republikn e Raguzs, nprmjet s cils u garantonte tregtarve t saj lvizje t sigurt npr rrugt e siprprmendura. N mars t vitit 1422 Gjon Kastrioti siguroi edhe miratimin e Venedikut pr t lejuar tregtart raguzan, q n vend t Shkodrs t vinin n Lezh pr t rrahur rrugt e zotrimeve t tij.

Pas vdekjes s Balshs III, Gjon Kastrioti ndrmori masa t menjhershme pr t mbrojtur interesat e veta politike dhe ekonomike. N rajonin e Shkodrs, ku kishte zbritur ushtria e Stefan Lazareviçit dhe mbante t rrethuar qytetin, Gjoni drgoi trupat e veta. N nj letr, q i shkroi Venedikut n nntor t vitit 1422, ai ka rrfyer se nuk e kishte lejuar despotin serb t Rashs t merrte Lezhn dhe shprehte me kt rast gatishmrin e tij pr t ndihmuar veneciant q t dbonin ushtrin serbe nga rajoni i Shkodrs.

Ndrkoh, krahas Gjonit, edhe djemt e tij kishin filluar t aktivizoheshin n veprimtarin politike dhe ushtarake t familjes s tyre. Burimet historike tregojn se gjat vitit 1422 nj nga djemt e tij komandonte trupat e Kastriotve n rrethinat e Shkodrs. Kurse n vitin 1428 prmendet nj djal i Gjon Kastriotit « i br turk e mysliman », q kishte trupa ushtarake pran zotrimeve t Venedikut po n rajonin e Shkodrs.

Interesat ekonomik dhe politik t shtetit t Kastriotve e nxitn Gjon Kastriotin q t’u kushtonte vmendje edhe rajoneve t tjera shqiptare, t cilat nuk ishin kufitare me zotrimet e tij. Jo lidhjet familjare q Kastriott kishin me Balshajt, po pikrisht interesat ekonomik e shtynin Gjon Kastriotin t’i prkrahte vazhdimisht ata, madje duke drguar edhe ushtrin e tij n ndihm t tyre. Edhe pas vdekjes m 1421 t Balshs III, q ishte kushri i tij, Gjoni vazhdoi lidhjet me fisnikt e tjer shqiptar t zotrimeve t Balshs III, si me Gjurasht
(Crnojeviçt), q i kishin zotrimet fillestare n rrethinat e gryks s Kotorrit dhe q m pas i shtrin edhe n Gent, me t cilt lidhi krushqi. Gjurasht u angazhuan n nj luft shumvjeçare kundr prpjekjeve t Despotatit t Rashs pr pushtimin e viseve bregdetare shqiptare, q shtriheshin n veri t lumit Buna. Ndrkoh edhe Gjon Kastrioti kundrshtoi synimet e despotve serb pr marrjen e Lezhs dhe pr zgjerimin e pushtimeve t tyre n Rrafshin e Dukagjinit dhe n Fush-Dardani.

Pesha dhe roli i shtetit t Gjon Kastriotit n jetn e vendit erdhi gjithnj duke u rritur. Fuqizimin m t madh ai e arriti n kohn kur n krye t tij doli djali i vogl i Gjonit, Gjergj Kastrioti-Sknderbeu.

3. VENEDIKU NË SHQIPËRI (SHEK. XIV-XV)



Shtrirja e zotrimeve veneciane n Shqipri

Pas dshtimit t prpjekjeve pr t krijuar edhe n Shqipri nj zotrim t vetin n kohn e Kryqzats IV dhe shkrirjes s Dukatit venecian t Durrsit, m 1213, Republika e Shn Markut ishte mjaftuar t mbronte interesat e saj tregtar, duke rn pr kt n ujdi me sundimtart e me bashksit e qyteteve. Tregtar venecian prshkonin me karvane rrugt q lidhnin portet e Durrsit, Vlors, Shngjinit etj., me viset e brendshme duke çuar e duke trhequr mallra prej andej. Prania e konsujve venecian n qendra t tilla, si n Durrs (1249), n Spinaric (1276) apo n Vlor (1359), nnvizonte pranin e shkmbimeve tregtare midis porteve shqiptare dhe Venedikut. Ashtu si n shek. XI, edhe n shek. XIV n Durrs vazhdonte t kishte nj koloni tregtare veneciane, t prqendruar n nj lagje t veçant, buz detit, dhe t organizuar prreth kishs s hershme t Shn Mris s Amalfitanve.


Prfaqsuesit e ksaj kolonie, edhe pse nuk gzonin statusin e qytetarit (civis), kishin statusin e rezidentit (habitator) q u siguronte lirin e jets, t prons, t aktivitetit ekonomik, krahas detyrimeve prkatse. N shek. XIV prmenden edhe mjaft fisnik venecian nga familje t shquara, si Kontarent, Maurot, Barbadigot etj., q kishin bler toka e bagti n rrethinat e Vlors, Durrsit apo Butrintit, duke ngritur aty fermat (casale) t bazuara n shfrytzimin intensiv t toks e t bagtis.

N prgjithsi, deri n dhjetvjeçart e fundit t shek. XIV, angazhimi i Venedikut n Shqipri mbeti kryekput n lmin ekonomik dhe synonte mbajtjen hapur t arterieve kryesore tregtare, toksore e detare, dhe mbrojtjen e interesave t qytetarve venecian. Venediku s’mund t luante veçse nj rol politik t kufizuar edhe pr faktin se nga fundi i shek. XII, por veçanrisht n shek. XIV, n Dalmaci e n Shqipri ushtronte nj sovranitet formal mbretria e Hungaris, rivale e Venedikut. Interesat hungareze n krejt vijn bregdetare q shtrihej nga Kuarnaro (Istrie) e deri n Durrs u njohn m 1358 dhe u konfirmuan edhe n paqen e Torinos, m 1381. Por shfaqja e turqve osman dhe dalja e tyre eventuale n bregdet, rrezikonte t kpuste rrugt tregtare t Venedikut. Nj gj e till e bri t pashmangshm angazhimin e ktij t fundit n ngjarjet q zhvilloheshin n Shqipri. Pr
t’i mbajtur osmant larg nga qytetet-porte t Adriatikut ose t Jonit, Republika e Venedikut u prpoq t forconte marrdhniet me krert feudal shqiptar q kontrollonin rrugt dhe shtigjet q çonin drejt tyre, duke inkurajuar qndresn e atyre krerve kundr sulmeve osmane. N gjysmn e dyt t shek. XIV, sundimtart shqiptar Balshajt, Dukagjint, Zahariajt, Topiajt, Muzakajt, Shpatajt, Zenebisht kishin marrdhnie t rregullta me
Republikn e Shn Markut. Kjo e fundit i kishte shpallur shum prej tyre qytetar venecian dhe u kishte njohur privilegjet q lidheshin me kt status. N mjaft raste veneciant i furnizonin zotrit shqiptar edhe me arm dhe madje me anije luftarake, por kjo vetm kur bhej fjal pr mbrojtjen e viseve bregdetare nga sulmet e flots osmane.

Deri n çerekun e fundit t shek. XIV, Republika e Venedikut ishte mjaftuar me sigurimin e interesave t saj ekonomiko-tregtar, pa u angazhuar drejtprsdrejti n Shqipri edhe kur pr nj gj t till pati ftesa nga grupe e bashksi shqiptare. Kshtu, n vitin 1350, bashksia qytetare e Durrsit, ku nj rol t madh luanin tregtar e siprmarrs t lidhur ngusht ekonomikisht me Venedikun, i krkoi ktij t fundit ta merrte n dorzim qytetin. E ndrgjegjshme se nj hap i till ishte i parakohshm, pasi do ta fuste at n konflikte me fuqi t tjera t interesuara, si Mbretrin e Napolit, mbretrin serbe apo at hungareze, Venediku nuk e pranoi n at rast ofertn. Por situata e re e krijuar pas betejs s Fush-Dardanis (1389), kur ushtrive osmane iu hap rruga drejt viseve bregdetare, e bnte t domosdoshme pr Venedikun shtnien n dor t qendrave kryesore bregdetare pr t shmangur daljen n det t osmanve dhe pr rrjedhoj, paralizimin e trafikut detar prgjat brigjeve shqiptare.
Kjo politik e re e Venedikut n Shqipri favorizohej tashm edhe nga fakti se mjaft sundimtar shqiptar, t pafuqishm ndaj sulmeve osmane, tregoheshin t gatshm t’ia dorzonin atij pjesrisht ose trsisht zotrimet e tyre kundrejt kushtesh krejt t favorshme pr kt t fundit. N vitin 1386, pasi mori Korfuzin, Venediku ishte tashm i pranishm n truallin shqiptar duke shtn n dor, n marrveshje me Gjon Zenebishin, sistemin e fortifikuar t Butrintit e t Ksamilit, me rndsi thelbsore pr kontrollimin e Kanalit t Korfuzit.

S’ka dyshim q n qendr t planeve veneciane n Shqipri qndronte qyteti i Durrsit, avantazhet strategjike dhe ekonomike t t cilit veneciant i njihnin mir. Q n maj t vitit 1387 princi Karl Topia, i ndodhur nn presionin e vazhdueshm t sulmeve osmane, i propozoi Republiks lshimin e Durrsit kundrejt nj shprblimi dhe nj lejeje pr t’u vendosur n kolonit veneciane t Krets ose t Negropontit (Eube). N at rast Venediku i qndroi besnik politiks s tij t shmangies s hyrjes n konflikt drejtprdrejt me osmant, ndaj e refuzoi butsisht ofertn e Karlit, edhe pse i premtoi ndihmn e vet ushtarake. Por vetm nj vit m von situata e Durrsit ishte br aq e brisht, saq Senati i Venedikut mori vendim q qyteti t shtihej n dor sapo t shihej se rrezikohej t binte n duar t osmanve. Projekti parashikonte si dorzimin vullnetarisht t qytetit nga ana e Gjergj Topis (Karli ndrkoh kishte vdekur), ashtu dhe marrjen e qytetit jasht vullnetit t tij, n bashkpunim
me qytetar durrsak, prkrahs t Republiks. Fillimisht, Gjergj Topia u bind q t’u lshonte venecianve kulln e poshtme t qytetit, at pran portit. Por n prill t vitit 1392, i ndodhur sa nn presionin e osmanve, aq edhe t prfaqsuesve m t lart t paris durrsake, prfshir dhe kryepeshkopin Dhimitr Nesha, t cilt kishin rn n ujdi me Venedikun, Gjergj Topia nnshkroi aktin e dorzimit t krejt qytetit Republiks s Shn Markut. M 1393 vllezrit Progon e Tanush Dukagjini i kaluan Venedikut kshtjelln e tyre
t Lezhs.

N dhjetor 1395 nj tjetr sundimtar shqiptar i ndrydhur nga osmant, Gjergji II Strazimiri Balsha, i ofroi Venedikut qytetet bashk me territoret e Shkodrs e t Drishtit. Marrveshja u nnshkrua n pranvern e vitit 1396 e n baz t saj Balsha i lshonte Venedikut, kundrejt shprblimit dhe kushteve t tjera, qytetet e Shkodrs, t Drishtit, t Shasit e t Dejs, bashk me rrethina. Me kt rast Gjergj II Balsha bashk me trashgimtart e tij pranoheshin n Kshillin e Madh dhe n radht e fisnikris veneciane. M 1395 Venediku u mori Balshajve qytetet e Ulqinit, Tivarit e t Budus.

Prsa i prket Vlors, sundimtarja e saj Komnen Balsha, e veja e Balshs II, i kishte propozuar q m 1386 Venedikut dhnien e qytetit, bashk me kshtjellat e Kanins, Himars dhe t Pirgut (n derdhje t Semanit). Besnik ndaj politiks s tij t mosangazhimit aty ku nuk e gjykonte t domosdoshme, Venediku nuk e pranoi ofertn as t Komnens dhe as t pasardhsve t saj, Merkshs e Rugins. Zotrimi i Durrsit dhe i Butrintit konsiderohej i mjaftueshm pr t kontrolluar krejt krahun jugor t bregdetit shqiptar.

Nga ana tjetr, duke ditur interesimin e jashtzakonshm t osmanve pr kt qytet, veneciant e dinin se shtnia n dor e tij do ta ndrlikonte Republikn n konflikte t pashmangshme me osmant. Ndaj pr Vlorn u zbatua nj politik tjetr: t pritej derisa qyteti t pushtohej nga osmant e mandej t’u krkohej ktyre blerja e tij qoft edhe me nj çmim m t lart nga sa ofronin zotrit e ligjshm t saj. Por llogarit e Republiks n kt pik nuk doln, pasi me t pushtuar Vlorn e Kaninn n qershor t vitit 1417, osmant treguan se jo vetm nuk kishin ndrmend t’ia shisnin at Venedikut, por e kthyen n bazn e tyre kryesore detare nga ku kontrollonin lundrimin n Adriatik dhe nga ku filluan t prgatisnin invazionin e Italis.

Disa vjet pas marrjes s Butrintit (1386), duke shfrytzuar vshtirsit e zotrve Zenebishi e Shpata, Venediku shtiu n dor n bregdetin e Vagenetis (Çamris), edhe skelat e Sajadhs, Pargs, Fanarit, si dhe portin e rndsishm t Naupaktit (Lepantos) n gjirin e Korintit.

N kt mnyr, Venediku realizonte nj synim q kishte qen n themel t politiks s tij qysh nga koha e Kryqzats IV (1204): shtnien n dor t porteve e t skelave kryesore prgjat vijs bregdetare pr t siguruar kontrollin e rrugve detare drejt Lindjes. Megjithat, realizimi i ktij synimi bhej n kushtet kur osmant po ushtronin trysni gjithnj e m t madhe n kt krah. Venediku nuk ishte n gjendje t’u bnte ball sulmeve osmane kundr kshtjellave t tij. Pr kt qllim, ai u mundua t nxiste, pa rn n sy, qndresn e krerve shqiptar, q zotronin territoret midis bazave osmane n Maqedoni dhe zotrimeve veneciane t bregdetit. N fillim t shek. XV, ndr klientt e Venedikut numroheshin Crnojeviqt (Gjurasht), Hott, Tuzt, Bitidost, Jonimt e Zaharit e Gents, Dushmant e Pultit, Gjon Kastrioti e Niket Topia n Shqiprin Qendrore, Teodor Muzaka i Beratit, Gjon Zenebishi i Gjirokastrs e Muriqi Shpata i Arts. N kmbim t ruajtjes s shtigjeve,
q lidhnin bazat osmane n Maqedoni me viset bregdetare, Venediku u ofroi krerve t msiprm provizione n t holla, tituj fisnikrie, prona dhe strehim n zotrimet e veta n rast t pamundsis pr t qndruar m n tokat e veta. U premtoi gjithashtu prfshirjen e tyre n çdo traktat paqeje, q eventualisht do t nnshkruante me osmant, premtim q nuk e mbajti kurr. N fakt, n vend t politiks s konfrontimit me osmant, Republika e
Venedikut filloi t zbatoj gjithnj e m shum politikn e ujdis me ta, aq m shum kur pas disfats s Ankaras, m 1402, osmant n paqet veneto-osmane t viteve 1411, 1430 apo 1446, treguan gatishmri pr t’u njohur venecianve zotrimet n Shqipri. Pikrisht ather, Republika e Venedikut dhe qeveritart e saj n Shqipri jo vetm u pajtuan me pushtimin e Krujs, Vlors, Beratit e t Gjirokastrs nga osmant n vitet 1415-1418, por filluan edhe ta shkurajojn qndresn e krerve shqiptar, duke i kshilluar ata t mos ndrmerrnin sulme kundr ktyre t fundit. N korrik t vitit 1433 Republika i porosiste shkoqur qeveritart venecian n Shqipri q t anullonin marrveshjet me cilindo princ shqiptar, i cili ngrihej kundr osmanve dhe despotit serb Stefan Llazareviç, me t cilt Venediku ishte tashm n paqe. Ky qndrim i ri i Venedikut çoi n acarimin e marrdhnieve me krert kryesor shqiptar, si Balshajt, Dukagjint, Topiajt, Kastriott etj.. Madje, puna arriti deri aty saq qeveritart venecian t paguanin komandantt osman pr t goditur « aleatt » shqiptar, q shpeshher gzonin edhe t drejtn e qytetaris veneciane. « Veneciant e kontrollojn gjith Arbrin me an t turqve » raportonin n tetor t vitit 1422 t drguarit e Raguzs. Dhe duke iu referuar politiks pa moral e pa parime t Republiks s Shn Markut n Shqipri, shtonin: « Gjith bota e di se sa zgjatin miqsia dhe premtimet e venecianve ».
Kta e treguan kt qndrim edhe n rastin e nnshkrimit t paqeve t siprprmendura me osmant, ku n kundrshtim me sa kishin premtuar vazhdimisht, nuk i prfshin aty krert shqiptar deri ather « klient » t Venedikut. N kt mnyr shqiptart mbetn vetm prball hakmarrjes s osmanve.

Qytetet shqiptare nn administratn e Venedikut


Ndikimi i madh q Venediku ushtronte prej shekujsh n jetn ekonomike e kulturore t qyteteve bregdetare shqiptare, e lehtsoi kalimin e ktyre t fundit nn sundimin e tij. N Durrs, Lezh, Shkodr, Ulqin e n Tivar kishte grupe t tra shoqrore q ishin t lidhura ngusht me Venedikun. Kta mund t ishin tregtar, pronar anijesh, detar, artizan. Por rrethi i marrdhnieve me Venedikun prfshinte gjithashtu edhe sektor t popullsis joqytetare, fisnik dhe bujq, sidomos t rrethinave, q eksportonin produktet e tyre n Venedik, ose q garantonin lvizjen e tregtarve venecian n brendsi t vendit. Republika diti t trhiqte n orbitn e vet edhe mjaft fisnik t vegjl rrotull qyteteve, t cilve u paguante provizion t prvitshm n kmbim t sigurimit t qetsis n rrethinat dhe n vet qytetet. N shek. XIV element t veçant t paris s qyteteve bregdetare, por edhe t aristokracis s toks, kishin fituar qytetarin veneciane, madje ndonjri kishte arritur edhe t pranohej n Kshillin e Madh t Republiks. Pas tyre kishte edhe shum t tjer, kryesisht tregtar e artizan, q gzonin privilegje t veçanta dhe q, siç thuhej, « e mbanin veten pr venecian » (pro Veneto expediantur). N mjedise t tilla Venediku gjeti mbshtetjen e tij shoqrore para dhe gjat sundimit t tij n Shqipri.

Republika e Venedikut e realizonte qeverisjen n zotrimet e saj shqiptare me ann e npunsve t drguar enkas nga Venediku (rektort). Nj flot e posaçme bnte roje t prhershme pran brigjeve shqiptare, e gatshme t ndrhynte sa her q cenoheshin interesat e Venedikut. Bajl-kapedani i Durrsit dhe kont-kapedani i Shkodrs, ishin funksionart e nivelit m t lart n Shqipri. Nn urdhrat e tyre ishin nj numr zyrtarsh t tjer, si komandanti i kshtjells (castellanus), komandanti i flots lokale (admirali), komandanti i trupave t kaloris (comestabilis), ruajtsi i thesarit (camerarius), gjykatsi (magister iuratus), sekretari (cancellarius). N Drisht autoriteti m i lart venecian ishte podesta, kurse n Lezh kshtjellari. N rastet kur vendi i qeveritarit n nj qytet t caktuar mbetej i zbrazt, Venediku drgonte aty proveditort, funksionar me nj mandat t kufizuar. Konsujt venecian, q vepronin si prfaqsues tregtar dhe shpesh si informator, vepronin prej kohsh n qytetet kryesore dhe q luajtn rol t rndsishm n prgatitjen e kushteve pr kalimin e ktyre qyteteve nn flamurin e Venedikut, n mjaft raste morn poste t rndsishme n administratn veneciane. Qendra i çmonte veçanrisht njohurit dhe lidhjet e tyre me vendin dhe me njerzit.

N kushtet e zhvillimit t invazionit osman, Venediku ishte tejet i interesuar q n zotrimet e tij shqiptare t ruhej paqja shoqrore. Nj gj e till parakuptonte pjesmarrjen e aristokracis qytetare n qeverisje, si dhe njohjen e strukturave dhe t institucioneve tradicionale bashkiake, gj q binte ndesh me interesat e Venedikut. N fakt, institucionet bashkiake, siç qe, p.sh., ai i magister iuratus, i kancelarit apo i admiralit n Durrs, ose u
uzurpuan nga shtetas venecian, ose u dubluan apo u zhvleftsuan, duke iu nnshtruar vullnetit t qeveritarit. Megjithse n çastin e marrjes n dorzim t qyteteve shqiptare, Republika e Venedikut u kishte premtuar bashksive vendase se do t respektonte ligjet dhe doket e vjetra t vendit, administrata veneciane nuk vonoi t krijoj paknaqsi e t bjer n konflikt me popullsin vendase. N Durrs, Shkodr, Drisht, Ulqin e n Tivar qeveritart venecian shprfillnin statutet e vendit dhe udhhiqeshin nga praktika koloniale. Qytetart duhej t kryenin nj sr shrbimesh e punsh angari pr shtetin venecian, t punonin pr meremetimin e mureve t qytetit, shpeshher duke e paguar me shpenzimet e veta lndn e par t ndrtimit dhe duke e transportuar po vet n vendin e duhur. Me shrbime dhe angari t tilla ngarkohej edhe popullsia e fshatrave prreth, nn juridiksionin e kshtjellave.

Qytetart detyroheshin gjithashtu t kryenin shrbimin e patrullimit t qytetit dhe t rojes n portat e tij, me kohzgjatje e kushte mjaft m t rnda nga ç’e prcaktonin kto shrbime statutet e qytetit. Kto t fundit prcaktonin gjithashtu q qytetart t kryenin shrbime t caktuara ushtarake, por vetm brenda qytetit, megjithat qeveritart venecian nuk ngurronin t nxirrnin trupat vullnetare t qytetarve edhe jasht. Qeveritart venecian abuzonin me statutet deri n at mas saq n Drisht, p.sh., ua krkonin kryerjen e shrbimit t rojs edhe klerikve, gj q ishte n kundrshtim flagrant me dispozitat statutore t atij qyteti.

I vendosur n politikn e tij pr t’i mbrojtur zotrimet e veta n Shqipri me sa m pak shpenzime e forca, Venediku u mundua t prfshinte n sistemin e mbrojtjes s qytetit edhe krert feudal t rrethinave, duke i br kta pr vete me t holla e privilegje. Ruajtja e Durrsit dhe e prapatoks s tij mbshtetej s shumti edhe n aleancat me krer nga familjet fisnike Topiaj, Skurraj, Muzakaj etj.. « njerz me pushtet e fuqi t madhe ushtarake », t cilve Venediku u paguante provizion t prvitshm, u akordonte liri e privilegje t veçanta dhe u lejonte hyrje-daljen e lir n qytet, ndrkoh q prgjithsisht zotrit feudal shiheshin si rrezik pr qytetet n fjal. N zonn e Shkodrs, ku vazhdonte t mbijetonte nj shtres e fuqishme proniarsh, qeveritari venecian arriti t siguroj nj mbshtetje t rndsishme
shoqrore, pr sa koh mundi t’i bj pr vete ata. Por, edhe pse u pranua si nj alternativ e pushtimit osman, n prgjithsi sundimi i Venedikut n qytetet shqiptare dhe rrethinat e tyre u shoqrua me paknaqsi, konflikte e deri kryengritje t vendasve, siç qen ato t viteve 1399, 1405, 1410 e 1418-1419. N sfond t tyre qndronin arsye t ndryshme, por ato ekonomike zinin vendin qendror. Republika e Venedikut parashikonte q barra e shpenzimeve pr mbrojtjen e bregdetit shqiptar nga rreziku osman t prballohej me burimet e vendit, ndaj q n fillim ajo nxitoi t’i shtjer n dor kto burime. Nn administrimin e drejtprdrejt t qeveritarve venecian kaluan t ardhurat nga taksat, doganat, tregjet, peshkoret, dajlanet, kriporet, q shpesh u jepeshin n siprmarrje personave t veçant, kryesisht shtetas venecian, t cilt prireshin t’i rrisnin ato duke rnduar popullsin vendase.
T ardhura t mdha Venediku nxori nga vendosja e monopolit t vet mbi produkte t caktuara shqiptare, siç ishin drithrat dhe kripa. Lidhur me drithrat, tregtimi i tyre u orientua kryekput drejt tregut venecian. Akoma m i rrept ishte kontrolli q Venediku vendosi mbi kripn. Ai prfshinte edhe prodhimin e saj. Republika e ndaloi n mnyr kategorike ndrtimin e kriporeve dhe prodhimin e krips nga siprmarrs privat shqiptar.
Tregjet shqiptare, nga Tivari deri n Parg e n Prevez, duhej t furnizoheshin me kripn e prodhuar n kriporet e Sinjoris n Korfuz e n Durrs, kuptohet me çmime t caktuara nga shteti venecian. Edhe ky monopol venecian mbi tregtin e krips u b burim konfliktesh t ashpra me bashksit shqiptare dhe me mjaft krer shqiptar, t cilt e konsideronin kripn nj burim t rndsishm t ardhurash: « kripa sht buka ime », do t’i shkruante m 1401 Gjon Zenebishi senatit t Venedikut, duke shtuar se midis tij dhe Venedikut do t mund t kishte paqe e mirkuptim vetm n rast se ky i fundit hiqte dor nga prpjekjet pr t shtn n dor ose pr t shkatrruar kriporet e tij t Sajadhs, n Çamri.

Gjithsesi, bashksit qytetare e fshatare shqiptare q hyn nn sundimin e Venedikut kishin shum arsye pr t qen t paknaqura nga qeverisja e tij. Kjo paknaqsi pasqyrohet n ankesat e shumta q ato bashksi i drejtuan pushtetit qendror venecian, ku demaskoheshin arroganca dhe praktikat shfrytzuese t qeveritarve venecian n Shqipri. Shpeshher paknaqsia ndaj qeverisjes shprthente n formn e sulmeve e t raprezaljeve kundr zyrtarve e shtetasve venecian apo deri edhe n kryengritje t vrteta popullore. Kto fitonin m shum mbshtetje, kur drejtoheshin nga fisnik po aq t paknaqur vendas. Kshtu ndodhi n kryengritjet e viteve 1399, 1405, 1410 e 1418-1419 n trevat veriperndimore t udhhequra nga Balshajt, q e rrezikuan seriozisht sundimin venecian dhe q prfunduan edhe me humbjen e prkohshme t qyteteve t Shkodrs, Drishtit, Ulqinit e t Tivarit.

KREU IV

SHOQËRIA SHQIPTARE DHE KULTURA NË MESJETË





1. SHOQËRIA SHQIPTARE



Fisnikria

Lindja dhe zhvillimi i fisnikris shqiptare t toks u krye n kushte specifike nprmjet veprimit t shum faktorve kontradiktor. S pari, n kushtet kur vendi mbeti prgjat gjith kohs nn sundimin e perandorive e t mbretrive t huaja, kuptohet q procesi i rritjes s klass feudale shqiptare mbartte kufizimet e veta drejt arritjes s nj fizionomie t plot nacionale t saj.

Larmia e gjer e titujve t fisnikris q mbanin krert shqiptar tregon shkalln e ndikimit dhe t integrimit t mjaft prej tyre me sistemet e huaja shtetrore. N hierarkin shqiptare ndeshen sa tituj bizantin (despot,sebastokrator, sebast, heteriark, protokathimen, kabalarios, qefali etj.), aq edhe tituj perndimor (kapiten, judex, miles, kastelan, mareskalk, protontin, admiral) e sllav (zhupan, kasnec, vojvod etj). N fakt, mjaft fisnik shqiptar ishin t integruar n administratat e huaja, qendrore e provinciale, n at mas saq dobsoheshin lidhjet me mjediset e tyre. Qysh n fillimet e shek. XI ka dshmi pr fisnik shqiptar nga familjet Skurra, Arianiti etj., q ishin prfshir n fisnikrin e Mbretris s Sicilis apo t Perandoris Bizantine. Por kjo nuk do t thot se shumica e aristokracis shqiptare, ndonse nn ndikim e tutel t huaj, t mos orientohej ku m shpejt e ku m von drejt emancipimit t vet, siç e provoi n fund t fundit edhe krijimi i Principats s Arbrit q n shek. XII, apo i principatave e formacioneve t tjera shtetrore shqiptare n shek. XIV- XV.

Karakteristik e prbashkt sht se vatrat e ktyre formacioneve ndodheshin thuajse gjithmon larg qyteteve e kshtjellave, ku qe prqendruar administrata e pushteti i huaj, qoft ky bizantin, anzhuin apo serb. Familjet q ishin n krye t principatave t shekujve XII-XV, nga Skurrajt, Blinishtt, Jonimt, Arianitt, Topiajt, Gropajt, Muzakajt, Matrngt, Buat etj., vinin kryesisht nga zonat malore. Pushteti i tyre mbshtetej n lidhjet q kta krer kishin
me popullsin e vendit, duke prfshir edhe lidhjet e gjakut, n madhsin e « fisit » e, pr rrjedhoj, n numrin dhe n cilsin e forcs s armatosur q kta krer kishin mbas vetes.
Kjo prbnte n thelb bazn e autoritetit t tyre. Sunduesit e radhs, bizantint, anzhuint apo serbt, detyroheshin t’i llogaritnin kta krer, q zotronin nj potencial luftarak t konsiderueshm. Ndaj krkuan t’i trhiqnin ata duke u njohur, n nj far mase, pushtetin e tyre mbi zonat respektive, duke u dhn tituj e prona dhe duke i prfshir kshtu n sistemin e qeverisjes. Ky raport i pushteteve t huaja me aristokracin shqiptare u shoqrua edhe me joshjen nprmjet dhnies s pronave dhe zhvendosjes s mjaft krerve drejt viseve ku ndodheshin qendrat e pushtetit. Kshtu, n shek. XIV, Skurrajt e malsis s Tirans ishin br zotr t nj pjese t madhe t ultsirs, q pr hir t tyre u quajt « Skurrje ». Mjaft prej Skurrajve u vendosn n Durrs e u bn qytetar t tij. E njjta gj ndodhi me Muzakajt e malsis s Oparit, t cilt po at koh shtin n dor nj pjes t mir t ultsirs midis Beratit, Vlors e Karavastas, e cila pr hir t tyre filloi t quhet « Muzakje » (Myzeqeja e sotme). Dhurimin e pronave apo t feudeve n zonat fushore, rreth e rrotull qendrave t mdha, si n Shkodr, Lezh, Dibr, Durrs, Vlor, Vageneti, Janin, Kolonj, Devoll etj., krert shqiptar duhet ta shprblenin duke u ofruar shrbimet e tyre, kryesisht shrbimin ushtarak, strategve bizantin apo mkmbsve e kshtjellarve anzhuin. Kshtu, qoft n epokn bizantine, qoft edhe n at anzhuine, n kshtjellat kryesore t Durrsit e Vlors prmenden krer t ndryshm nga krahinat fqinje, t cilt qndronin brenda mureve t kshtjellave n fjal pr nj periudh t caktuar bashk me suitn e tyre (familia). Atyre u besohej ruajtja e objekteve t veçanta, zakonisht e kullave prgjat murit rrethues. Pjesn tjetr t vitit krert feudal e kalonin n zotrimet e tyre ku ndodhej banesa e fortifikuar (fortis domus), n t ciln ata strehoheshin bashk me familjen e me njerzit e tyre t armatosur. Sipas shtrirjes s zotrimeve t tyre, feudalt mund t kishin disa vendqndrime t tilla t fortifikuara. Mjaft prej tyre kishin dhe rezidenca verore, ku kalonin muajt e nxeht t vitit, si, p.sh. Balshajt n malsin e Tivarit apo Muzakajt n at t Skraparit. Q nga shek. XIII feudalt shqiptar fillojn t trhiqen pas qyteteve t mdha, si Durrsi, Shkodra, Ohri, Kosturi, Janina, ku kalonin nj pjes t kohs « pr pun ose pr t’u zbavitur » (pro suis factis
vel pro placere). Shum prej tyre blen aty edhe banesa. Emrat e disa prej familjeve aristokrate t qyteteve tona, si Skurraj, Vranajt, Neshat n Durrs, Sumat e Spant n Shkodr, flasin pr nj proces urbanizimi t aristokracis s toks n shek. XIII-XIV. N kohn e emancipimit t plot t tyre, n shek. XIV, mjaft krer shqiptar e shprnguln selin e tyre kryesore n qytetet e kshtjellat e mdha. Kshtu, Topiajt kaluan nga Kruja n Durrs, Balshajt e vendosn rezidencn kryesore n Shkodr, Zahariajt n Dej, Dukagjint n Lezh, Gropajt n Ohr, Muzakajt n Berat, Shpatajt n Art, e kshtu me radh. Vendqndrimi i tyre n qytet ngrihej n pjesn mbizotruese t tij (castrum), aty ku m par qndronte qeveritari bizantin, serb apo anzhuin. Ai formonte nj sistem t fortifikuar t mvetshm brenda kshtjells, shpeshher e ndar prej saj me mure. Rezidenca e sundimtarit prfaqsohej nga banesa pr t dhe pr familjen, si dhe kazerma pr gardn e tij t armatosur. N t prfshiheshin depot e drithit e t armve, pusi ose cisterna e ujit, farktaria e deri burgu i kshtjells, pra gjithçka q lejonte funksionimin e pavarur t ksaj pjese t qytetit n rast rrethimi. Zona rezidenciale e kshtjells prbnte n çdo rast pjesn m t mbrojtur t saj dhe bastionin e fundit t qndress n rast sulmi.

Objekte t rndsishme ushtarake, siç ishin kullat prgjat mureve rrethuese t qytetit, merreshin n mbrojtje nga njerz t besuar t feudalit me trupat e tyre.

Veçorit q karakterizuan zhvillimin e fisnikris shqiptare gjetn pasqyrim edhe n mnyrn e organizimit e t funksionimit t oborrit feudal e, n nj kuptim m t gjer, t formacioneve feudale shqiptare. Edhe ktu, ndikimi i tradits ishte mjaft i fuqishm. Nse lihet mnjan nj shtrirje e kufizuar e territorit bregdetar shqiptar, ku n periudha t veçanta u ndie fort ndikimi i feudalizmit perndimor, n prgjithsi n Shqipri vepronte e drejta bizantine, por dhe kjo ishte efektive n viset fushore, pran qendrave t mdha
administrative. Kjo e drejt njihte si zot e pronar t vetm shtetin, n personin e perandorit, ndrsa feudalt e veçant s’ishin veçse prdorues t toks, t ciln vet perandori ua kalonte me dekret t veçant, pr nj koh t kufizuar dhe me kushte t prcaktuara, ndr t cilat shrbimi ushtarak n favor t perandorit prbnte kushtin kryesor. Ky qe thelbi i sistemit t pronies, q prbnte bazn e feudalizmit bizantin n shekujt XI-XIV. Kuptohet q nj sistem i till, ndrsa krijonte nj shtres fisniksh t lidhur me pushtetin qendror, i krijonte tej mase pengesa fuqizimit dhe emancipimit t tyre politik, pr sa koh ata nuk ishin pronar me t drejta t plota t toks s tyre. N rast se proniari ose pasardhsi i tij nuk u prmbaheshin detyrimeve ndaj perandorit, prkatsisht detyrimit ushtarak, ata privoheshin nga pronia, e cila po me dekret perandorak (krysobull) i jepej nj personi tjetr. Rrjedhimisht, sistemi qe menduar i till q nuk nxiste fuqizimin e feudalve t veçant, qoft nprmjet kufizimit e kushtzimit t institucionit t trashgimis.

E drejta dhe jeta feudale n Shqipri

Ësht e vrtet se veprimi i s drejts bizantine paraqitej i kufizuar n Shqipri, qoft pr statusin e veçant q kjo kishte n kuadrin e Perandoris Bizantine, qoft dhe pr faktin se ktu, pr kushtet e terrenit, kishte pesh deri von n shek. XIV prona e vogl e lir e fshatarit. Kjo e fundit i nnshtrohej m s shumti veprimit t s drejts tradicionale dokesore, e cila, nga ana e saj, nuk mungoi t ndikoj fuqishm edhe n marrdhniet q ndrthurreshin prreth familjeve dhe oborreve feudale, aq m shum q kto e kishin prejardhjen e tyre nga zona ku bashksia fshatare dhe prona e vogl e lir mbeteshin tipar mbizotrues i marrdhnieve t prons dhe i atyre shoqrore.

Nj nga veçorit thelbsore t s drejts dhe praktiks dokesore shqiptare ishte ajo q kishte t bnte me institucionin e trashgimis. N Shqipri ishte zakoni q askush nga fmijt meshkuj nuk prjashtohej nga e drejta e trashgimis. Nj gj e till pengonte prqendrimin dhe favorizonte copzimin e vazhdueshm t pronave. Ky copzim pasqyrohej edhe n lmin e autoritetit dhe t pushtetit. Qoft familja fisnike e zakonshme, qoft principatat e
mdha apo t vogla drejtoheshin n baz t parimit t bashkqeverisjes (konregjencs). N fakt, institucioni i bashkqeverisjes njihej dhe zbatohej sa n Bizant, aq edhe te popujt fqinj t shqiptarve. Por tek ata ky institucion realizohej nprmjet kooptimit n pushtet nga ana e babait sovran, e njrit prej bijve, zakonisht m t madhit, me qllim trashgimin e plot e t pandar t pushtetit. Prkundrazi, te shqiptart si drejtimi i ekonomis familjare, ashtu dhe qeverisja e shtetit (principatave) realizohej nprmjet bashkpjesmarrjes s t gjith vllezrve. Kshtu, Principatn e Balshajve n gjysmn e dyt t shek. XIV e qeverisnin njhersh tre vllezrit, Strazimiri, Gjergji e Balsha II. Po at koh, Despotati shqiptar i Arts (Epirit) qeverisej nga vllezrit Gjin e Sguro Bua Shpata. Vllezrit Lek e Pal qen n krye t Dukagjinve t Lezhs, n kohn kur tre vllezrit, Gjin, Stoj e Teodor, drejtonin po ashtu Principatn e Muzakajve. Asnj vendim q kishte t bnte me principatn nuk mund t merrej n nj mnyr t njanshme nga njri prej vllezrve. Deri edhe kancelaria dhe vula zyrtare ishte e prbashkt.

N planin praktik, secili nga vllezrit sundimtar merrej me administrimin dhe qeverisjen e nj pjese t zotrimit feudal. Vllait t madh, i cili gjithsesi gzonte privilegjin e moshs, i takonte t drejtonte zotrimet tradicionale t familjes. Lidhjet e veçanta historike, njerzore e shpirtrore q familja sundimtare kishte me to, e bnin kt pjes tradicionale t principats elementin baz e t qndrueshm t saj. Kshtu n vitet 70 t shek. XIV, m i madhi i vllezrve Muzaka, Gjini, administronte zotrimet e hershme t familjes n malsit e Oparit, ndrkoh q t vllezrit qeverisnin vendet m t buta e m t pasura t Myzeqes e t fushs s Korçs e t Kosturit. Por fakti q n Opar e n viset prreth Muzakajt kishin fillimet e historis s tyre, njerzit m besnik, vatrat dhe varret e hershme t tyre, e bnte kt krahin qendrn shpirtrore t principats.

Gjithsesi, bashkadministrimi dhe bashkqeverisja e zotrimit familjar apo e principatave sillte shprqendrimin e copzimin e prons e t pushtetit, pr rrjedhoj edhe dobsimin e tyre, aq m tepr q kjo ndarje nuk i shmangte, por prkundrazi i nxiste grindjet e rivalitetet. Nuk sht e rastit q zotrimet feudale shqiptare njohn kulmet e zhvillimit kur n krye t tyre, pr nj arsye apo tjetrn, qndroi vetm nj person. Kshtu ndodhi me Balshajt n kohn e sundimit t Balshs II, me Topijat n kohn e princit Karl Topia, apo me Muzakajt n kohn
e sundimit t gjat t despotit Andrea II (1335-1371).

Krijimi i zotrimeve e i principatave t pavarura shqiptare n shek. XIV kurorzoi nj proces t gjat zhvillimi, gjat t cilit klasa feudale shqiptare fitoi gjithnj e m shum atribute e pavarsi ekonomike, politike e s fundi dhe ato gjyqsore. Sunduesit bizantin, serb etj., e mbajtn me fanatizm deri n fund pushtetin gjyqsor, si tregues kryesor i sovranitetit.
Proceset dhe çshtjet gjyqsore zgjidheshin nga gjykats t drguar nga qendra dhe q vepronin n baz t ligjeve t mishruara n prmbledhjet zyrtare ligjore, siç qen kodet bizantine ose « kodi i Stefan Dushanit ». Megjithat normat dhe praktikat dokesore n marrdhniet e prditshme ishin aq shum t rrnjosura, saq ato shpeshher mbizotronin mbi ligjet e shtetit.

N marrveshjet e nnshkruara me krert shqiptar dhe n privilegjet e lshuara pr bashksit shqiptare, perandor t ndryshm bizantin, mbretr serb e anzhuin apo qeveritar venecian angazhoheshin t qeverisnin sipas « normave dhe dokeve t vjetra ». Kjo prbnte nj element t rndsishm t njohjes s autonomis gjyqsore administrative
t bashksive e t njsive t caktuara lokale. Me rnien e perandorive ballkanike, siç qen ajo bizantine dhe ajo serbe, edhe privilegji i gjykimit u kaloi feudalve t veçant, t cilt tashm mund t gjykonin e t vendosnin pr t gjitha çshtjet civile e penale q lindnin n zotrimet e tyre (rationen et iustitiam in civilibus et criminalibus dare). Marrja n dor e gjykimit t çshtjeve gjyqsore n juridiksionin e vet, shnonte hapin e fundit t kthimit t fisnikve
shqiptar n zotr t pavarur. Megjithat pushteti gjyqsor i fisnikve vazhdoi t kufizohej nga veprimi i s drejts dokesore apo asaj kanonike. Kjo e fundit mbizotronte sidomos n çshtjet q kishin t bnin me martesn, me t drejtn e trashgimis etj.. Mjaft çshtje t tjera zgjidheshin n baz t « kodit t nderit ». Ky i fundit shprehej m s pari n fushn e betejs. « Kronika e Janins » e shek. XIV na bn t ditur se lufttart e Gjin Bua Shpats i sulmonin armiqt me thirrjen kalorsiake « ruaju » pr t’u dhn atyre mundsin q t mbroheshin. Kjo ishte norm e s drejts dokesore. Sado t ashpr q tregoheshin gjat luftimit, shqiptart fitimtar nuk hakmerreshin mbi t mundurit n mnyra t vrazhdta, siç ndodhte me shum popuj t huaj. Robrit e lufts nuk u nnshtroheshin ndshkimeve e gjymtimeve trupore. Shum-shum, n shenj zhburrrimi atyre u pritej mjekra. Shpesh robrit e lufts, sidomos kur qen personalitete me emr, mbaheshin peng si mjet presioni ndaj kundrshtarit. N mjaft raste, siç e donin praktikat e kohs, ata liroheshin kundrejt pagess. Nuk mungonin edhe rastet kur nj martes n kohn e duhur kthente paqen midis familjeve rivale, siç ndodhi me Balshajt dhe Topiajt n vitet 60 t shek. XIV. Ndrkoh q çmonte trimrin e fisnikrin, qoft edhe t kundrshtarit, morali shqiptar dnonte ashpr paburrrin dhe tradhtin. « Tradhtar » ishte sharja m e rnd q mund t’i drejtohej dikujt. M 1436 n Fano t Italis u b gjyqi i nj shqiptari me emr Gjergj, i cili n zemrim e sipr kishte tentuar t vriste nj banor vendas duke e thirrur at « tradhtar ». N statutet e Shkodrs kishte nj dispozit t veçant pr fyerjen me fjaln « tradhtar ». Kundravajtsit gjobiteshin me nj shum t jashtzakonshme prej 500 hyperpersh, ndrkoh q prerja e mjekrs, e konsideruar edhe kjo fyerje e rnd, dnohej me 50 hyperper. Nga po t njjtat statute msohet se sharja « tradhtar » ishte mnyra m e mir pr t grishur dik n dyluftim. Tradhtart e frikacakt meritonin ndshkimet m t rnda. Ky moral nuk bnte prjashtim as pr bashkpuntort m t afrt, as pr njerzit e familjes madje as dhe pr njerzit e fes. Balshajt, Kastriott, Dukagjint, Muzakajt e t tjer fisnik shqiptar nuk ngurronin t’i dnonin me burgim, madje dhe me vdekje, njerzit e tyre, q n nj moment t caktuar i kishin « tradhtuar ». Tradhtarve gjithashtu u sekuestrohej pasuria.

Normat e s drejts dokesore vepronin fort edhe n fushn e marrdhnieve martesore, ndonse ktu pretendonte t mbizotronte e drejta kishtare (kanonike). Kurorthyerja paguhej me jet: nj fisnik nga dera e Dukagjinve nuk ngurroi t vras t dashurin e gruas s tij edhe pse ky ishte klerik i lart. N rast se nj grua e martuar braktiste t shoqin, detyrn pr ta gjetur dhe pr ta risjell e kishte sa burri i mashtruar, aq edhe « vllazria ». N vitin 1198 nj fisnik nga Kolonja, Aleks Kapandriti, pasi kishte vrar gruan e par, u martua pr s dyti me gruan e nj arkondi nga Durrsi me emrin Bardh. Por nuk e gzoi kt martes, sepse vllai i kurorthyeses e zuri e pasi i keqtrajtoi q t dy, ia dorzoi prsri t motrn burrit t par.

Gjakmarrja dshmohet q n at koh, vinte n luft familje dhe bashksi t tra. Prej saj nuk shptonin as prfaqsuesit e elits drejtuese. Kshtu n vitin 1416 pas nj vrasjeje, Balshajt kishin hyr n gjak me bashksin e Hotve. N emr t « nderit » prziheshin n akte dhune e gjaku edhe vet njerzit e fes. « Kronikat e zeza » t shekujve XII-XV japin raste jo t pakta, kur klerik t thjesht e deri peshkop e kryepeshkop, bheshin autor ose viktim krimesh pr fyerje ose pr çshtje nderi.

Fuqia dhe pushteti i familjeve aristokrate shqiptare matej me madhsin e cilsin e zotrimeve t tyre, me sasin e njerzve q ata mund t armatosnin, por edhe me lidhjet dhe aleancat e tyre t jashtme. Kto t fundit ishte zakon t sanksionoheshin, prveçse me traktate e marrveshje t prkohshme, edhe me lidhje familjare t qndrueshme. N shek. XIV t gjitha familjet fisnike shqiptare ishin t grupuara n aleanca t caktuara ushtarako- familjare. Kshtu, nprmjet krushqive Muzakajt qen lidhur n aleanca t qndrueshme me Arianitt, Balshajt, Zenebisht, Gropajt e deri Dukagjint e veriut. Po ashtu, prreth Balshajve n veri, apo Shpatajve n jug, qen krijuar aleanca politiko-ushtarake, t cilat mbshteteshin edhe n lidhjet familjare. Roli i ktyre aleancave dilte n pah n rast se njri nga pjestart prfshihej n ndonj konflikt ushtarak. N at rast, pjestart e tjer i gjendeshin n krah me forca e mjete. Kshtu, n luftrat e shumta q pati me despotin serb t Janins, Thoma Preljuboviçin, despoti i Arts, Gjin Bua Shpata, u ndihmua vazhdimisht nga dhndri i tij, Gjon Zenebishi i Gjirokastrs. Po ashtu, n betejn e Kosturit m 1371 kundr Mark Krajleviçit, despotit Andrea Muzaka i shkuan n ndihm Balshajt, Gropajt e t tjer fisnik, aleat e familjar t tij.

Lidhja familjare midis familjeve t mdha, prveç anve politike e ushtarake, prmbante edhe elementin ekonomik, pr sa koh q shoqrohej edhe me dhnien e feudeve n form paje. Nj gj e till u jepte shkas fisnikve t caktuar q n momente t prshtatshme t ngrinin pretendime mbi zotrimet e familjeve me t cilat kishin krushqi, sidomos kur kto binin n vshtirsi dhe nuk ishin n gjendje t’u dilnin zot pronave t tyre. N kt rrug, Gjon Muzaka pretendonte t ishte nga fundi i shek. XV, zot i ligjshm sa i zotrimeve atrore, aq edhe i atyre t Zenebishve, t Gropajve, t Balshajve (Vlor), Arianit-Komnenve etj.. Nga ana e tij, Gjergj Kastrioti-Sknderbeu mtonte se ishte trashgimtar i ligjshm i zotrimeve t Topiajve e t Balshajve dhe si pr t theksuar kt, i shtoi emblems s familjes edhe simbolet e ktyre dy familjeve, luanin dhe yllin. Por zakonisht, pretendime t tilla mbi baz trashgimie mbi zotrimet e familjeve t tjera, realizoheshin nprmjet aneksimit me forc t tyre.

Jo rrall her aleancat familjare shtriheshin edhe me familje fisnike e princore t huaja, gj q sillte nj rritje t veçant prestigji dhe mbshtetje t jashtme. Kshtu, Gjon Zenebishi e kishte martuar nj vajz t tij me Petro Altaviln, pinjollin e dinastis s famshme normane, q mbretroi n Italin e Jugut n shek. XI-XII. Po ashtu, Gjin Bue Shpata nj vajz t tij ia kishte dhn fisnikut nga Firencja, Ezau Buondelmonte Açajuoli, q u b despot i Janins. Nga ana e tij konti Andre Topia u martua me nj princesh nga anzhuint e Napolit. Kjo
lidhje familjare me dinastin frnge t anzhuinve ndihmonte n forcimin e pozitave t jashtme por dhe t brendshme t Karl Topis kundrejt rivalve t tij. Jo pa arsye ai shfrytzonte çdo rast, siç bn edhe n mbishkrimin ktitorial t manastirit t Shn Gjon Vladimirit t vitit 1381, pr t vn n dukje kto marrdhnie t veçanta « gjaku » (eks haimatos) me anzhuint. N kt kuadr ai i shtoi stems s familjes Topia, q kishte n qendr figurn e luanit, edhe motivin e zambakut, simboli i anzhuinve francez.

Pr konsolidimin e pushtetit t tyre, feudalt shqiptar nuk nnvleftsonin edhe faktort fetar e kulturor. T shumt qen ata q, sipas koniunkturs politike, ndrruan edhe besimin. Duke ln mnjan konvertimin n mas t fisnikve shqiptar n fen islame prej shek. XV, edhe m prpara shum syresh bn kaprcime nga besimi ortodoks n at katolik
e anasjelltas, pr t’iu prshtatur rrethanave politike. Prmasa t mdha mori veçanrisht n shek. XIV kalimi n katolicizm i mjaft dyerve fisnike, siç qen Balshajt, Matrngt, Skurrajt, Muzakajt, Zahariajt e shum t tjer, q me kt hap krkonin para s gjithash t siguronin aleancn e fuqive katolike t Evrops t kryesuara nga Papati kundr rrezikut t ekspansionit serb n tokat shqiptare. N kt kuadr edhe mjaft pinjoll t familjeve Skurraj, Topiaj, Kamonaj, Matrnga, Muzakaj etj., mbushnin radht e klerit dhe t urdhrave fetar katolik, siç qen ai françeskan e dominikan. Kuptohet se mjaft prej tyre edhe pse veshn petkun e klerikut, vazhduan t merrnin pjes gjallrisht n ngjarjet dhe n intrigat politike, duke mbrojtur interesa t caktuara. Peshkopt e Durrsit, p.sh., luajtn nj rol t dors s par n fatet e qytetit. Sipas rastit, ata prgatitn kalimin e qytetit sa te Bizanti, aq tek anzhuint, te veneciant e deri te Topiajt shqiptar.

N shek. XIII-XIV oborret e fisnikve shqiptar morn pamjen e plot t qendrave t pushtetit, me funksione sa ushtarake, aq dhe civile. Prveç krerve ushtarak, aristokrati i fuqishm mbante n kshtjelln e vet nj personel t tr « civil » t prfaqsuar nga llogaritar, intendent, doganier, gjykats, ambasador, shkrues, kronikan, arkitekt, piktor, muzikant etj.. Person mjaft i afrt me fisnikun ishte kleriku i familjes, tek i cili ai dhe familja e tij merrte kshilla e msime n punt e fes, si dhe rrfente « mkatet » e tij. Por, prveç rolit t kshilltarit intim, kleriku n fjal luante shpesh edhe rolin e msuesit dhe t edukatorit pr fmijt e aristokratit, at t nj sekretari e ambasadori t posaçm pr misione delikate, t shkruesit, t kronistit etj.. Futja n çshtjet m intime t shtetit dhe t familjes s fisnikut i bnte kta klerik persona me pushtet t jashtzakonshm, por edhe t ekspozuar ndaj zemrimit t padronve t tyre. Karakteri i rezervuar dhe i prvuajtur bnte
q klerikt n fjal ta kryenin besnikrisht detyrn e njeriut t besuar t fisnikut. Por ndodhte edhe q pr nj fjal apo nj gjest t pamatur, q binte ndesh me natyrn e rezervuar t detyrs s tyre, edhe kleriku « i familjes » ta psonte keq, siç e psoi m 1408 murgu Theodotir, sekretar e kshilltar i Teodor Muzaks s Beratit, t cilin, s’dihet se pr ç’mkat, i zoti i tij e mbylli me pranga n burgun e kshtjells s Skraparit.

Aristokratt shqiptar ndrhynin deri te Papa ose Patriku pr t’i emruar kta klerik t oborrit peshkop e kryepeshkop n krahina, ku fisnikt n fjal synonin t shtrinin ndikimin dhe kontrollin e tyre. N dokumentet e shek. XIII-XIV bhet fjal vazhdimisht pr prelat t till, t cilt ishin vn n krye t dioqezave nn presionin e pushtetit laik (per potentiam laicalem). Me ndrhyrjen dhe rekomandimin e krerve shqiptar, nj klerik shqiptar, murgu dominikan Domenik Topia, arriti t bhet rreth vitit 1340, kshilltar e kapelan i mbretit t
Napolit, Robertit I Anzhu.

Fuqizimi ekonomik e politik i fisnikve nga shek. XIII, bri q t rritej edhe funksioni i tyre shoqror. Ata filluan t merrnin prsipr veprimtari t tilla me interes t prgjithshm, si ndrtime kishash e manastiresh, hapje e meremetime rrugsh, ndrtim veprash me karakter mbrojts, veçanrisht n dobi t qyteteve e manastireve t mdha. Oborret e aristokratve t till t mdhenj, si Balsht, Topiajt, Arianitt etj., filluan t konkurrojn shkronjtoret (skriptoria) e manastireve pr sa i prket realizimit t kodikve e dorshkrimeve t çmuara,
me t cilat merreshin mjeshtr t kualifikuar q pajtoheshin nga qytetet e zhvilluara t Shqipris ose edhe nga vende t tjera. Pr t’u ln pasardhsve kujtimin e tyre dhe t familjeve t tyre, fisnikt shqiptar morn zakonin t porosisnin shkrimin e kronikave e gjenealogjive, apo brjen e portreteve t tyre n piktur (afreske e miniatur) npr fasadat e kishave ose n faqet e dorshkrimeve.

Aristokratt linin porosi t varroseshin n kisha ose n manastire t ngritura nga ata vet apo nga paraardhsit e tyre. Varret, shpeshher monumentale, shoqroheshin gjithnj nga mbishkrime t pikturuara ose t gdhendura, q thuajse gjithnj i thurrnin lavd prshpirtmris s t vdekurit. Kt zakon e ruajtn edhe shum nga fisnikt shqiptar t
emigruar n Itali pas pushtimit t vendit nga osmant. N kto mbishkrime thuajse asnjher nuk harrohet t shnohet atdheu i t vdekurve, si dhe rrethanat q detyruan largimin e tyre nga Shqipria.

Mjaft nga kto sjellje dhe praktika t fisnikve shqiptar u prftuan pas kontaktit me qytetet, sidomos me ato t bregdetit perndimor. Ktu kta blen prona, shtpi, troje dhe lidhn kontrata me tregtar vendas pr import-eksport mallrash. Mjaft prej tyre qndronin nj pjes t vitit n qytet pr t ndjekur vet veprimtarit ekonomike. Por shpeshher qyteti ishte pr ta edhe nj vend zbavitjeje. Kishte edhe t till q vizitonin, pr qllime pune apo argtimi, edhe qytetet e Italis e t Dalmacis. Krushqit dhe miqsit, q thurrnin aristokratt e toks me familje t patriciatit qytetar, i bnin edhe m t ngushta lidhjet me qytetin. Mjaft pinjoll familjesh fisnike u vendosn prfundimisht n qytet dhe me kalimin e kohs me ta ndodhi dukuria e asimilimit shoqror e kulturor dhe shkrirja e tyre n rrethin e aristokracis qytetare.

Kleri dhe roli i tij n jetn shoqrore e politike

N institucionet kishtare t shprndara n t gjith vendin vepronin klerik shqiptar t t gjitha niveleve. Pr nga prejardhja dhe nga formimi kta prbnin nj mas tepr heterogjene.

Klerikt e niveleve t ulta, famulltar, murgj, dhjak etj., rekrutoheshin nga shtresat e vobekta t popullsis. Pr shum prej tyre, shrbimi fetar ishte veç t tjerash nj mjet jetese. Megjithat futja n karriern fetare nuk e zgjidhte gjithmon problemin e ekzistencs. Burimet historike prmendin priftrinj shqiptar t katandisur n gjendjen e lypsit, q shpeshher detyroheshin t braktisnin vendin e tyre e t krkonin fatin e tyre gjetk. N shekujt XIII-XV Raguza e qytetet e tjera dalmatine buisnin nga klerik t thjesht shqiptar t ardhur nga Drishti, Baleci, Deja etj.. Nj pjes e tyre arrinte t gjente njfar sistemimi n kishat e manastiret e ktyre qyteteve. T tjer detyroheshin t merreshin me veprimtari jashtkishtare, si tregti, artizanat etj.. Nuk mungojn t dhnat edhe pr ngatrrimin e tyre
n akte kriminale.

Klerikt e lart, n t kundrtn, si rregull vinin nga radht e aristokracis s toks dhe t qytetit. Nga nj familje e shquar qytetare durrsake rridhte kryepeshkopi Kostandin Kabasilla q, aty nga mesi i shek. XIII, ishte n krye t kishs ortodokse t Durrsit e m tej t asaj t Ohrit. Dominik Topia, vlla i kontit Tanush Topia nga Arbri, bri nj karrier t shquar n Urdhrin Dominikan. N shek. XIV-XV vetm qyteti i Lezhs pati nj sr peshkopsh nga dyert Suma, Jonima e Kamona. Bujar t tjer nga familjet Dushmani, Zaharia, Skurra drejtuan selit peshkopale t Pultit, Saps, Krujs, Stefaniaks. M 1422 Pjetr Spani nga Drishti emrohet kryepeshkop i Tivarit, ndrsa vite m von, drishtiani tjetr Pal Engjlli ishte kryepeshkop i Durrsit.

Formimi i klerikve t rinj bhej n shkollat fetare q funksiononin pran kishave katedrale ose pran manastireve t mdha n Durrs, Tivar, Shkodr, Ohr, Drisht, Berat, Mesopotam etj.. Ktu merreshin njohurit doktrinare e teologjike m t domosdoshme pr t’iu kushtuar profesionit t priftit ose t murgut. Pr shum klerik shqiptar periudha e formimit vazhdonte edhe m tej, me ndjekjen e shkollave m t larta n vende t tjera. Pr klerikt ortodoks ishin mjaft t paraplqyera manastiret e mdha t Thesalis (Stagoi, Meteort) apo
ato t Malit Athos (Lavra, Hilandari). Klerikt katolik nga ana e tyre frekuentonin institucione t njohura n Dalmaci e n Itali. Mjaft prej ktyre klerikve q i konsolidonin njohurit e tyre jasht, arritn t zn poste t rndsishme kishtare jo vetm n Shqipri, por edhe n vende t tjera. Kshtu, p.sh., rreth vitit 1250, Nikolla nga Durrsi, u trhoq nga papa Inocenti IV n Dhomn Apostolike me detyrn e sekretarit e m tej u emrua prej tij peshkop i Krotons. Nj tjetr klerik katolik nga Durrsi, Andrea, u emrua m 1379 Provincial i Urdhrit Dominikan; Dominik Topia, nga familja e njohur e bujarve t Arbrit, ishte pr mjaft vjet kapelan personal i mbretit Robert Anzhu t Napolit e m 1345 vepronte si mkmbs i prgjithshm i Urdhrit Dominikan pr Dalmacin e pr Durrsin.

Edhe m i madh qe numri i klerikve t thjesht katolik q qen sistemuar n vende t tjera, kryesisht n Itali e Dalmaci. Veçanrisht i lart ishte numri i klerikve shqiptar n qytetin e Raguzs. Ata vinin kryesisht nga Drishti, Ulqini, Pulti, Tivari, Baleci e nga Durrsi. N vitin 1374 kuvendi i fretrve dominikan n Raguz ishte thuajse plotsisht me murgj shqiptar.

Anasjelltas, edhe n Shqipri gjendeshin me shumic klerik t huaj. Duke e quajtur Shqiprin nj zon tepr delikate t konfrontimit me ortodoksin bizantine, Papati drgoi ktu, q me krijimin e tyre n shek. XIII, misionar t urdhrave dominikan e françeskan, q u bn propagandist t vijs s par t çshtjes katolike n Lindje. Pjestart e ktyre dy urdhrave u vun deri n krye t peshkopatave e kryepeshkopatave shqiptare, siç qen kryepeshkopt e Tivarit, françeskani Giovanni de Plano Kaprino (1249-1252), dominikani
Guljemi i Ads (1324-1344) ose françeskani tjetr, Antoni II, kryepeshkop i Durrsit (1269-1316).

Duke prjashtuar rastet kur emrimi bhej drejtprsdrejti nga Selia e Shenjt, krert e dioqezave katolike n Shqipri, prkatsisht kryepeshkopt e Durrsit e t Tivarit, zakonisht zgjidheshin nga kshilli i klerit (capitulum) q mblidhej n kishn katedrale t qytetit. T njjtn procedur ndiqte edhe zgjedhja e arkidhjakut. N Durrs arkidhjaku kryente funksionet e kryepeshkopit, kur posti i tij qe i zbrazt. N çdo rast, pr kryepeshkopt e porsazgjedhur ishte i detyrueshm shugurimi (consacratio) nga Papa i Roms. Ky bhej gjat nj ceremonie solemne, gjat s cils t drguarit e Paps, n prani t klerit e t popullit t qytetit, i dorzonin kryepeshkopit t ri tunikn (pallium).

Emrimi i peshkopve bhej nga kryepeshkopt e dioqezs prkatse. N çdo rast, konfirmimi i Selis s Shenjt ishte edhe ktu i domosdoshm. Vetm njra ndr peshkopatat shqiptare, ajo e Arbrit, fitoi aty nga fundi i shek. XII statusin e veçant t sufraganes s drejtprdrejt t Selis s Shenjt. Peshkopi i saj emrohej e shkarkohej drejtprdrejt nga Papa. Kt status e fitoi n gjysmn e dyt t shek. XV edhe peshkopata e Drishtit, q kishte konflikte t ashpra me kryepeshkopatn e Tivarit.

Sidoqoft emrimi i klerit t lart n Shqipri mbeti nj çshtje ku prplaseshin interesa e kompetenca t ndryshme, gj q shkaktoi konflikte t herpashershme midis prfaqsuesve t hierarkis kishtare n Shqipri, si dhe midis ktyre e Papatit.

N çshtjen e emrimit t klerit przihej shpesh edhe pushteti laik, gj q e ndrlikonte akoma m tepr problemin. Zakonisht pas konfirmimit formal nga ana e Paps apo e Patriarkut t Kostandinopojs, kta u drgonin « letra rekomandimi » pushtetarve lokal, me t cilat i lutnin t ndihmonin prelatt e rinj n ushtrimin e funksioneve t tyre. Por sundimtart lokal shpesh pretendonin t kishin dor t lir edhe n çshtjet kishtare, prsa u
prket zotrimeve t veta. N gjysmn e par t shek. XIII, papa Grigori IX ankohej se n dioqezat katolike t Shqipris s Veriut nn juridiksionin e kryepeshkopats s Tivarit, « ofiqet kishtare shprndaheshin nga pushtetar laik ». Po at koh patriarku i kishs ortodokse, Manueli, protestonte ndaj despotve t Epirit pr emrimet e paligjshme t peshkopve t rinj n selit e Durrsit, Ohrit, Kanins, Gjirokastrs e t Janins. Problemi u
b m i mpreht pas shek. XIV, kur pushteti i princrve dhe i feudalve shqiptar u forcua s teprmi. N vitet 70 t atij shekulli, Gjergj Balsha shkarkoi peshkopt e nj sr qendrave n zotrimet e tij dhe emroi aty njerzit e vet, pa prfillur protestat e paps Grigori IX. N t njjtn mnyr vepronin me klerikt e tyre edhe fisnik t tjer shqiptar, si Dukagjint, Topiajt e Shpatajt.

Me gjith prkushtimin fetar, q prgjithsisht karakterizonte klerin shqiptar, ai nuk mbeti i paprekur nga dukuri q prbnin nj largim e shkelje nga normat e kishs e nga morali kristian. N koncilin e Tivarit, n vitin 1199, disa nga kto shkelje, si shitblerja e ofiqeve kishtare (simonia), martesa e klerikve (konkubinati), prvetsimi i t dhjetave, u stigmatizuan fort nga prfaqsuesit e papa Inocentit III. Megjithat « reformimi i sjelljeve dhe i zakoneve t klerit katolik shqiptar » mbeti nj problem i pazgjidhur pr Selin e Shenjt.

Situata nuk ndryshonte shum prsa i prket klerit ortodoks. Edhe te ky ndodhnin shpesh shkelje flagrante t moralit kristian dhe t statusit t klerikut. Kshtu, n vitin 1160 Sinodi i Shenjt n Konstandinopoj u mblodh pr t gjykuar rastin e nj murgu shqiptar, me emrin Muzaka, q jetonte i martuar dhe q qarkullonte gjithnj i armatosur. N vitin 1305 n kryeqytetin e Perandoris Bizantine u b i njohur pr bmat e tij nj tjetr klerik shqiptar, Gjon Trimi, q fillimisht arriti t fitonte miqsin e perandorit Andronik II Paleologu, por
m von organizoi kundr tij nj kryengritje, ku u implikuan edhe bashkatdhetar t tjer t tij, me pozit n administratn qendrore bizantine. I till qe epistrati Muzaka dhe nj fisnik tjetr me emrin Matrnga. Historiani bizantin bashkkohs, Niqifor Gregora, e prshkruan murgun Gjon Trimi si nj tribun popullor, q i hipur mbi nj karro dhe me shpat zhveshur thrriste popullin e Konstandinopojs n kryengritje.


Figura e klerikut-lufttar sht nj figur tipike e mjedisit shqiptar, q ndeshet gjat gjith mesjets. Barleci rrfen se mbrojtjen e kshtjells s Sfetigradit m 1448 e drejtonte nj murg nga abacia e Shn Lleshit n Mat. N fillim t shek. XIV peshkopi i Krujs, Andrea, qe n ball t organizimit t qndress s fisnikris shqiptare kundr pushtimit serb.

Prveç ushtrimit t armve, q gjithsesi gjykohej si amoral nga ana e kishs, klerikt shqiptar prfshiheshin edhe n veprimtari t tjera jofetare, q me koh u bn atribut i njerzve t fes. Fjala sht n radh t par pr prfaqsimin diplomatik t pushtetit laik, nj fush kjo ku çmoheshin shum cilsi t tilla si erudicioni, inteligjenca, prmbajtja, gjakftohtsia, besueshmria, q ishin karakteristike pr njerzit e fes. Ndaj ishte e kuptueshme q, n shek. XIV, t gjith princrit e sundimtart shqiptar ua besonin misionet delikate diplomatike brenda dhe jasht vendit peshkopve t dioqezave t tyre. T tilla misione kryen pr Balshajt peshkopt e Shkodrs, Tivarit e t Drishtit, pr Zahariajt peshkopi i Shasit, pr Dukagjint peshkopi i Lezhs, pr Topiajt peshkopi i Durrsit, pr Komnen Balshn e Vlors peshkopi i Arbrit, pr Shpatajt peshkopi i Janins etj.. Vet Gjergj Kastrioti- Sknderbeu ua ngarkonte misionet diplomatike n oborret e Evrops klerikve t besuar, sidomos mikut t afrt t tij, kryepeshkopit t Durrsit, Pal Engjllit. Shrbimet e klerikve shqiptar i vlersonin si t çmuara edhe mbretrit serb, anzhuin apo qeveritart venecian, q i mbanin ata vazhdimisht pran vetes n cilsin e kshilltarit ose t emisarit pr çshtjet shqiptare.

Klerikt shrbenin gjithashtu si noter, shkrues ose prkthyes n qytete e n oborret e princrve shqiptar. Aktivitete t tilla si ai i msuesit (preceptorit), i mjekut, i mjeshtrit piktor e skulptor plotsojn rrethin e veprimtarive shoqrore, jashtfetare t klerit shqiptar. Vlen t prmendet roli i madh i klerit jo vetm si krijues vlerash kulturore, por dhe si ruajts i tyre. Kishat e manastiret u bn vendet ku u shkruan, u kopjuan dhe u ruajtn n shekuj jo vetm tekste fetare filozofike e letrare, por edhe kronika t gjalla t historis s popullit. Ruajtja dhe transmetimi i tyre krkoi shpeshher sakrificat e vetmohimin e klerit t thjesht.
N nj shnim t vitit 1356, n nj kodik t Beratit, prshkruhet vetmohimi i priftit Theodul, i cili, gjat rrethimit t qytetit nga serbt, transportoi n krah n nj vend t sigurt bibliotekn e manastirit t Shn Gjergjit pr ta shptuar nga djegia e sigurt. T njjtn gj bri, m 1399, igumeni i manastirit t Shn Kollit n Perondi, Danaili, i cili nxori bibliotekn e pasur t manastirit e ia dorzoi pr ta ruajtur fisnikut Teodor Muzaka.

Ndjenja fetare te shqiptart

Gjithçka flet pr at q feja dhe ndjenjat fetare qen rrnjosur dhe qen pjes e pandar e jets dhe e ekzistencs. Por duke folur pr ndjenjn fetare (besimin) t shqiptarve n mesjet, duhet thn se ajo trashgoi edhe nj doz t madhe t besimeve e riteve tradicionale pagane, gj q i jepte asaj edhe tipare specifike. Rite t tilla shoqronin çdo aspekt t jets: lindjen, vdekjen, punn, martesn, madje ato kishin deprtuar edhe n vet kultin e shenjtorve t krishter. Kshtu, kulti i Shn Gjergjit, i Shn Ilias, i Shn Martinit, i Shn Nikolls, i Shn Vlashit etj., ishin t mpleksur me plot motive pagane. T till shenjtor, m tepr se simbole t krishtera, nderoheshin e festoheshin si lufttar kundr s keqes, mbrojts t njerzve e t bagtive, begatues t toks, shrues t smundjeve, pra, njlloj siç ishin nderuar perndit pagane t lashtsis. N jetn e prditshme vazhdonin t kryheshin praktika pagane, siç ishte ajo e flijimit, e therjes s nj kafshe, sa her q ndrtohej nj shtpi, nj ur apo nj kshtjell. Akti i flijimit shpeshher bhej nga dora e nj prifti. Shqiptart i besonin Zotit t t krishterve, por njhersh tregonin nderim e frik edhe ndaj « zotave » t tjer, demonve, shpirtrave t kqinj, zanave, vitores (gjarprit mbrojts t shtpis e t familjes), hajmalive etj., etj.. Gjith kjo trashgimi pagane n besimin e shqiptarve shihej me sy t keq dhe luftohej nga kisha zyrtare. N fakt kto i jepnin krishterimit shqiptar tiparet e nj krishterimi popullor, jodoktrinor, dhe si t till e bnin t prekshm nga lvizjet kontestuese (herezit), q trondisnin her pas here kishn zyrtare. Nj ndr kto herezi, q njohu prhapje t gjer n Shqipri nga shek. X dhe q aty-ktu mbijetoi deri n shek. XIV, sht ajo e bogomilizmit, e quajtur kshtu prej priftit bullgar Bogomil, q njihet si frymzuesi i saj. Bogomilizmi, si çdo lvizje dualiste, e quante botn t ndrtuar mbi
bazn e dy parimeve: t s mirs dhe t s keqes. E mira prmblidhte botn shpirtrore, kurse e keqja identifikohej me natyrn e pasurin. N kt t dytn prkrahsit e bogomilizmit prfshinin edhe institucionet e shtetit dhe t kishs, simbole t pushtetit, dhuns e t pasuris, krijesa t Satanait. Kshtu, idet bogomile e kaprcenin kuadrin e nj disidence t thjesht fetare dhe merrnin formn e lvizjeve t vrteta shoqrore. Kjo shpjegon masivitetin e jashtzakonshm q njohu bogomilizmi, si dhe ashprsin me t ciln perandort bizantin u prpoqn ta mbytnin kt lvizje.

N Shqipri « herezia » bogomile pati nj prhapje mjaft t gjer dhe ktu ishte nj nga vatrat kryesore t saj. Domethns sht fakti se i pari shqiptar, q na prcillet me emr tipik kombtar nga burimet mesjetare, sht nj far Leka, drejtues rreth vitit 1070 i nj lvizjeje bogomile n rrethet e Sofjes, ku ai kishte shrbyer deri ather si funksionar bizantin. Shqipria ishte gjithashtu nj nga vatrat, nga ku herezia bogomile u prhap drejt Italis. N shek. XIII prkrahsit e bogomilit (patarint) kishin krijuar n Itali nj kish t tyre, n opozit me Romn, e cila n disa vende t Italis s Veriut quhej « kisha shqiptare » (ecclesia Albanensis), duke treguar kshtu vendin e origjins nga ku kjo herezi kishte ardhur n Itali.

Problemi i devocionit dhe i ndjenjave fetare te shqiptart sht po aq i ndrlikuar si dhe vet problemi i fes dhe i kishs. Ësht e vrtet se burimet historike nuk mungojn t shnojn her-her mungesn e pasionit fetar, shfaqje t sinkretizmit apo raste t shkeljeve flagrante t normave e t moralit t kishs jo vetm nga laikt, por dhe nga vet klerikt. Ndrkaq m shum ato dshmojn pr t kundrtn, pr prshpirtshmrin e devocionin fetar t tyre. N kt kuadr sht nj tregues vet numri i madh i kishave dhe i institucioneve t tjera fetare,
t ndrtuara prej sundimtarve vendas dhe shtetasve t tyre. Pothuaj t gjitha familjet fisnike shqiptare u dalluan n ndrtime t ktij lloji. Kshtu, me emrin e Skurrajve lidhet kisha e Shn Mris s Brrarit (1201) ose ajo e Shn Klementit n Ohr (1295). Kjo e fundit u ristrukturua vite m von nga fisniku tjetr shqiptar, Andrea Gropa. Muzakajt e Beratit ndrtuan nj sr faltoresh, si p.sh., kishn e Shn Mris s Oparit dhe at t Shn Thanasit
n Kostur (1385). Nj ndrtim i Topiajve sht manastiri i Shn Gjon Vladimirit afr Elbasanit (1381). Kisha e Shn Mris n ishullin e vogl t Maligradit, q ruhet mjaft mir edhe sot, n Liqenin e Presps, u ndrtua n vitin 1369 nga nj sundimtar i vogl lokal, Qesar Novaku. Si themelues kishash prmenden gjithashtu fisnik nga familjet Dukagjini, Balsha, Zaharia etj.. T gjith kta, bashk me dhuratat, u njihnin kishave t tyre t drejta e privilegje t ndryshme. Portretet e ktitorve (themeluesve) t kishave t tilla paraqiteshin n afresket q zbukuronin muret e tyre. Dokumente testamentare t klerikve e t laikve, qofshin kta fisnik apo njerz t thjesht, tregojn se n shum raste kta ua linin trashgim pasurit e tundshme apo t patundshme, pjesrisht ose trsisht, institucioneve fetare.

Braktisja e jets mondane sht nj tjetr tregues i ndjenjave fetare t shqiptarve n mesjet. Pasioni fetar i shtyu shum njerz t thjesht t zgjedhin jetn e heremitit apo t murgut, kushtuar trsisht lutjeve dhe prsosjes morale nprmjet asketizmit. N shek. XIV murgu Nifon nga Lukova u mbyll n nj manastir n malin Athos, ku u shqua aq shum pr prshpirtshmrin e tij, saq u kanonizua e u shpall shenjt nga kisha ortodokse bizantine. Ashtu si Nifoni, n manastiret e Athosit apo t Thesalis kishte edhe shum murgj t tjer shqiptar. Jets monastike iu prkushtuan edhe pinjoll t familjeve fisnike, siç ishte rasti i Reposhit, vllait t Sknderbeut, q u mbyll n nj manastir t malit Athos. Nj shprehje kolektive e devocionit fetar qen edhe pelegrinazhet n vendet e shenjta. I till qe pr shqiptart e Diokles (Gents) manastiri i Shn Mris i Rotecit, afr Tivarit, apo ai i Shirgjit, n derdhjen e Buns. Manastiri i Shn Mris s Krajs n bregun perndimor t liqenit t Shkodrs, ku ruheshin reliket e princit Gjon Vladimir t Diokles (vdekur m 1018), ishte nj vend pelegrinazhi pr popullsin e rretheve çdo 22 maj, kur kremtohej festa e Shn Gjon Vladimirit.

Shqiptart ortodoks ndrmerrnin pelegrinazhe n manastiret e Shn Gjon Vladimirit (Elbasan), n at t Shn Naumit (Ohr), Shn Kollit (Mesopotam), Shn Teodors (Art) etj.. Klerik e laik shqiptar katolik e ortodoks ndrmerrnin udhtime t gjata e t rrezikshme pr t vizituar vende t shenjta jasht Shqipris, si n Monte Gargano, Kampostell, Assizi, Bari e n Rom (Itali), ose n malin Athos, Konstandinopoj apo n Palestin, me shpres se kjo do t’i ndihmonte t shlyenin mkatet e tyre.

Shtrati popullor e tradicional dhe karakteri jodogmatik i krishterimit shqiptar, bri q te shqiptart t mos kultivohej kurrfar fanatizmi e intolerance fetare. Ai ofronte nj pik referimi t prbashkt pr t gjitha besimet, besimin katolik, at ortodoks e m von edhe me besimin mysliman. Prandaj Marin Barleci, q vet ishte prift, ka shkruar pr shqiptart se jan « m shum lufttar sesa fetar ». Kjo sht arsyeja q n festa e n ceremoni fetare, siç qen ato pr Shn Gjon Vladimirin apo Shn Gjergjin, merrnin pjes sa t krishtert
(katolik e ortodoks), aq edhe myslimant.

2. KULTURA MESJETARE NË SHQIPËRI



Mënyra e jetesës

Të dhënat për mënyrën e jetesës në shek. XII-XV janë mjaft të kufizuara. Ato vijnë kryesisht nga gërmimet e pakta arkeologjike të kësaj periudhe, nga ato pak monumente të ruajtura, si dhe nga dokumentacioni i shkruar i kancelarive mesjetare.

Vjetërsia e vendbanimeve dhe vendndodhja e tyre dëshmohet me një varg qendrash të banuara, të njohura që në antikitet, të cilat e vazhdojnë jetën e tyre edhe në mesjetë. Edhe regjistrimet osmane të shek. XV-XVI flasin për një numër të madh fshatrash, vendin ku ndodheshin dhe madhësinë e përafërt të secilit. Shumica e vendbanimeve gjendeshin në zonat kodrinore, në shpatet e maleve a rrëzë tyre dhe përgjatë luginave të lumenjve. Ka zona
në Shqipëri ku mjaft fshatra janë shtrirë me kohë në dy ose tri nivele banimi, gjithnjë brenda kufijve të fshatit të tyre ose të malit a të vrrinit që u përkiste, p.sh. Bresti i Epërm e Bresti i Poshtëm (Dibër), Domja e malit e Domja e Poshtme (Shëngjergj-Tiranë), Gojani i Epërm e Gojani i Poshtëm (Mirditë), Lufaj i Epërm e Lufaj i Poshtëm (Mat), Preçi i Poshtëm e Preçi i Sipërm (Elbasan) etj.. Në mesjetë këto fshatra kishin vetëm një nivel banimi, që ishte zakonisht atje ku ka pasur një kishë ose atje ku janë ose kanë qenë varret, ose atje ku ka një toponim « katund plak » a « katund i vjetër » etj.. Me moshë nga mesjeta e hershme, në mos edhe më përpara, duhen konsideruar fshatrat që mbajnë emrin e një shenjti, si Shëngjergj, Shëmri, Shënjak, Shënkoll etj., ose thjesht një emër të krishterë, si Damian, Dedaj, Gjonomadh, Kolgecaj, Lekas, Lukan, Lleshan, Marinë, Marjan, Markaj, Martanesh, Matogjin, Mërtin, Mërtur, Nënmavriq, Nikas, Petran, Petrelë, Simon, Sotirë etj..

Përveç vendbanimeve të hapura, në mesjetë ka pasur edhe vendbanime të fortifikuara ose kështjella. Sipas arkeologëve të kësaj periudhe, në Shqipëri njihen rreth 70 kështjella që nga mesjeta e hershme deri në pushtimin osman. Ato gjenden kryesisht nëpër luginat e lumenjve kryesorë, si Drini, Shkumbini, Osumi, Devolli, Vjosa etj., dhe lehtësonin lidhjet e viseve të brendshme me vijat e mëdha të komunikacionit, pra edhe lidhjet ekonomike e shoqërore të kohës. Disa prej tyre kanë qenë kështjella të trashëguara nga antikiteti, të ngritura kryesisht
në vende kodrinore, në bregdet ose afër tij, me sipërfaqe disi të mëdha, brenda mureve të tyre të trasha. Të tjerat ishin kështjella të lindura rishtas në afërsi të burimeve të ujit ose buzë lumenjve në pika zotëruese prej ku mund të kontrollohej i gjithë territori.

Mesjeta ishte një periudhë shumë e turbullt në Ballkan e në Evropë, me luftëra dhe me grindje të shumta midis zotërve feudalë, që kërkonin të zgjeronin zotërimet e tyre, me dyndje popujsh të ardhur nga larg, me lëvizjet e kryqtarëve, që përshkuan territorin e vendit, të nisur nga disa drejtime, për të shkuar në vendet e shenjta ose në Konstandinopojë. Pra jeta ishte e pasigurt dhe njerëzit parapëlqenin të banonin brenda mureve të kështjellave, megjithëse në kushte jo fort të përshtatshme. Në trojet brenda kështjellave ka pasur edhe shumë ndërtesa banimi, me mure të ndërtuara me gurë mesatarë, të mbuluara me tjegulla ose me lëndë druri. Rrënojat e Shurdhahut (shek. XII-XIV) tregojnë se ato ishin shtëpi me dy ose me më shumë të ndara. Për shkak të sipërfaqes së kufizuar që ndodhej brenda mureve rrethues të kështjellave, njerëzit banonin të ngjeshur në një hapësirë të vogël. Shtëpitë ishin të vogla, të ulëta, të errëta e me lagështi, ku duhej shfrytëzuar mirë çdo pëllëmbë e sipërfaqes. Rrugët ishin të ngushta e dredhuese, që dukeshin edhe më të ngushta, kur katet e sipërme dilnin mbi rrugë pak përtej mureve, për të shtuar sipërfaqen e banimit, duke penguar ajrosjen e mirë të rrugëve. E kështu jeta rridhte brenda një horizonti të ngushtë për sa kohë banorët detyroheshin të qëndronin në kështjellë, ngaqë nuk ishin të sigurt jashtë saj. Dendësia e popullsisë, lagështia por edhe vështirësia për të mbajtur pastërti, krijonin kushte të dëmshme për shëndetin; epidemitë e shpeshta e rëndonin edhe më tej gjendjen. Përmirësimi erdhi me ndërtimin e lagjeve të banuara jashtë mureve të kështjellave.

Shtëpitë e fisnikëve dalloheshin nga përmasat e mëdha, nga cilësia e materialit të përdorur e nga mjeshtëria e ndërtimit, si dhe nga pajisjet luksoze të tyre. Kështjellat monumentale dhe kishat e hijshme që u ngritën me shpenzimet e fisnikëve shqiptarë dhe që kanë arritur deri në ditët tona, dëshmojnë për mundësitë materiale të fisnikëve shqiptarë gjatë shekujve të mesjetës për të pasur kushte jetese sa më optimale.

Guri i latuar dhe druri i gdhendur kanë qenë materialet kryesore që hijeshonin pamjen e jashtme e të brendshme të banesave të familjeve fisnike, krahas përdorimit të tullës së pjekur si dhe të tjegullës si mbulojë për çatitë. Banesa, oborri, magazinat dhe stallat e kafshëve (që ngriheshin larg banesës), madje edhe kopshti bashkë me gropën e gëlqeres, zakonisht ishin të qarkuara me një mur të përbashkët e të lartë guri. Kur burimet e ujit të pijshëm ishin larg vendbanimeve, në oborrin e banesës hapej një pus. Paretet e tij visheshin me gurë cilësorë dhe puset lartësoheshin nga niveli i tokës me një grykë guri, që mbulohej me kapakë druri.
Në mjediset e banesës ose në oborrin e saj ishte edhe furra familjare për pjekjen e bukës, të mishrave etj.. Në oborrin e banesës kultivoheshin trandafila dhe lule të tjera.

Muret e brendshme të banesës ishin të suvatuara. Krahas lyerjes së shpeshtë të tyre me gëlqere, që përdorej gjerësisht edhe si material kryesor dizinfektimi, muret e dhomave të veçanta ishin të zbukuruara me afreske dhe ishin të pajisura me vatra të mëdha me oxhakë shumë të gjerë, të ngjashëm me ato që shihen në kuzhinat e manastireve të vjetra të vendit tonë. Natën ato ndriçoheshin me qirinj dylli, të vendosur në shandanë argjendi, me dy, tri ose me më shumë llambadha. Shandanët ishin të zbukuruar me gdhendje artistike.

Banesat fshatare ndërtoheshin me gurë të lidhur ose jo me llaç dhe nuk kishin dritare por vetëm frëngji. Në shtëpitë përdhese dyshemeja përbëhej nga trualli i ngjeshur mirë; ato nuk kishin ende tavanë dhe mbuloheshin ose me tjegulla, ose me rrasa guri ose me fluga pishe, atje ku kishte lëndë të mjaftueshme drusore. Shumica e fshatrave ishin të ndërtuara në terren të thyer, kështu që pjesa përdhese përdorej për kafshë dhe në katin e sipërm banonte familja. Muret ishin të pasuvatuara, dritaret të ngushta si frëngji nga jashtë, por të gjera nga brenda.
Në mure nuk kishte dollapë me flegra, por kishte kamare si në antikitet (p.sh. në Kamenicë). Vatra e zjarrit nuk ishte krejt në mes, por disi më pranë njërit mur. Banesa e vjetër e Tiranës, në format e saj më fshatarake, duket se ruante mjaft tipare nga banesa mesjetare.

Në banesat e zakonshme tymtarët ishin të rrallë, por ata nuk mungonin në banesat e zotërve feudalë, madje atje edhe vatrat ishin të mëdha e me oxhakë shumë të gjerë.

Në të dyja anët e vatrës kishte, përveç shkambeve të thjeshtë, karrige ose frona druri, me forma mjaft të zhvilluara, me mbështetëse për shpinën e për parakrahët. Format e tyre shihen në disa skena afreskesh dhe si një fazë e thjeshtuar e tyre mund të konsiderohen disa nga format më origjinale të karrigeve prej druri të përdorura në rrethet Pukë, Mirditë etj.. deri në shek. XIX. Në përdorim të fisnikëve të kohës përmenden edhe frona ose poltrona të dërguar nga Venediku. Dhe kështu Noli, jo rastësisht thotë për Vojsavë Kastriotin: « rrinte pranë zjarrit mbi një poltron venecian… » (në prozën e shkurtër « Kthimi i Skënderbeut në Krujë »). Edhe bujari Gjon Muzaka, në kujtimet e tij, përmend « një poltronë despotale », të zbukuruar me një stem gurësh të çmuar të Andre Muzakës, rreth vitit 1372. Shembuj të tjerë luksozë të këtyre poltronave janë fronat e dhespotëve në disa nga kishat ortodokse të vendit, në të cilat shumë pajisje janë ruajtur me konservatorizëm të madh.

Orendi të përhershme ishin arkat ose sëndyqet e vogla prej druri për sendet e imta e të mëdha dhe për rrobat e trupit. Ato punoheshin prej zdrukthtarëve dhe marangozëve vendës, por, për bujarinë e lartë, silleshin edhe nga jashtë, sidomos nga Venediku. Arkat e punuara më mirë ishin arkat e pajës. Në zonat me pyje shumë, kishte fshatarë vendës që i punonin vetë orenditë shtëpiake prej druri, duke përdorur teknika tradicionale, pa përdorur gozhda metalike. Ndër këto orendi mund të përmenden fronat e gjatë e të thjeshtë pa mbështetëse, tryezat masive me dhoga të trasha, govata e magje, shtretër etj..

Për t’u çlodhur, malësori mund të ulej thjesht mbi një postiqe pranë zjarrit, kurse banori i fushës, për një pushim të shkurtër ulej gjysmë i shtrirë mbi një rrogoz, shtruar në një qoshe të freskët brenda shtëpisë ose në hije në oborr. Sidoqoftë, përsa u përket pajisjeve të fjetjes, në dokumente, sidomos në testamente, përmenden shtretërit prej druri, e në disa raste ata shihen edhe në skena ikonash. Krerët e shtretërve mund të ishin të zbukuruar edhe me gdhendje të thjeshta. Pajisjet e tjera të fjetjes ishin dyshekët ose më mirë shtresat dhe jastëkët a përkresat, që bëheshin me pëlhurë liri ose leshi, në formën e një këllëfi që mbushej me lesh ose kashtë. Për fisnikërinë e lartë dyshekët, sidomos jastëkët, duket se ishin të mbushur me pupla (siç dëshmon Gjon Muzaka).

Ushqimi e rregullat e të ngrënit njihen më mirë, sepse shumë artikuj ushqimorë shfaqen në mallrat tregtare të kohës. Për pjesën më të madhe të vendit, artikulli kryesor ishte buka prej gruri, sidomos në zonat ku toka punohej mirë, siç ishte rrethi i Tiranës, por edhe pllajat e kultivuara me grurë, thekër, mel etj.. Drithi, si artikull i rëndësishëm eksporti, duket se i plotësonte mirë kërkesat e kultivuesve, por padyshim, kishte edhe zona në luginat e thella ku nuk mjaftonte gruri dhe kështu hahej edhe meli, megjithëse prej tij dilte një bukë shumë e qullët. Në disa dokumente, krahas artikujve të tjerë për eksport, përmendet edhe buka. Këtu është fjala për bukë të thekur (peksimadhe), artikull shumë i nevojshëm për detarët sa kohë ishin në lundrim, sepse i qëndronte më mirë lagështirës, dhe ky ishte një zakon i përhapur gjithandej në brigjet e Mesdheut.

Drithi bluhej në mullinj, që punonin tashmë me forcën e ujit, megjithatë mokrat prej guri vazhduan të bëjnë pjesë në orenditë shtëpiake, duke bluar në to edhe grurin për trahan etj..
Të tjera orendi për të grimcuar ose shtypur sende ushqimore ishin shtypësat e ndryshëm prej druri ose prej guri. Gruri i bluar trashë e i zier është padyshim një nga gatimet e hershme, që i paraprin bukës. Me kohë ai mbeti në përdorim jo si ushqim i përditshëm, por si ushqim ritual për të kremtet e motmotit e sidomos për rastet e përkujtimit të të vdekurve.


Krahas bukës e gatimeve të tjera me bazë mielli (si qulli, mëmëliga, përsheshi, pitet, petullat etj.) në shekujt e mesjetës vinte përdorimi i bulmetit dhe i yndyrnave. Në dokumentacionin e kohës, krahas djathit përmendet në eksportet edhe qumështi. Në gjelltarinë e kohës është i pranishëm shpesh vaji i ullirit e kokrrat e tij, artikuj ushqimorë tipikë mesjetarë por që njiheshin që në antikitet. Mullinj vaji kishte tashmë jo vetëm pranë banesave të zotërve
feudalë, por edhe pranë manastireve që kishin ullishte.

Mishi konsumohej më shumë në dimër se në verë. Në qytet ai konsumohej veçanërisht në tryezat e fisnikëve e të kështjellarëve të kohës. Baza ishte mishi i pjekur, për të ftuarit më të nderuar edhe mish shpendësh e zogjsh gjahu. Përdorej shumë edhe vera. Në kushtet e kohës mishi ose konsumohej pas therjes ose ruhej i kripur shumë, prandaj para gatimit duhej lënë në ujë që t’i dilte kripa. Edhe peshku konsumohej mjaft sidomos në qytetet e bregdetit,
i freskët ose i tharë. Në dokumente të kohës përmenden ngjalat, krapi e putargat e Shkodrës por dëshmon edhe ekzistenca e dajlaneve, përveç mënyrave të tjera të peshkimit. Pak a shumë këto ishin ushqimet që konsumoheshin edhe në tavernat e qyteteve kryesore, si Durrësi, Vlora, Shkodra. Llojet më të përdorura të perimeve ishin qepët, preshët, hudhrat, specat djegës, të freskëta dhe të regjura (turshi). Gjithashtu gjerësisht përdoreshin fruta të freskëta, të thata dhe shurupe, si kumbullat, mollët, dardhat, qershitë, fiqtë etj.. Në gjellët e ndryshme të kësaj kohe përdorej shumë edhe uthulla, për të shtuar shijen, gjë që vazhdon edhe në shekujt e mëvonshëm.

Mjalti ishte gjithashtu një artikull i përdorur gjerësisht.

Nëse në tryezat e fisnikëve të kohës mbizotëronin enët prej argjendi masiv, në forma disqesh e pjatancash të mëdha, si edhe potirët me fron dhe kupat po ashtu prej argjendi, në tryezat e shtresave të mesme qytetare përdoreshin gjerësisht tasat, pjatat dhe pjatancat prej qeramike, të glazuruara me kujdes e hijeshi si brenda, ashtu edhe jashtë, format e të cilave shihen në gjetjet arkeologjike të mesjetës së hershme.

Në mënyrën e jetesës zinin vend edhe ngrohja e ndriçimi. Lënda djegëse në këta shekuj duket se ishin shkarpat e drutë. Është përdorur edhe qymyri i drurit, i cili njihej që në lashtësi, por në një masë shumë më të kufizuar. Lënda djegëse sigurohej që gjatë verës dhe vendosej në stiva pranë banesës. Drutë digjeshin në vatër dhe për të lehtësuar djegien bështeteshin te një almise e thjeshtë prej hekuri, që quhej « kali i druve ». Rreth këtij zjarri i kalonte familja fshatare orët e gjata të mbrëmjeve gjatë dimrit.

Në banesat qytetare, sidomos në kështjellat e zotërve feudalë, kishte vatra e oxhakë të mëdhenj (ndoshta të ngjashëm me ato që shihen në kuzhinat e manastireve më të vjetra të vendit). Në banesat e vogla fshatare mjetet e ndriçimit ishin, copat e pishës, të vendosura mbi një pishtar të thjeshtë hekuri, pranë vatrës.

Sipas një tradite që vjen nga antikiteti, zonat ku rritej ulliri përdornin për ndriçim kandilat me vaj. Ndriçimi me këto kandila me vaj është ruajtur deri në shek. XX në kishat ortodokse të vendit. Kandilat me vaj, në format e tyre kryesore, bëheshin krejtësisht prej argjendi dhe të mbuluara me gdhendje artistike, që u jepnin një shkëlqim të veçantë mjediseve që ndriçonin. Këta kandilë të kushtueshëm janë pjesë e artit dhe e kulturës bizantine të këtyre shekujve dhe janë përdorur gjithandej në viset e Bizantit.

Përdorim të gjerë kishin edhe qirinjtë prej dylli, me trashësi të ndryshme, që vendoseshin në shandanë argjendi, me dy, tri ose me më shumë lambadha, që vendoseshin mbi tryezat a në vende të tjera të ngritura, për të ndriçuar më mirë.

Të dhënat për veshjet në shek. XII-XV janë të pakta e mjaft fragmentare. Për shkak të ngjarjeve historike të njohura, vendin e përshkuan turma të mëdha njerëzish nga dyndjet e barbarëve, nga kryqtarët, nga ushtri të vendeve fqinje etj.. Në anën tjetër, këta janë shekujt e një zhvillimi mjaft të shpejtë të zejtarive. Veshjet nuk i prodhonte vetëm zejtaria shtëpiake, por edhe zejtarët e vendosur në qytetet e kohës. Ndikoi në prodhimin e veshjeve me cilësi të lartë edhe importimi i vazhdueshëm i cohërave të ndryshme. Përmirësimi i disa proceseve teknike, siç ishin avlemendi horizontal, që dha mundësinë e punimit të pëlhurave me katër lisa, ose përhapja e dërstilave që punonin me forcën e ujit ishin arritje që solli përmirësime të dukshme. Pjesë të veçanta të veshjeve popullore të mëparshme, si linjat e gjata e me mëngë të gjera, tirqit, hlamidat ose strukat e leshta por edhe xhupet e opingat, vazhdojnë të mbahen rregullisht. Në një dokument të vitit 1335, përmenden pjesët e veshjes së një detari, ndër të cilat edhe këmisha, fustani e fustanella (camisia, fustanum etc.). Gjatë shek. XIII e pastaj edhe në shekullin pasues, importohej rregullisht një lloj pëlhure e pambuktë, mjaft e qëndrueshme, e quajtur fustan, me të cilën filluan të bëhen edhe ato funde këmishe të gjera për burrat që u quajtën fustanella. Por familjet princore dhe aristokracia e lartë vazhduan të ndjekin në veshje modën bizantine, duke përdorur sako brokartesh të kushtueshme apo kadife e stofra, të zbukuruara rëndë me qëndisje me fije ari e me gurë të çmuar. Edhe stolitë e tyre, si kurora e diadema, vathë e tëmthore, gjerdanë me medalione të mëdha, breza etj. ishin prej ari, me perla e me gurë të çmuar. Në shek. XIV-XV përmenden më shpesh hlamidat e dyfishuara, domethënë me dy faqe dhe mantelet e veshur përbrenda me gëzof.
Është interesant fakti se në fillim të shek. XV të tilla hlamida, në dokumentet veneciane, cilësohen me fjalët ad modum Albanesibus ose secundum eorum ritum.

Së fundi, mund të kujtojmë se nga shek. XV deri në shek. XVIII, në shtresa të ndryshme të shoqërisë është mbajtur një lloj kapele mjaft e lartë dhe me strehë rreth e qark, që cilësohet në Francë si kapelë shqiptare (« chapeau albanois » ose thjesht « albanois », nga F. Rabelais).

Krahas rrobaqepësve e gëzoftarëve, si zeje më vete, përmenden në qytetet e Shqipërisë edhe këpucarët, çizmarët e papuçinjtë.

Deri nga fundi i shek. XV veshja e fisnikëve vazhdoi të zhvillohet jo vetëm nën ndikimin e qytetërimit bizantin, por edhe nën ndikimin perëndimor, që hynte te ne kryesisht nëpërmjet marrëdhënieve me qytetet më të zhvilluara italiane të kohës. Këtu nuk duhet harruar se shumë nga familjet bujare të kohës, si Balshajt, Topiajt, Dukagjinët, Gropajt, Muzakët, Zahariajt, Arianitët, Kastriotët, Jonimajt etj. ishin të përzier midis tyre me lidhje të shumëfishta gjaku e krushqie. Madje disa prej tyre kishin të tilla lidhje edhe me dinastitë e mëdha të kohës si paleologët, asienët, anzhuinët, si edhe me aristokracinë kroate, serbe e boshnjake, pra e mbanin veten të barabartë me ta, madje edhe me fisnikët e Italisë së Jugut.

Këto familje fisnikësh kishin secila oborrin e vet, ku vinin rrotull një varg zotërinjsh e fisnikësh, kancelarësh, qefalinjsh e vojvodësh të rangjeve të ndryshme, si edhe një mori kalorësish, kasnecësh e shërbëtorësh, si edhe të ftuar të shumtë.

Kjo fisnikëri nga kontaktet me fisnikët e Perëndimit, synonte të jetonte e të zbavitej si ata.
« Për një kohë shumë të gjatë, - thotë Shuflai, - fisnikët dhe zotërinjtë e hinterlandit, kishin zakon të shkonin në Durrës shumë herë në vit, për punët e veta dhe për dëfrim (« pro suis factis, vel pro placere ») ». Në një marrëveshje midis anzhuinëve dhe despotit shqiptar Andre Muzaka, në vitin 1336, u jepej liri anëtarëve të kësaj familjeje që të vinin në Durrës sa
herë dëshironin dhe ata mbetën, deri në shpërnguljen e tyre në Itali më 1476, në raporte miqësore me familjet fisnike të Durrësit. Këto lidhje miqësie, që favorizonin shtrirjen e modës veneciane në gjithë mënyrën e jetesës, duket se vazhduan edhe në shek. XVI.

Nën ndikimin perëndimor, sidomos të anzhuinëve, fisnikët e vendit tonë fillojnë të përdorin edhe stemat e vulat, duke zgjedhur secili shenja e simbole të veçanta. Stema e gdhendur në gur vendosej, zakonisht, në hyrjen kryesore të kështjellës. U bë zakon gjithashtu që familjet fisnike të hartonin edhe gjenealogjitë e tyre, më fort për të konsakruar prejardhjen e tyre, por edhe për t’u treguar pinjollëve pasardhës ku shtriheshin pronat e zotërimet e tyre. Një shembull i mirë për këtë është Gjon Muzaka, i cili në vitin 1510 hartoi gjenealogjinë e familjes së vet, duke na dhënë kështu një dokument shumë të vlefshëm për kohën.

Koha e kalimit nga ilirishtja në shqipen e lashtë (arbërishten)

Përfshirja e trevave të banuara nga stërgjyshërit e shqiptarëve në Perandorinë Bizantine më 395 solli si pasojë, ndër të tjera, edhe dobësimin eshkallëshkallshëm të ndikimit perëndimor (romak). Për më tepër, duke qenë në periferi të Perandorisë Bizantine, edhe pushteti qendror i Bizantit mbi këto treva erdhi duke u dobësuar dalëngadalë. Këto rrethana bënë të mundur që popullsitë vendëse të këtyre trevave t’i shtonin e t’i forconin kontaktet dhe marrëdhëniet e drejtpërdrejta midis tyre. Si rrjedhim, jo vetëm që u ndërpre procesi i romanizimit të mëtejshëm të atyre popullsive, por u zhvillua edhe një rrymë konvergjence, e cila çoi në riafrimin dhe konsolidimin e të folmeve të tyre. Kështu, u zhvillua më tej, ndër të tjera, edhe prirja për ndryshime me karakter të përgjithshëm dhe dialektor, që kishte nisur të shfaqej qysh në periudhën e fundit të lashtësisë në të folmet e stërgjyshërve të shqiptarëve.
Është fjala për ndryshime të tilla, që hapën rrugën për kalimin e shkallëshkallshëm nga parashqipja a ilirishtja jugore në një gjuhë cilësisht të re, që po e quajmë shqipja e lashtë a arbërishtja. Ky kalim, pas gjithë gjasash, është kryer gjatë shek. IV-VI të e. sonë, kur ishin përfunduar disa dukuri me karakter të përgjithshëm apo dialektor, që janë karakteristike për gjuhën shqipe dhe dialektet e saj. Ndër këto dukuri me karakter mbarëshqiptar mund të përmenden shfaqja e zanores /y/ dhe e zanores /ë/ të patheksuar, krijimi i kundërvënies lakim i pashquar ~ lakim i shquar me shfaqjen e nyjës së prapme shquese etj.. Po gjatë asaj periudhe në dialektin jugor është shfaqur zanorja /ë-/ e theksuar para një bashkëtingëlloreje hundore (khs. nanë ~ nënë, banj ~ bënj etj.), si edhe rotacizmi, d.m.th. ndërrimi /-n-/ > /-r-/ në pozicion ndërzanor (khs. venë ~ verë, danë ~ darë etj.). Që të dyja këto dukuri janë shfaqur qysh para dyndjeve sllave, d.m.th. para shek. VII e kjo dëshmon se në kohën e ardhjes së sllavëve në këto anë ata gjetën aty një popullsi, që fliste një gjuhë të ndarë në dy dialekte kryesore.

Por pyetjes se që kur flitej kjo gjuhë në këto treva, i janë dhënë përgjigje të ndryshme. Disa dijetarë kanë shprehur mendimin se stërgjyshërit e shqiptarëve janë vendosur në brigjet lindore të Adriatikut dhe të Jonit, duke u shpërngulur, pa u vënë re, nga vise më lindore të Ballkanit pak para apo pas ardhjes së sllavëve në Ballkan. Por shumica e studiuesve nuk janë pajtuar me këtë mendim dhe kanë parashtruar një varg argumentesh, që në vija të përgjithshme u vunë në dukje te Gjuha e ilirëve. Mjafton të përmendet këtu fakti që në gjuhën shqipe kanë mbijetuar edhe huazime nga greqishtja e vjetër, si mokën/mokër, lakën/lakër etj.; këto huazime e kanë burimin në dialektin dorik, që flitej në Greqinë Veriperëndimore si edhe në kolonitë greke të Adriatikut. Në gjuhën shqipe ka edhe huazime shumë të hershme nga latinishtja, gjë që dëshmon për pushtimin shumë të hershëm romak të trevave të banuara nga stërgjyshërit e shqiptarëve. Prania e huazimeve nga greqishtja e vjetër dhe nga latinishtja e hershme dëshmon qartë se stërgjyshërit e shqiptarëve qysh në lashtësi kanë qenë fqinjët e grekëve të vjetër dhe nga të nënshtruarit më të hershëm të Perandorisë Romake në Ballkan.

Rrethanat e reja që u krijuan pas ndarjes së Perandorisë Romake në dy pjesë, sollën si pasojë edhe ndryshime të rëndësishme në emërtimin e popullsive të Ilirisë Jugore si midis tyre, ashtu edhe nga të huajt. Kështu, nisi të përgjithësohej dalëngadalë midis popullsive autoktone emri Arbën/Arbër dhe fjalët e prejardhura (i) arbën-esh/arbër-esh dhe arbën- isht/arbër-isht, për të emërtuar përkatësisht vendbanimin, banorin dhe gjuhën e tyre të përbashkët. Mbi këtë bazë edhe të huajt nisën të përdornin emërtimet Arbania/Albania, arban-ensis/albanen-sis (latinët), Arvan-on, arvan-it-is (grekët), Raban < Arban dhe Arë- banas (sllavët), kurse turqit më vonë, nën ndikimin e greqishtes, përdorën trajtat arnaut dhe Arnautlluk.

Të gjitha këto emërtime e kanë burimin tek emri i popullsisë ilire të Alban-ëve, a më saktë të Arban-ëve, që në dokumentet e shkruara dëshmohet për herë të parë në shek. II të erës së re, kur Ptolemeu i Aleksandrisë në veprën e tij Geografia, libri III, 12, shkruan: « Në tokën e albanëve (Albanoi), Albanopolis ». Popullsia ilire e albanëve a arbanëve banonte në një trevë në lindje të Durrësit. Por pas Ptolemeut emri Arban a Alban në burime të shkruara del vetëm në shek. XI, kur përmendet nga Mihal Ataliati (1040) dhe Ana Komnena (1081), për
të emërtuar treva të Shqipërisë së Mesme (shih Acta et Diplomata Res Albaniae mediae aetatis illustrantia, I). Madje, në këtë vepër, (I, faqe III) pohohet: « Në burimet bizantine të shek. XI Alvanon/Arvanon shenjon krahinat malore, që gjenden ndërmjet Shkodrës, Durrësit, Ohrit dhe Prizrenit…». Kuptohet vetiu që një shtrirje e tillë e këtij emri gjeografik duhet të jetë më e hershme se shek. XI.


Pra, emri Arban a Alban, i shqiptuar nga banorët vendës Arbën(ë) me theksin mbi rrokjen nistore, në përputhje me rregullsitë e theksimit të emrave shumërrokësh në shqipen e lashtë, ashtu si Durrës < Dyrrhachion, Ishëm < Isamnus etj., duhet të jetë shtrirë qysh mjaft kohë para shek. XI në viset në veri edhe në jug të trevës së banuar në lashtësi nga popullsia ilire e Arbanëve a Albanëve. Për këtë dëshmojnë, ndër të tjera: 1. K. Jireçeku pohon se trevat e Shqipërisë së sotme në kohë të mesme sllavët i kanë quajtur Raban < Arban a Arëban-as dhe gjuhën përkatëse rabënë-ski. Të kihet parasysh edhe një dokument i shek. XIII, ku bëhet fjalë për një ndodhi në një fshat afër Raguzës dhe ku një dëshmitar pohon: « Dëgjova një zë që thërriste në mal në gjuhën albanesca. » 2. Në dialektin jugor emri Arbën(ë) del në trajtën Arbër(ë) me shndërrimin e /-n-/-së ndërzanore në /-r-/, ashtu si te Vlonë ~ Vlorë, venë ~ verë etj.. Dhe në përgjithësi është pranuar që ky ndërrim fonetik (rotacizmi) nuk i ka prekur huazimet sllave të shqipes, pra, është vërtetuar para depërtimit të sllavizmave në shqipe. 3.
Në dokumentet e gjuhëve fqinje të shekujve të parë të mijëvjeçarit të dytë të erës sonë shqiptarët, pa dallim krahine, përmenden me trajta fjalësh, që lidhen me emrin e lashtë Arban a Alban (shih këtu më sipër).

Shtrirja dhe përgjithësimi i hershëm i emrit Arbën/Arbër në trevat e ndryshme, ku flitej arbënisht/arbërisht, dëshmon për një vetëdijshmëri të atyre që flisnin këtë gjuhë, se i përkisnin një etnosi të vetëm. Siç pohon A. Buda, « Kjo ishte një dukuri që nuk kishte të bënte me pushtime, por me krijimin e një bashkësie ekonomiko-shoqërore dhe kulturore të përbërë nga trevat historike të shqiptarëve. Fakti se me emrin e njëjtë etnik Arbën shqiptarët emërtohen në mënyrë të njëjtë si nga burimet mesjetare të hershme greko-bizantine (shek.
XI e këndej), nga burimet perëndimore të së njëjtës periudhë, si edhe nga ato serbe e bullgare (shek. XII-XIII), pavarësisht nëse ishte fjala për trevat më jugore apo më veriore e lindore shqiptare, tregon tashmë për konsolidimin e tipareve të kësaj bashkësie etnike në etapën e saj më të lartë, si « kombësi », proces i pasqyruar pikërisht në këtë emërtim të përbashkët ».

Faktorët që do të kenë ndikuar në përhapjen dhe përgjithësimin e emrit Arbën/Arbër dhe të fjalëve të prejardhura (i) arbënesh/arbëresh dhe arbënisht/arbërisht në veri dhe në jug të viseve ku banonte fisi ilir i Arbanëve, mbeten të paqartë. Ndër këta faktorë mund të kenë qenë ndoshta edhe pozicioni gjeografik i atij fisi dhe marrëdhëniet e tij me banorët e trevave
të tjera, ku popullsia flisnin të njëjtën gjuhë. Por fjalët Arbën/Arbër, i arbënesh/i arbëresh dhe arbënisht/arbërisht gjatë shekujve të fundit kanë dalë jashtë përdorimit në Shqipëri dhe kanë mbetur në përdorim pothuaj vetëm tek arbëreshët e Italisë dhe në një numër të kufizuar fshatrash të krahinave të Vlorës e të Kurveleshit. Edhe arbëreshët e Greqisë gjatë shekullit të fundit po quhen arvanit-as, sipas greqishtes arvanit-is, që e ka burimin tek Arban (me shndërrimin e rregullt /-b-/ > /-v-/ të greqishtes). Gjithsesi, tek autorët e vjetër veriorë të shek. XVI-XVII, fjalët Arbën dhe i arbënesh/e arbënesh-e ndeshen rregullisht dhe vetëm gjatë shekujve të fundit ato kanë ardhur duke u zëvendësuar gjithandej në trevat e banuara nga shqiptarët me fjalët shqip, shqip-tar, Shqip-ëni/Shqip-ëri.

Krijimtaria gojore e shqiptarëve në shekujt e mesjetës

Deri në fillim të periudhës së pushtimit osman tradita kulturore shqiptare ishte kryesisht e karakterit parashkrimor. Forma më e rëndësishme e saj ishte krijimtaria gojore, eposi shqiptar. Në eposin shqiptar ka edhe zëra të periudhës osmane, që shfaqen sidomos në ligjërim dhe në emërtime, por në thelbin e vet ai është një përmendore kulturore shekuj më e hershme.

Në këtë krijimtari njihen rapsoditë historike e tregimet legjendlegjendare, që përbëjnë epikën heroike, si dhe proverbat, të cilat u fiksuan të shkruara vetëm në shek. XVII. Vendin kryesor në epikën heroike e zënë rapsoditë kushtuar kreshnikëve si Muji e Halili, Gjergj Elez Alia etj.. Me gjithë numrin e shumtë të motiveve e varianteve ekzistuese, këto rapsodi kanë një farë përbashkësie që u jep atyre karakterin e një cikli unitar epik. Në qendër të këtij cikli qëndrojnë bëmat e çetës së kreshnikëve, si edhe kundërshtarët e tyre, « kralë » e « kapedanë » veçanërisht nga viset bregdetare.

Lufta e kreshnikëve është vendosur në një kohë e në një ambient që s’njeh ende armët e zjarrit. Nga brendia e tyre dhe botëkuptimi shoqëror, nga elementët artistikë që përmbajnë, këngët e kreshnikëve të çojnë në një periudhë më të hershme se shekujt e invazionit osman.

Sikurse shumica e popujve evropianë, në këtë kohë (në shek. XV) shqiptarët e kishin kaluar « shekullin e epopesë legjendare », e cila me kohë ishte formuar si gojëdhënë letrare kombëtare, që qarkullonte gojë më gojë e brez pas brezi, duke marrë nga koha në kohë gjurmë, dëshmi e jehona të tyre.

Hershmëri të thellë historike dëshmojnë veçmas dy tipare të rëndësishme të figurave mitologjike të ciklit verior: karakteri i tyre matriarkal, nga njëra anë, dhe ktonik, nga ana tjetër. Kjo është një anë tjetër e çështjes së autoktonisë së popullit që i ka krijuar. Në eposin helenik hyjnitë janë matriarkale e patriarkale. Heronjtë e eposit shqiptar janë bij të Ajkunës. Për herë të parë në epos babai shfaqet me figurën e Mujit në raport me Omerin (ose « shtatë Omerat »). Figurë qendrore është Ajkuna që ka një autoritet të madh. Muji dhe Halili formalisht nuk kanë babë, ata janë bij të një nëne që urdhëron shtëpinë dhe e marrin fuqinë prej zanave.

Tipari matriarkal i figurave mitologjike të epikës legjendare theksohet nga fryma e përgjithshme e rapsodisë së njohur të Gjergj Elez Alisë. Janë gjurmuar e janë gjetur gjurmë të kulturës bizantine, si kërkimi i haraçit nga bajlozi « tim për tim » (oxhak për oxhak). Por, në thelbin e vet, burimi tragjik i rapsodisë së Gjergj Elez Alisë është mbarimi i epokës së flijimit të njeriut (gruas) për një vepër, për një fushatë apo për haraç. Gjergj Elez Alia amniston përgjithnjë gruan nga flijimi.

Karakteri ktonik (tokësor) i hyjnive të eposit shqiptar thekson karakterin autoktonik të popullit. Ndryshe prej poemave homerike, ku hyjnitë kanë një hierarki shumëshkallëshe (nëntokësore), në eposin shqiptar figurat mitologjike të botës shqiptare janë tokësore. Në folklorin rrëfimtar, duke përfshirë eposin dhe përrallat, nuk ekziston « e bukura e qiellit ». Krahas me « të bukurën e dheut » (të kësaj toke) në traditën etnofolklorike të vendit dalin e bëhen bashkë figura të tilla si shtojzovallet (aglutinim i « shtojua zot vallet »), shtojzorreshtat (« shtojua zot rreshtat »), « ato të lumet », shita.

Cikli shqiptar i kreshnikëve përmban një ndërthurje tiparesh të eposeve antike dhe atyre evropianë të periudhës mesjetare. Por ka më shumë tipare të eposeve antike se të atyre mesjetare. Një varg argumentesh folklorike janë në të mirë të një përcaktimi kronologjik relativ të burimit të eposit në periudhën e kalimit prej ilirëve te shqiptarët, prej ilirishtes te shqipja, prej periudhës së fundme të romanizimit në përballjen me dyndjet sllave.

Eposi shqiptar sundohet fund e krye nga konflikti i bartësve të tij me popullsinë e ardhur në Ballkan, ai mban vulën e dyndjeve sllave. Eposi shqiptar nuk u krijua qysh në kontaktet e para me popullsinë e ardhur. Vetë rapsoditë e këtij cikli bëjnë të njohur se të tjera gjëra ndodhnin « kur kem’ pas’ besë me krajli ». Këto fakte e arsyetime lejojnë të mbrohet mendimi se në epos, pavarësisht nga karakteri i tij shumështresor, megjithatë, ekziston një
« kohë e parë ». Ajo përkon me shek. VII-VIII, kur ndodhin proceset më të rëndësishme divergjente të brendshme në kulturën etnike, kur vërtetohen shndërrimet cilësore kulturore, si kalimi nga ilirishtja te shqipja. Pikërisht në këtë periudhë vendësit përballen me dyndjet sllave në Ballkan dhe njohin pak nga pak karakterin ekspansiv të tyre.

Faktet folklorike të eposit çojnë në kultin e dheut të të parëve, në mitin e vendlindjes, në shenjtërimin e bjeshkës, në hyjnizimin e dheut, në atë kuptim që gjermanët e përdorin këtë fjalë kur thonë « land ». Ndonëse të kufizuara, në epos ka të dhëna me karakter etnoveçues, që gjenden të trashëguara në botën shpirtërore shqiptare. Këto fillojnë me dallimin « të vetët - të tjerët », që është nga shenjat më të hershme të ndërgjegjes së bashkësisë. Ndonëse më shumë mund të flitet për një nocion landi, vendlindjeje, sesa për një hapësirë të përcaktuar qartë, prapë vetëdija e një atdheu që i bën bartësit e eposit të ndihen mes tyre « të vetët » del aty-këtu.

Eposi shqiptar në mesjetë kishte formën e vet artistike të kryer. Prej shekujve të sundimit osman ai mori me vete një shtresë të re ndikimi, që preku pjesën më të dukshme të tij: emrat e heronjve dhe, deri diku, dekorin e ngjarjeve. Kjo shtresë, më në sipërfaqe të eposit, ngjan më e pranishme sa është në të vërtetë. Pjesa më e madhe e emrave të heronjve mendohet të mos jenë huazime të drejtpërdrejta prej osmanishtes, por kalime kuptimore të emrave të mëhershëm, përkthime strukturore të tyre. Emri i Halilit, që i kthyer në shqip do të thotë « i bukur », i përgjigjet thelbit të personazhit, që trashëgohet prej kohësh shumë më të hershme.
Në emrin e Gjergj Elez Alisë gjymtyra e tij e tretë do të thotë « i lartë, fisnik », që gjithashtu vlen për të theksuar një tipar që personazhi e kishte para kontakteve me botën e Perandorisë Osmane.

Me frymëzimin e tyre poetik, me mjetet e trajtimit artistik, me vargun e tyre të rrjedhshëm e me gjuhën e pastër, rapsoditë e kreshnikëve përbëjnë një thesar të poezisë sonë popullore.

Bashkë me eposin, deri në kohën e kontakteve të para me rrezikun e ri që po shfaqej nga Orienti, me invazionin osman, shqiptarët kishin krijuar gjithashtu fondin e baladave, të cilat vinin si kujtime tronditëse të epokave të shkuara. Njëra prej tyre është ajo që njihet në jug me emrin e Konstandinit dhe Doruntinës, kurse në veri me emrin « Kënga e Halil Garrisë ». Koha e lindjes së baladës së ringjalljes përkon me ata shekuj, kur dija biblike e quante të papranueshëm rikthimin nga bota tjetër, qysh prej ringjalljes së Krishtit. Balada e Kostandinit dhe Doruntinës shpesh është trajtuar si kryevepër që ngre lart kultin e besës, shenjtërinë e fjalës së dhënë, për hir të së cilës mallkimi mund të të ndjekë në këtë jetë dhe në tjetrën. Mesazhi i besës është i pranishëm në frymën e baladës, por para këtij mesazhi është fryma e fuqisë së njeriut për të riardhur në këtë jetë.

Në mesjetë e para saj funksiononin edhe gjini e zhanre të tjera të folklorit, duke filluar prej atyre më të shkurtrave, si proverbat, deri te rrëfimi popullor.

Me pushtimin e Shqipërisë nga dyndjet osmane u krijua mjedisi kulturor për shfaqjen e epikës historike. Kësaj periudhe i përket cikli i Skënderbeut, i cili përmban 10-15 këngë, të ruajtura kryesisht tek arbëreshët e Italisë. Këngë historike të periudhës së qëndresës së arbërve madje para Skënderbeut janë ruajtur edhe në Shqipëri. Në një prej këtyre këngëve i këndohet trimërisë së Milosh Kopiliqit, i cili vrau sulltanin në betejën e ballkanasve të Fushë- Dardanisë. Ai paraqitet duke udhëtuar me kokën e vet të prerë nën sqetull dhe motivi i kokës së prerë që merr e jep mesazhe nga bota tjetër, është ballkanizuar në një shkallë relativisht të gjerë.

Cikli i Skënderbeut në poezinë popullore të arbëreshëve bashkon historicitetin e figurave dhe ngjarjeve reale me legjendarizimin e trashëguar prej epikës heroike. Skënderbeu në këto këngë bën të njëjtat mrekulli si Shën Gjergji në letërsinë biblike dhe vdekja e tij përshkruhet me të njëjtin vajtim të botës, natyrës, qiellit, tokës dhe njerëzve si kryqëzimi i Krishtit. Me këtë cikël ka studiues që bashkojnë edhe këngën e Gjorg Golemit (Gjergj Arianitit), bashkëkohës i Skënderbeut, mbledhur e botuar për herë të parë në vitet 30 të shek. XX.

Këngët epike dhe legjendat që i ruajnë arbëreshët e Italisë, të larguar nga Shqipëria qysh në shek. XV, të cilat me pak ndryshime i gjejmë edhe te fshatarët e malësorët e vendit tonë, dëshmojnë se ato kanë qenë thurrur nga rapsodët shqiptarë para shek. XV.

Tradita e arbëreshëve të Greqisë dhe të Italisë, e cila përputhet me atë të mëmëdheut, tregon se poezitë epike dhe lirike rituale këndoheshin, përcilleshin me muzikë dhe shoqëroheshin me lëvizje ritmike. Këto valle bashkë me kostumet e mrekullueshme të valltarëve, përbënin së bashku një shprehje të lartë artistike që mishëronte gëzimin e jetës dhe shijen estetike të shqiptarëve.

Kultura popullore shqiptare e mesjetës nuk u zhvillua e shkëputur nga kontaktet me popujt fqinjë ballkanas. Ajo ndikoi me një varg elementesh të saj, veçanërisht në veshje, me muzikën, vallet dhe me tiparet e saj shpirtërore, në kulturën e popujve fqinjë në Maqedoni, në Mal të Zi, në Serbinë Jugore dhe në Greqi. Nga ana e tyre, shqiptarët e pasuruan gjithashtu kulturën e vet me ndikime të marra prej fqinjëve të tyre që i shkrinë në tërësinë e trashëgimit të vet kulturor.

Kultura, letërsia e shkruar dhe arsimi në tokat shqiptare

Rol të rëndësishëm në veprimtarinë kulturore dhe arsimore në mesjetë luajti kisha e krishterë. Roli i saj si udhëheqëse shpirtërore shpjegohet nga fakti se krahas burimeve ekonomike, kisha pati në dorë monopolin e kulturës dhe përgatitjen e inteligjencies së kohës. Shumica e njerëzve të kulturës, veçanërisht në shekujt e mesjetës së herët, ishin thuajse pa përjashtim klerikë, qoftë si prodhues, qoftë edhe si porositës të prodhimit artistik e kulturor.
Në duart e klerikëve ishin filozofia e letërsia, arsimi dhe artet. Si qendra të propagandimit të doktrinës fetare, të arsimit dhe të veprimtarisë kulturore-artistike shërbyen manastiret ortodokse e katolike, krahas të cilave vepronin aktivisht edhe « kurjet » peshkopale. Me ashpërsimin e marrëdhënieve shoqërore e politike në mesjetë, kur u forcua më tepër lufta e kishës për të ruajtur ndikimin e vet, krahas urdhrave murgëtarë të benediktinëve e dominikanëve që kishin pasur në dorë arsimin, qysh nga shek. XIII dhe në Shqipëri filluan të përhapeshin urdhrat murgëtarë të « lypësve », minoritët françeskanë. Me predikimet e tyre për nevojën e « reformave » të kishës në frymën e « varfërisë », këta mundën të ndikonin më lehtë mbi shtresat popullore.

Duke filluar nga shek. XIII pranë klerikëve në veprimtarinë kulturore të zhvilluar në tokat shqiptare shfaqen edhe përfaqësues të aristokracisë vendase, më shpesh si ktitorë (themelues) ndërtimesh monumentale kishtare. Fuqizimi ekonomik e politik i jepte asaj mundësinë të pajtonte artistë e mjeshtër dhe të ndërmerrte ndërtime të kushtueshme.

Në sajë të pozitës mbizotëruese të kishës, në kushtet e sundimit bizantin dhe të atij të feudalëve perëndimorë në tokat shqiptare, gjuhët greke e latine mbajtën për një kohë shumë të gjatë pozitën si gjuhë kulturore mbisunduese.

Gjatë mesjetës u shtua në mënyrë të ndjeshme numri i veprave të shkruara që qarkullonin në duart e njerëzve të mësuar. Përmbajtja e shumicës së tyre ka karakter krejt kishëtar. Ato janë tekste ungjillore, vepra liturgjike, aty-këtu ndonjë traktat teologjik. Një pjesë e tyre ka mundur të ruhet në Berat.

Nga shekujt e mesjetës vjen koleksioni i kodikëve që përbën një prej pasurive më të rëndësishme kulturore të popullit shqiptar. Ky koleksion përmban mbi 100 vëllime, që përbëjnë vepra të plota (dorëshkrime) dhe 17 fragmente. Jashtë këtij fondi numërohen edhe disa dhjetëra kodikë të tjerë, që i takojnë manastirit të Shën Gjon Vladimirit, mitropolisë së Drinopolit e arkipeshkvisë së Shkodrës. Kodikët ruhen në Arkivin Qendror të Shtetit Shqiptar.

Kodikët e Shqipërisë, nga të cilët më i vjetri është « Kodiku i Purpurt i Beratit », janë një fond me rëndësi për historinë e zhvillimit të letërsisë së vjetër biblike, liturgjike. Këta kronologjikisht ndjekin njëri-tjetrin gjatë 13 shekujve me radhë (prej shek. VI deri në shek. XVIII). Pjesa më e madhe e teksteve të tyre janë greqisht, por, duke ardhur më pranë kohërave të reja, shtohet prania e shqipes.


« Kodiku i Purpurt i Beratit » është një dorëshkrim me rëndësi historike për fillimet e letërsisë biblike dhe renditet në themelet e letërsisë kishtare të ritit lindor. Sipas teknikës së shkrimit, është një dorëshkrim jo më i vonshëm se shek. VI pas erës sonë. Ka 190 fletë dhe përmban dy ungjij: sipas Mateut dhe sipas Markut. Është shkruar me shkronja të derdhura prej argjendi. Lënda e dorëshkrimit është pergamenë. Sfondi mbi të cilin janë derdhur këto shkronja është e kuqe e thellë (e purpurt), prej nga ka marrë edhe emrin. Disa pjesë të rëndësishme të tekstit të kodikut janë të derdhura në ar. Kapaku i dorëshkrimit është metalik, me zbukurime biblike, disa shekuj më i vonshëm se vetë vepra (jo më i hershëm se shek. XVIII).

Për herë të parë për « Codex Purpureus Beratinus » bëhet fjalë në « Diptikun e kishës së Shën Gjergjit », që gjendej në kështjellën e Beratit. Në një shënim të cituar nga ky dorëshkrim flitet për rrezikun që i vinte rrotull këtij kodiku në vitin 1356, kur ushtritë serbe të Stefan Uroshit rrethuan qytetin e Beratit, tashmë të boshatisur nga popullata, për shkak të pamundësisë për t’u mbrojtur, dhe ia kishin vënë syrin bibliotekës së manastirit të Theollogut dhe të kishës së Shën Gjergjit, thesarit më të madh të qytetit.

Deri në prag të Luftës së Dytë Botërore (kur u fsheh nga atdhetarët beratas për të mos rënë në duart e pushtuesve) « Kodiku i Purpurt i Beratit » ishte jo vetëm një libër (dorëshkrim) për bibliotekën, por edhe tekst liturgjie. Një herë në vit mesha mbahej sipas ungjijve të këtij teksti.

« Kodiku i Purpurt i Beratit » vlerësohet gjithashtu për historinë e shkrimit, për vlerat kaligrafike, si përmendore e trashëgimisë së përbotshme të dijes, si objekt shkencor i paleografisë, bibliologjisë, gjuhësisë, historisë së besimeve.

Duke u nisur prej faktit se në arkivat shqiptarë ruhen mbi 100 dorëshkrime të tipit kodik, në të cilat janë kopjuar gjatë 12 shekujve me radhë shkrimet e shenjta, « Testamenti i Vjetër », ungjijtë dhe tekste të tjera të shërbesës ekleziastike, mendohet se ato mund të jenë shkruar nga murgj vendës. Veç faktit se këto dorëshkrime krijojnë një traditë të letërsisë kishtare, vijnë në ndihmë të këtij përfundimi edhe të dhëna të tjera. Kryelutja mijëvjeçare e krishtërimit perëndimor Ty zot të lavdërojmë - Te Deum Laudamus, e cila u kompozua nga Shën Niketa i Dardanisë (ose Shën Niketa i Remesianës), u përhap në disa variante në Evropën Perëndimore pas vitit 525 « Beratinus-1 » dhe kodikët e tjerë të Shqipërisë janë vepra me rëndësi për historinë e kulturës e të shkrimit të shenjtë, por dhe të letërsisë në përgjithësi. « Kodiku i Purpurt i Beratit » është i regjistruar në listën e veprave më të rëndësishme të njerëzimit, të njohur me emrin « Memoire du Monde » (Kujtesa e Botës) dhe prej disa vitesh gëzon kujdesin e drejtpërdrejtë të UNESCO-s.

Kodiku i dytë (sipas kronologjisë), i quajtur « Beratinus-2 » ose « Kodiku i Anthimit » (Codex Aureus Anthimi) - për shkak të shkronjës prej ari që është përdorur, i takon shek. IX. Ai përmban katër ungjijtë (sipas Gjonit, Lukës, Markut dhe Mateut). Figurat e ungjillorëve kanë korniza dekorative, që janë ndërtuar me motive floreale dhe gjeometrike (rrathë dhe lule).
Në fondin e pasur të kodikëve të Shqipërisë, përveç « Beratinus-1 » e « Beratinus-2 », bëjnë pjesë edhe dhjetëra dorëshkrime të tjera, që kanë marrë emrat e qyteteve ku janë zbuluar « Kodiku i Vlorës », afërsisht shek. X; « Kodiku i Përmetit », i shek. XIV; « Kodiku i Shkodrës », i të njëjtit shekull.

Në kodikët që i takojnë periudhës prej shek. XII e këndej ka dhe të dhëna etnografike, rregulla të ndërtimit të jetës së përbashkët, të dhënies të së drejtës, të trashëgimit të pasurisë nëpërmjet fejesës ose prej ndarjes, të ndryshimit të së drejtës në rastin e konvertimit të fesë.

Duke filluar nga shek. XII shënohet një rritje e zgjerim në përdorimin e shkrimit dhe në zhvillimin e letërsisë e të arsimit në tokat shqiptare, duke çuar më përpara traditat në këtë fushë. Huazimet me prejardhje latine si: « shkruaj », « këndoj » etj., me evolucionin e tyre fonetik e kuptimor dëshmojnë se populli shqiptar njihte shkrim e këndim pa ndërprerje qysh prej një kohë të lashtë.

Zhvillimi ekonomiko-shoqëror e politik që karakterizon shek. XII-XIV krijoi kushte për përdorimin më të gjerë të shkrimit. Konsolidimi i formacioneve shtetërore vendase shtruan nevojën e redaktimit të akteve me karakter juridik e politik. Kësaj nevoje i shërbenin tani jo më rastësisht njerëz të ditur si klerikë e murgj të manastireve, por profesionistë të specializuar. Këta formonin kancelaritë pranë oborreve feudale dhe në qytetet kryesore të vendit. Rrethi i njerëzve të kulturës u shtua edhe me banorë të komunave qytetare. Në shek. XIV e në fillim të shek. XV numri i intelektualëve klerikë shqiptarë me origjinë qytetare ishte
mjaft i madh; ata gjenden të përhapur edhe jashtë Shqipërisë, në shumë qytete dalmatine ku kryenin funksione kancelarësh, mësuesish, famulltarësh etj..

Nuk munguan edhe vepra të shkëputura deri-diku nga përmbajtja kishtare. Të tilla janë, p.sh., kronika e peshkopit Mihail nga Devolli (shek. XI-XII), e cila trajton ngjarje të luftës së bizantinëve kundër mbretërisë bullgare në Maqedoni e pjesërisht në tokat shqiptare, letërkëmbimi i peshkopit Teofilakt të Ohrit, me disa të dhëna interesante mbi jetën e banorëve të peshkopatës së tij në fillim të shek. XII, disa jetëshkrime shenjtorësh që zhvilluan veprimtarinë e tyre edhe në tokat shqiptare, si ato të Klementit e Naumit hartuar në shek. XIII etj.. Ndryshe nga këto vepra të shkruara greqisht, është shkruar latinisht kronika e një prifti nga Dioklea, e cila përshkruan ngjarjet që u zhvilluan në Shqipërinë e Epërme në kapërcim të shek. X-XI. Në territor të banuar prej shqiptarësh në Epir, janë hartuar në fund të shek. XIV e në fillim të shek. XV dy kronika greke që japin të dhëna me interes për historinë e Principatës shqiptare të Artës. Shënime historike për shek. XIV gjenden edhe në disa nga dorëshkrimet e Beratit.

Megjithëse nuk shkëputen nga fryma teologjike, këto prodhime përbëjnë hapat e para të historiografisë në vendin tonë, sepse një pjesë e këtyre është hartuar pa dyshim nga autorë vendas dhe i përket historisë së tokave shqiptare. Shkëputjen nga ndikimi kishtar dhe kalimi në historiografinë laike, këtë hap në historinë e kulturës shqiptare, e bënë humanistët shqiptarë në fund të shek. XV e në fillim të shek. XVI, por tanimë në kushtet e pushtimit osman të vendit, jashtë Shqipërisë.


Nën ndikimin mbizotërues të kishës lindore dhe të asaj romane, gjuha kishtare shërbeu edhe si gjuhë shkrimi për administratën shtetërore. E tillë ishte, sipas rrethanave politike, greqishtja dhe latinishtja dhe në një masë më të vogël, me vendosjen e sundimit serb edhe sllavishtja. Si gjuhë shkrimi këto u përdorën edhe nga paria sunduese shqiptare, në veprimtarinë shtetërore. Disa nga sundimtarët shqiptarë, si Muzakajt, përdorin në korrespondencën e tyre greqishten, kurse Balshajt latinishten dhe sllavishten, të tjerë si Karl Topia dhe Kastriotët i përdorën të tria këto gjuhë. Dëshmi për këtë janë mbishkrimet e rëndësishme të vendosura më 1383 prej Karl Topisë në manastirin e Shën Gjonit pranë Elbasanit.

Këto gjuhë mësoheshin në shkollat që vepronin gjithmonë nën mbikëqyrjen e kishës. Në shkollat pranë manastireve, mësimi jepej në fillim në formë individuale vetëm me lexim e me këngë kishtare, kurse më vonë jepej me forma më të organizuara duke përfshirë një rreth më të gjerë lëndësh. Në të tilla shkolla që i hasim edhe në qytetet pranë kurjeve peshkopale, mësohej kursi tradicional mësimor që jepej edhe në shkollat e vendeve perëndimore. Ai përbëhej nga cikli i ulët që përfshinte lëndët letrare (gramatikë, retorikë, didaktikë) dhe cikli i lartë me lëndë shkencore (aritmetikë, gjeometri, astronomi e muzikë). Për mësimin e këtyre lëndëve pajtoheshin me kontratë klerikë të ditur. Të tillë mësues shqiptarë vepruan edhe në një varg qytetesh dalmatine ku ishin pajtuar me shërbim si specialistë të njohur. Me zhvillimin e qyteteve, shkollat pranë nxënësve klerikë filluan t’i frekuentonin aty-këtu edhe nxënës nga shtresat e larta tregtare dhe zejtare të qyteteve.

Themelimi i shkollave në trojet shqiptare gjatë mesjetës u bë me nismën e urdhrave kishtarë, sidomos të urdhrit dominikan, si dhe të administratës komunale e princërore të qyteteve të njohura. Një aktivitet i këtillë filloi së pari në Ulqin rreth vitit 1258, në Kotorr më 1266, në Durrës më 1278, në Shkodër më 1345 dhe në Tivar nga gjysma e dytë e shek. XIV.

Gjuha shqipe, si gjuhë e shkruar, në këtë kohë ende nuk ishte në gjendje t’i bënte ballë shkrimit greqisht, latinisht dhe sllavisht, gjuhë kishtare me rëndësi, të cilat për më tepër kishin mbështetjen e institucioneve kishtare dhe të administratës shtetërore. Ajo shërbente si gjuhë e komunikimit të përditshëm si për shtresat popullore, ashtu dhe për fisnikërinë e klerin vendas. Kështu, në shek. XIV shqipja përdorej në administratën e bashkësisë qytetare të Ulqinit, ku në mbledhje të Këshillit të Madh ajo ishte gjuha e shërbimit.

Një ndryshim me rëndësi shumë të madhe për historinë e kulturës shqiptare shfaqet në gjysmën e parë të shek. XIV, kur dokumentohet për herë të parë se shqipja, përdorej si gjuhë shkrimi. Ky hap i rëndësishëm lidhet me ngritjen e përgjithshme ekonomike-shoqërore të vendit dhe veçanërisht të qyteteve.

Me përdorimin e gjuhës shqipe si gjuhë shkrimi, viheshin bazat për zhvillimin e mëtejshëm të saj si gjuhë e kulturës dhe e letërsisë shqipe.

Fillimet e letërsisë shqiptare. Dokumentet e para të shqipes së shkruar Libri i parë shqip që njihet deri më sot është « Meshari » i Gjon Buzukut, i vitit 1555. Por ka të dhëna të drejtpërdrejta dhe të tërthorta që flasin se fillimet e shkrimit shqip e të letërsisë shqiptare duhet të jenë më të hershme se shek. XVI. Vetë trajta e ngulitur e shkrimit dhe e gjuhës në veprën e Gjon Buzukut dëshmon se ajo duhet të ketë trashëguar një traditë para saj. Një dëshmi tjetër e tërthortë vjen prej klerikut frëng Gulielmi i Adës (1270-1341), i cili shërbeu për shumë kohë (1324-1341) si kryepeshkop i Tivarit dhe e njohu nga afër jetën e banorëve të këtyre trojeve. Në një relacion me titull « Directorium ad passagium faciendum
ad terram sanctam », dërguar mbretit të Francës, Filipi VI Valua, në vitin 1332, Guljelmi ndër të tjera shkruan: « Sado që arbrit kanë gjuhë të ndryshme nga latinishtja, prapëseprapë, ata kanë në përdorim dhe në tërë librat e tyre shkronjën latine ».

Po ashtu Marin Barleci në veprën e tij « Rrethimi i Shkodrës » (De obsi-dione Scodrensi), botuar në Venedik më 1505, thotë se ka pasur në dorë kronika që flasin për rindërtimin e atij qyteti të shkruara, sipas tij, in vernacula lingua, d.m.th. në gjuhën e vendit. Kurse historiani kalabrez Xhakomo Marafioti njofton më 1601 se në Kalabri arbëreshët i kanë arbërisht shërbesat fetare dhe as latinisht, as greqisht. Kuptohet se këtë traditë ata duhet ta kenë marrë me vete nga Shqipëria, sepse nuk mund ta krijonin vetë aq shpejt në kushtet e mërgimit të tyre të rëndë.

Deri më sot njihen vetëm tri dokumente të shqipes së shkruar në shek. XV ose diçka më herët.

I pari dokument i shkruar në gjuhën shqipe është « Formula e pagëzimit » dhe i takon vitit 1462. Është një formulë e shkurtër fetare e shkruar shqip, brenda një teksti latinisht, të hartuar prej kryepeshkopit të Durrësit, Pal Engjëllit, bashkëpunëtor i ngushtë i Skënderbeut. Në qarkoren që u dërgon vartësve të tij të klerit katolik, ai lejon që prindërit shqiptarë, në rast nevoje, kur nuk mund t’i pagëzonin fëmijët në kishë, mund t’i pagëzonin vetë duke përdorur këtë formulë: Unte paghesont premenit Atit et birit et spertit senit. (Unë të pagëzoj në emër të Atit e të birit e të shpirtit shenjtë). Kjo frazë është shkruar në alfabetin latin dhe në dialektin e veriut (gegërisht).

Dokumenti i dytë i shkruar në gjuhën shqipe është « Fjalorthi » i Arnold Von Harfit, i vitit 1496. Ky udhëtar gjerman, gjatë një udhëtimi në viset shqiptare, për nevoja praktike të rrugës shënoi 26 fjalë shqipe, 8 shprehje dhe numërorët 1 deri 10, dhe 100 e 1000, duke i shoqëruar me përkthimin gjermanisht.

I treti dokument i shqipes së shkruar që njihet me emrin « Perikopeja e ungjillit të pashkëve », është gjetur në Bibliotekën Ambroziane të Milanos brenda një mbishkrimi greqisht të shek. XIV. Fragmentet shqip s’kanë lidhje me dorëshkrimin greqisht dhe dijetarët mendojnë se ky dorëshkrim mund të jetë i fundit të shek. XV ose i fillimit të shek. XVI. Ai është shkruar në dialektin e jugut dhe me alfabetin grek.

Shqipja dokumentohet kështu e shkruar që në shek. XV në dy dialektet e saj kryesore dhe me dy alfabete, me alfabetin latin dhe me alfabetin grek. Kjo është një dëshmi se kultura shqiptare dhe jeta shpirtërore konfesionale në Shqipëri zhvillohej nën ndikimin e kulturës latine-katolike, dhe të kulturës bizantine-ortodokse.