Historia e Popullit Shqiptar

Tregtia dhe qarkullimi monetar

Si rrjedhim i zhvillimit t zejtaris dhe t degve t tjera t ekonomis ilire u zgjeruan shkmbimet dhe tregtia. Gjetjet arkeologjike dshmojn pr nj shtrirje t gjer t prodhimeve t zejtaris ilire. Tipat standard t armve, t zbukurimeve dhe t enve prej balte q prsriten n gjetjet nga nj krahin n tjetrn, dshmojn pr marrdhnie intensive midis popullsis s krahinave t ndryshme dhe pr nj zhvillim t konsiderueshm t kmbimeve midis tyre.


Nj zhvillim m t gjer morn n kt koh shkmbimet me botn greke. Jo m kot pasurit minerale dhe disa prodhime bujqsore trhoqn vmendjen e autorve antik t ksaj kohe. Duket se kto prodhime ishin ndr artikujt kryesor t eksportit ilir. Nj vend me rndsi zinin kmbimet me kolonit greke t bregdetit Adriatik dhe qytetet e Halkids, t cilat merrnin nga Damastioni argjendin pr prerjen e monedhave t tyre, kurse nga tokat e afrta t Atintanis sern, q u duhej pr ndrtimin e anijeve dhe lyerjen e enve t transportit. Kundrejt tyre ilirt merrnin prodhime luksi t artizanatit grek, midis t tjerave prodhime atike e italike. Krahas prodhimeve t Dyrrahut e t Apolonis, ent e ktyre qendrave jan gjetje jo t rralla n vendbanimet e zons bregdetare. Por ato fillojn t duken m dendur edhe n krahinat e brendshme ilire. Pas Trebenishtit ato shfaqen edhe n luginn e mesme t Drinit, n afrsi t Kuksit e t Krums. Kto prodhime arrijn ktu nprmjet rrugve tregtare t shkelura qysh n shek. VI-V, duke ndjekur luginat e lumenjve me piknisje si nga qendrat e bregut Adriatik, ashtu edhe t Egjeut.

Monedhat e argjendit prdoren gjersisht si ekuivalent shkmbimi. N krahinat bregdetare gjejn nj prhapje t madhe monedhat e Dyrrahut e t Apolonis, kurse n ato t brendshme dhe lindore monedha e Damastionit.Gjetjet e deritanishme tregojn se kjo monedh qarkulloi n nj zon t gjer q prfshinte krahinn e diestve, penestve dhe pjesrisht at t lynkestve.

Prerja dhe hedhja n treg e monedhave nga nj qytet ilir si Damastioni sht nj fakt me rndsi t veçant. Ai tregon se tani, n pjesn e par t shek. IV p.e. son, krahas Dyrrahut dhe Apolonis, t cilat me monedhat e tyre, qysh nga shek. V p.e. son kishin mbuluar krahinat e afrta t ultsirs bregdetare dhe i kishin trhequr ato n orbitn e marrdhnieve skllavopronare, nj qytet ilir, Damastioni, lindi dhe u b qendr e rndsishme ekonomike e krahinave t brendshme. Ai hodhi n treg monedhn e vet dhe me kt shnoi shtrirjen e mtejshme t sistemit monetar n krahinat e brendshme t Iliris Jugore. Ekonomia monetare theu kshtu dhe n kt pjes t Iliris ekonomin e prapambetur natyrore, pr t’i hapur rrugn nj sistemi t ri ekonomik, skllavopronaris.

Vendosja e skllavopronaris

Me lindjen e qyteteve u krijua edhe nj popullsi qytetare, e cila m par nuk njihej. Burimet nuk e bjn t qart prbrjen dhe karakterin e ksaj popullsie, por meq qytetet ishin qendra ekonomike dhe administrative, edhe popullsia e tyre prbhej nga masa e gjer e prodhuesve zejtar, bujq e blegtor, nga pronart e punishteve zejtare, tregtart dhe aristokracia e vjetr fisnore q prbnte parin e qytetit. Si e till, popullsia e qytetit paraqitej e diferencuar n shtresa shoqrore, me interesa t ndryshme. Prej tyre, pronart e punishteve dhe tregtart formonin shtresn e re t pasuruar, e cila zhvendos prfundimisht n plan t dyt aristokracin e vjetr fisnore.

Si qendra ekonomike e politike m vete qytetet i rrethonte nj popullsi fshatare e lidhur me ta nprmjet interesave ekonomik t ndrsjellt. N burimet kto popullsi njihen akoma si fise t mdha apo t vogla, por fisi nuk ka m kuptimin e tij klasik. Vet dukja e qyteteve dhe prerja e qarkullimi i monedhave jan elemente q nuk pajtohen me rendin fisnor, ato i japin bashksis nj prmbajtje t re nga pikpamja e marrdhnieve ekonomike e shoqrore.

Ashtu si n Maqedoni, edhe n Epirin fqinj t ksaj kohe, shumica e popullsis n Iliri jetonte n fshatra; qytetet ishin ende n numr t vogl. Masn kryesore t ksaj popullsie e formonte fshatarsia e lir, por burimet bjn fjal edhe pr nj popullsi fshatare t varur. Theopompi n veprn e tij « Filipika » shkruan se « ardiant kan 300 mij prospelat si helot... ». Me prospelat autort e vjetr kuptonin nj popullsi t varur q merrej me punimin e toks dhe q u jepte zotruesve t saj si detyrim nj pjes t prodhimit. Duke i krahasuar prospelatt e ardianve me helott e Sparts, Theopompi e prcakton edhe m mir gjendjen e tyre sociale.Me sa duket edhe kta ishin, sikurse helott, nj popullsi e nnshtruar q pas pushtimit ishin shpronsuar dhe ishin kthyer n gjendje vartsie.Nuk kemi prova nse kjo ishte nj popullsi e huaj apo nj fis tjetr ilir q psoi kt fat; numri i tyre gjithashtu duhet t jet i tepruar, por mbetet i padiskutueshm fakti q kemi t bjm me nj mas popullsie mbi t ciln ushtrohet shtypje ekonomike dhe politike.

Midis ilirve ky nuk ishte nj fenomen i veçant pr ardiant.Nj shekull m von Agatharkidi n veprn e tij « Evropaikon » do t pohoj se « dardant kan kaq shum skllevr (ai i quan kta me emrin « dullos »), sa dikush kishte 1 000, kurse t tjer edhe m shum. Secili nga kta n koh paqeje punon tokn, kurse n koh lufte merr pjes n ushtri duke pasur si prijs zotin (« despotes ») e tij ».

Edhe pse Agatharkidi prdor termin dullos, shpjegimet e mtejshme e bjn t qart se kemi t bjm me nj popullsi t tipit t prospelatve ardian. Nuk ka asnj dyshim q termi « dullos » prdoret ktu me kuptimin m t gjer, ashtu sikurse ndodh shpesh q autort antik i quajn helott « dull t lakeldemonve ».

Nj rast tjetr sht ai q prmend Atheneu, pr penestt. Sipas tij « thesalt quajn penest jo ata q lindin skllevr, por ata q shtihen n dor me an t lufts ». Dihet se me emrin penest quhej nj fis i tr n territorin e Mbretris Ilire. Prkufizimi i Atheneut t çon n prfundimin se popullsia e ktij fisi duhet t ket qen e ngjashme nga pikpamja e gjendjes shoqrore me prospelatt e ardianve dhe dullt e dardanve.

Prania e nj popullsie t till t varur e t shfrytzuar ekonomikisht midis ilirve, sht nj dshmi e rndsishme pr t prcaktuar karakterin dhe strukturn e shoqris ilire. Siç tregojn t dhnat e autorve antik, popullsia e varur e tipit prospelat-helot-penest prfaqsonte n kt koh n Iliri nj form t hershme t skllavris q ekzistonte n disa nga popullsit kryesore ilire. Kjo kategori njerzish prdorej n mas n punimet bujqsore dhe mbase edhe n shfrytzimin e minierave. Zotrit e tyre (despott) duket se banonin n qendrat e vogla t fortifikuara ose n qytete. Kohn m t madhe ata e kalonin n luftra dhe jo rrall me dfrime. Theopompi na thot se sunduesit e prospelatve ardian « çdo dit deheshin, bnin mbledhje dhe shtroheshin n gosti, t dhn pas t ngrnit e t pirit ». Pjesn tjetr t popullsis e prbnte masa e fshatarve t lir q luante, me sa duket, ende nj rol kryesor n prodhimin shoqror.

Prveç prfitimit nga puna e popullsis vendase, shtresa e pasur siguronte t mira materiale nprmjet grabitjes kolektive t popujve fqinj me an t luftrave. Tributet e prvitshme q detyroheshin t paguanin popujt e nnshtruar tregojn se kto grabitje kryheshin n mnyr sistematike.

Kshtu n shek. IV p.e. son, shoqria ilire paraqitet si nj shoqri e ndar n klasa e shtresa shoqrore. Kjo shoqri njihte ather format e hershme t varsis skllavopronare, prandaj edhe ishte nj shoqri skllavopronare. Lindja e qyteteve ndihmoi pr thellimin e diferencimit shoqror, sepse duke u br qendra t rndsishme t zejtaris dhe t tregtis ato i dhan hov rritjes s prodhimit, shkmbimit me para dhe shfrytzimit t puns s huaj.

Pa mbivlersuar peshn dhe rolin e qytetit ilir n kt periudh t hershme mund t thuhet se
ai vepron jo vetm si barts i skllavopronaris, por edhe si prçues i saj n botn fshatare q
e rrethon. E lidhur me qytetin me an t marrdhnieve ekonomike dhe e varur prej tij prmes ktyre marrdhnieve, bota fshatare ilire, sidomos ajo q ndodhej rreth qyteteve nuk sht m bota e organizimit fisnor. Ajo njeh tani marrdhnie vartsie n formn e skllavris s tipit helot.

Kshtu, n shek. IV qyteti ilir na paraqitet me nj rol e pesh t ndjeshme n jetn ekonomike e shoqrore t Iliris. Si i till ai shrbeu si baz e organizimit politik shtetror.

Titulli: Historia e Popullit Shqiptare
2. MBRETËRIA E PARË ILIRE. DINASTIA E BARDHYLIT (FILLIMI I SHEK. IV-335 P.E. SONË)



Ardhja n fuqi e Bardhylit

Shekulli i ri, i katrt, i gjen prsri ilirt n konflikt me fqinjt e tyre maqedon pr çshtjen e Lynkestis. N vitet e fundit t sundimit t mbretit maqedon, Arhelaut, n kaprcyell t shekullit, u zhvillua nj luft e re midis ilirve dhe maqedonve pr kt krahin. N kt luft mbreti i lynkestve, Arrabeu, kishte si aleat mbretin Syra. Aristoteli, q e prmend kt fakt, nuk e cilson origjinn etnike t Syras, por burimet e tjera e bjn t qart se ai ishte mbreti i ilirve. Aleanca midis tij dhe Arrabeut ka t ngjar ta ket zanafilln e saj n ngjarjet e vitit 423 p.e. son dhe duket se ka qen prforcuar me nj martes dinastike midis Syras dhe nj vajze t Arrabeut.Rezultatet e ksaj lufte nuk njihen, por ngjarjet e mpastajme
tregojn se nuk ndodhi ndonj ndryshim n gjendjen ekzistuese.

Vrasja e mbretit Arhelau (viti 399 p.e. son), shnoi pr Maqedonin fillimin e nj periudhe trazirash q zgjatn katr dekada me radh. Kontradiktat e brendshme q u bn shkak pr kt vrasje dhe pr intrigat e mvonshme dinastike, krijuan rast pr hapjen e konflikteve midis Maqedonis dhe fqinjve t saj. N fillim t sundimit t Amynts II, q pasoi Arhelaun, u duk sikur konflikti iliro-maqedon gjeti nj zgjidhje. Martesa e Amynts me nj bij t mbretit Syra, t quajtur Eurydike, q ishte n t njjtn koh edhe mbes e Arrabeut, fsheh n vetvete faktin q midis ilirve e maqedonve ishte arritur nj marrveshje pajtimi pr çshtjen e lynkestve.

Por kjo gjendje nuk zgjati shum. Ilirt, interesat e t cilve ishin ndeshur prej kohsh me ato t Maqedonis n Lynkesti, ishin t interesuar pr dobsimin e mtejshm t Maqedonis dhe jo pr pajtim.Rasti i volitshm pr ta arritur kt qllim paraqitet pikrisht tani, q Maqedonin e kishte pushtuar vala e turbullirave t brendshme. N vitin 393 p.e. son, ilirt
u dyndn n Maqedoni, pushtuan nj pjes t saj dhe pasi dbuan Amyntn, vendosn n fron nj far Argeu, q thuhet se zbriste prej dinastis s lynkestve. Nn presionin e pushtimit ilir, nj pjes e tokave t Maqedonis Lindore me plqimin e mbretit t rrzuar hyri n Lidhjen e Olinthit. Amynta u strehua n Thesali dhe vetm pas dy vjetsh mrgimi, ai mundi t kthehej n vend me ndihmn e thesalve, t cilt preferonin m mir sundimin e tij se at t Argeut q prkrahej nga ilirt. Paqen me ilirt ai qe detyruar ta blinte me nj tribut vjetor q do t’ua paguante atyre.

Rrethanat n t cilat ndodhi ky ndryshim n marrdhniet e vendosura s fundi midis ilirve dhe maqedonve nuk jan t qarta. Dihet vetm se ngjarjet e mpastajme nuk jan t lidhura me Syran, por me emrin e nj mbreti t ri ilir, t quajtur Bardhyl.Megjithse emri i tij shfaqet n burimet shum m von, n ngjarjet e vitit 359 p.e. son, prap se prap duket se ai i udhhiqte ilirt shum koh prpara. Sipas ktyre burimeve Bardhyli jetoi nj koh t gjat dhe kur u ndesh me Filipin II (359 p.e. son), ose pak m von, ishte n nj mosh t thyer, 90 vjeçare. Interes t veçant lidhur me figurn e tij kan lajmet q e paraqesin si nj mbret me prejardhje t ult, n fillim qymyrxhi e pastaj kryengrits (latro), q e pat fituar pushtetin me forc dhe q gzonte simpatin e lufttarve, meqense n ndarjen e plaçks ishte i drejt e i paanshm. Kto njoftime e paraqesin at jo si nj trashgimtar t Syras, por si nj prmbyss t tij. Vetm duke pranuar kt fakt, mund t’i jepet nj shpjegim ndryshimit q ndodhi n marrdhniet e ilirve me maqedont n vitin 393 p.e. son. Duket se n Iliri forca t reja, n t cilat rol t rndsishm ka pasur Bardhyli, e kundrshtuan marrveshjen me Amyntn II, rrzuan Syrn dhe invaduan Maqedonin. Pra, duhet t ket qen Bardhyli ai q udhhoqi ilirt n fushatn e vitit 393 p.e. son kundr Amynts dhe e detyroi at t’i paguante tribut vjetor. Qe prsri ai q theu prpjekjet e Aleksandrit II n vitin 369 dhe t Perdiks III m 360 p.e. son pr t’u çliruar nga kjo gjendje. Tentativa e Perdiks prfundoi me dshtim t plot. Ai mbeti n fushn e betejs s bashku me 4 000 maqedon t tjer. Kjo qe humbja m e rnd q psuan maqedont n vargun e prpjekjeve t tyre pr t’u çliruar nga ilirt.

Gjat gjysms s par t shek. IV p.e. son burimet prmendin edhe nj ngjarje tjetr me rndsi. N vitin 385 p.e. son ilirt prfunduan nj aleanc me tiranin e Syrakuzs, Dionizin. Ndrmjets pr kt u b mbreti i molosve, Alketa, i cili qe dbuar nga vendi i tij prej partis filospartane dhe qe strehuar n Sirakuz. Qllimi i marrveshjes ishte rivendosja
e Alkets n fronin molos. T dyja palt qen t interesuara pr kt, sepse ilirve kjo aleanc u siguronte dobsimin e ndikimit spartan dhe rrjedhimisht t atij maqedon n Epir, kurse Dionizit i jepte mundsi t forconte pozitat e tregtis sirakuzane n brigjet e Adriatikut e t Jonit.N tregimin e tij Diodori vinte n dukje se Dionizi u drgoi ilirve nj ndihm ushtarake prej 2 000 vetash dhe 5 000 arm « meqense ilirt ishin n luft ». Por nuk thot
se me cilt luftonin ilirt n kt koh. Ësht supozuar se Diodori e ka fjaln pr luftn q prfundoi me dbimin e Amynts, por kjo ngjarje me t drejt sht datuar n vitin 393 dhe jo m 385. Nuk qndron as pikpamja se ilirt qen duke luftuar me molost, kur Dionizi u drgoi ndihmn dhe se ky e shfrytzoi kt luft vetm pr t kthyer Alketn. Vet Diodori e ka sqaruar kt fakt kur pohon se ilirt hyn n Epir pasi u erdhi kjo ndihm dhe « pasi mblodhn nj fuqi t madhe ». N kt rast duhet t jet fjala pr faktin se ilirt ishin n gjendje lufte pothuajse t pandrprer me fqinjt e tyre, maqedont. Ndihma ushtarake e Dionizit duket se i lehtsonte pak ilirt nga kjo barr. Ky fakt dhe pjesmarrja aktive n aksion kundr molosve pr t sjell n fronin e tyre Alketn e vuri Sirakuzn n pozitn e aleatit t ilirve kundr armiqve tradicional t tyre, maqedonve. Megjithat forcat kryesore n kt aksion ishin ato ilire; ushtarve t Dionizit nuk iu caktua ndonj rol i pavarur, prkundrazi Diodori thot se « ushtrin q u erdhi n ndihm ilirt e przien me trupat e tyre ». Ndrmarrja prfundoi me sukses t plot. N betejn e rrept q u zhvillua ilirt doln fitues dhe molost lan n fushn e lufts shum t vrar.Ndihma q u drguan spartant nuk u solli ndonj dobi molosve dhe Alketa zuri prsri fronin e vet n Mbretrin Molose. Kjo ngjarje sqaron politikn q Bardhyli ndiqte me fqinjt perndimor. Me sa duket, aleanca me Syrakuzn ishte pr t nj mbshtetje e shndosh n luftn kundr Maqedonis.

Fushata maqedone kundr Mbretris Ilire

N vitin 359 Maqedonia mundi t dal prsri n fush t betejs kundr ilirve, por tani ajo e kishte kaprcyer gjendjen e kaosit t brendshm politik dhe kishte mnjanuar rrezikun e sulmit nga kundrshtart e jer.Sundimtari i ri i saj, Filipi II, filloi fushatn kundr Mbretris Ilire pasi ishte pajtuar me Athinn dhe kishte larguar rrezikun trak e paion.

I çliruar, n kt mnyr, Filipi u sul kundr ilirve me nj ushtri t madhe, t prbr prej 10 000 kmbsorsh t armatosur rnd dhe 600 kalorsish. Bardhyli i doli prpara armikut me nj ushtri po kaq t madhe, 10 000 kmbsor t zgjedhur dhe 500 kalors.Megjithat, mbreti plak e çmoi kt radh t pafavorshme ndeshjen e armatosur me maqedont dhe bri prpjekje pr marrveshje. Ai i propozoi Filipit paqe, me kusht q t dy palt t mbanin qytetet q kishin n zotrim n at koh; Filipi nuk e pranoi dhe krkoi q ilirt t’i lironin t gjitha qytetet q i kishin pushtuar Maqedonis.Meqense nuk u arrit marrveshja, filloi prleshja. T dy ushtrit u ndeshn me ashprsi t madhe. Ushtria ilire i prballoi pr mjaft
koh sulmet e armikut. Goditjeve t falangs maqedone Bardhyli u kundrvuri formacionin luftarak me radh t shtrnguara n trajt kuadrati.

« N krye, - shkruan Diodori, - fitorja nuk anoi as nga njra, as nga tjetra pal, dhe kshtu vazhdoi pr nj koh t gjat, sepse t dy ushtrit luftuan me nj trimri t rrall. Nga t dy ant u vran shum veta dhe ca m shum u plagosn ». Megjithse maqedont e fituan m
n fund betejn, Filipi e pa se nuk qe n gjendje ta ndiqte armikun. M von ilirt drguan prfaqsues dhe prfunduan paqen, pasi liruan t gjitha qytetet e Maqedonis q kishin pushtuar. Diodori bn t qart edhe faktin se pr cilat toka ishte fjala, kur thot se, pasi i vuri nn zotrimin e tij gjith banort gjer n liqenin Lyhnid, Filipi u kthye n Maqedoni. Me kt betej, ai zgjidhi prfundimisht çshtjen e Lynkestis dhe e ndryshoi gjendjen n kufijt perndimor n favor t Maqedonis.

N kushtet e krijuara rishtas ilirt u prpoqn t dilnin nga gjendja e krijuar duke krkuar aleat kundr Maqedonis. N vitet e fundit t jets s tij Bardhyli u drejtua n jug, kundr molosve, t cilt ndrkaq ishin afruar me Filipin, duke synuar q t’i shkpuste nga ndikimi maqedon. Ushtria ilire invadoi tokat molose, por ndeshi n nj qndres t fort dhe u detyrua t trhiqej. N vitin 356 p.e. son ky synim u prsrit n prpjekjen pr nj aleanc t gjer antimaqedone. Kt ngjarje Diodori e prshkruan kshtu: « tre mbretr, ai i Trakis, i Paionis dhe i Iliris, ishin bashkuar pr t sulmuar Filipin. Kta mbretr fqinj e shikonin tr smir rritjen e fuqis s Filipit dhe duke qen se nuk ishin aq t fort pr ta luftuar veçmas, u lidhn ndrmjet tyre me shpres q t’ia arrinin m leht qllimit ». Por ata ishin t zn me grumbullimin e ushtris, kur ai i zuri n befasi dhe i theu para se t bashkonin forcat e tyre. Ky lajm vrtetohet edhe me nj mbishkrim atik, q prkujton prfundimin e nj koalicioni midis Athins dhe tre mbretrve t prmendur m lart. N kt akt zyrtar mbreti i ilirve quhet Grabo. Midis mendimeve t ndryshme q jan shfaqur rreth figurs s tij, duket m i pranueshm supozimi sipas t cilit Grabo ka qen pasardhs i Bardhylit, q n kt koh duhet t ket vdekur.

Frenimi q arriti t’u bnte ilirve nuk e knaqte Filipin.Ai nuk e ndiente veten t qet sidomos kur lufta pr vendosjen e hegjemonis maqedone n Greqi krkonte gjith energjit dhe forcat e tij. Pr t’u siguruar nga sulmet e shtetit ilir, Filipi u mundua ta vinte kt shtet n pozita mbrojtjeje. Prandaj, n vitin 344 p.e. son, e sulmoi prsri Ilirin me nj ushtri t fort. Kt radh ilirt udhhiqeshin nga mbreti Pleuria. Ata i bn nj qndres t ashpr dhe i shkaktuan armikut humbje t rnda.Vet Filipi mbeti i plagosur dhe n fushn e betejs ran shum nga rrethi i tij i afrm. Megjithat, ai mundi t hyj n Iliri dhe t
pushtoj disa qytete, t cilat m von i fortifikoi dhe vendosi n to garnizone. Pasi shkretoi vendin, Filipi u kthye n Maqedoni me plaçk t madhe. N burimet nuk thuhet se deri ku mundi t ket arritur dhe pr ciln pjes t vendit sht fjala kur flitet pr qytetet e pushtuara, por dihet nga pohimet e Isokratit se n bregdet nuk mundi t dal. Ka t ngjar q ai t ket vn dor mbi nj pjes t krahins s banuar nga fisi i dasaretve dhe si kufi t ken shrbyer ato q n burimet quhen malet e Iliris ose t taulantve dhe q mund t identifikohen me vargun e maleve t Polisit, t Kamjes dhe t Ostrovics.

Kryengritja e vitit 335 p.e. son

Pas vdekjes s Filipit II, ilirt e krahinave t nnshtruara ngritn krye n vitin 355 p.e. son kundr pasardhsit t tij, Aleksandrit, kur ky ndodhej larg vendit, duke luftuar me tribalt dhe popullsi t tjera veriore. Ktu Aleksandrit i erdhi lajmi i ksaj lvizjeje n Iliri. Kliti, i biri i Bardhylit, ishte shkputur prej tij dhe me t ishte bashkuar edhe Glaukia, mbret i ilirve taulant. Si msoi se Kliti kishte pushtuar qytetin Pelion, Aleksandri u drejtua me forcat e tij kundr ktij qyteti. Rufi dhe Ariani q bjn fjal pr kt ngjarje, prshkruajn me hollsi pozicionin e qytetit, vendosjen e forcave kundrshtare dhe stratagjemat q prdorn t dyja palt. Sipas tyre Pelioni ishte nj qytet i Dasaretis, buz lumit Eordai, dhe m i forti n kt vend.Ushtria ilire ishte ndar n dy pjes: garnizoni q mbronte qytetin dhe repartet e lvizshme q kishin zn rrugt dhe majat prqark tij. Aleksandri vendosi t’i shkpus lidhjet midis tyre; ngriti lmin pran qytetit dhe filloi ndrtimin e nj muri q do t pengonte garnizonin t dilte pr t marr pjes n luftimet e jashtme. Mbrritja e befasishme e Glaukis me nj ushtri taulantsh e vuri ushtrin maqedone n pozit t vshtir dhe vetm n saj t nj manovre t shpejt, Aleksandri mundi t trhiqte pa humbje t mdha trupat e veta. Por ilirt nuk ditn ta shfrytzonin fitoren. Duke besuar n nj sukses t plot, ata e lan ushtrin e tyre pran Pelionit n shkujdesje. Kjo i dha mundsi Aleksandrit, q tri dit pas trheqjes, t kthehej fshehtas prsri n fushn e betejs dhe ta godiste natn ushtrin ilire.Pasi psoi humbje t mdha, masa kryesore e ushtris ilire u trhoq n malet e taulantve. Vet Kliti, pas dshtimit t kryengritjes u mrgua n vendin e taulantve, ndrsa garnizoni u largua duke i vn zjarrin qytetit.Deri n prag t kryengritjes duket se Kliti sundonte n mbretrin e tij t dobsuar, duke njohur sovranitetin e mbretit maqedon. Kjo t paktn mund t nnkuptohet nga shprehja e Arianit q thot se ai « u shkput » prej Aleksandrit, kur e njoftuan pr fillimin e kryengritjes. Por n burimet nuk thuhet se cila qe gjendja juridike q u vendos n kt pjes t Iliris pas largimit t Klitit. Aleksandri duket se
u knaq me rivendosjen e gjendjes s mparshme n kt pjes t shtetit t tij dhe nuk e vazhdoi m tej konfliktin me ilirt; telashe t tjera e prisnin n Greqi. Taulantt, t cilt Filipi nuk kishte mundur t’i shkelte, paraqiten n kt konflikt si nj fuqi m vete dhe me nj
mbret t tyre.Tokat e ktij fisi prbnin siç duket at pjes t Mbretris Ilire q kishte mbetur e pavarur.

Organizimi politik i Mbretris Ilire

Gjat veprimtaris s tij tridhjetvjeçare deri n vitin 360 p.e. son Bardhyli e kishte rritur pushtetin e vet dhe kishte krijuar nj mbretri t fort.Pellgu rreth liqenit Lyhnid ishte krahina ku u zhvilluan ngjarjet e rndsishme t gjysms s par t shek. IV, por kjo krahin nuk mund t identifikohet me territorin e shtetit ilir, shtrirja e plot e t cilit sht vshtir t rindrtohet.Sidoqoft ai na paraqitet si nj forc q ishte n gjendje t’i kundrvihej me sukses Maqedonis. Kuptohet vetiu q si i till ai prbnte nj njsi t paktn t barabart me t, si nga pikpamja e territorit, ashtu edhe e forcs s gjall njerzore. Si rrjedhim, krahina t tjera t Iliris s Jugut, pa prjashtuar ultsirn bregdetare, duhet t ken br pjes n kt njsi.

Organizimi politik i ktij formacioni shtetror nuk njihet mir. Bardhyli quhet prej autorve antik « mbret i ilirve »; po kshtu emrtohen dhe pasardhsit e tij. Kjo lejon q ky formacion t konsiderohet si nj mbretri, e cila nuk kishte marr ende tiparet e qarta t nj monarkie.Vet Bardhyli, n fillimet e tij na paraqitet si nj prijs i thjesht ushtarak q respekton shum zakone t rendit fisnor. Duket m e besueshme, q mbretria e tij t ket qen n fillim nj bashkim i thjesht bashksish ilire, t cilat i lidhnin interesa ekonomike dhe politike, n radh t par interesi i mbrojtjes nga rreziku i jashtm. Çdo bashksi kishte n krye mbretin e vet t vogl q njihte sovranitetin e mbretit t federats dhe i nnshtrohej atij. Me kalimin e kohs, autoriteti dhe pushteti i Bardhylit si mbret u rrit e u forcua s teprmi. Ky pushtet mbshtetej n forcat e armatosura. N vitet 60 t shek. IV p.e. son, ai kishte nj ushtri t rregullt, me nj organizim dhe taktik luftarake t prparuar. Kjo ushtri formohej nga nj kmbsori e organizuar dhe e armatosur mir q prbnte bazn e forcave t armatosura dhe nga kaloria, e cila, megjithse e vogl n numr, ekzistonte si njsi m vete me cilsin e nj force t manovrueshme goditse.

Ngjarjet politike q jetoi Mbretria Ilire e kohs s Bardhylit dhe e pasardhsve t tij tregojn gjithashtu se ajo prfaqsonte nj forc serioze. Veprimet e saj nuk jan t shkputura, por gjejn vend n kuadrin politik t kohs dhe jan shprehje e nj qndrimi q ka si objektiv t qart dobsimin e kundrshtarit kryesor dhe forcimin e pozitave t veta n raport me shtetet fqinje. Kjo politik mbshtetej n marrveshje e aleanca politike e ushtarake. Nuk mund t prfytyrohet dot nj organizim fisnor apo nj demokraci ushtarake q t luaj nj rol kaq aktiv n situatn ndrkombtare dhe t ket piksynime kaq t qarta politike, t cilat krkonin prqendrim forcash e mjetesh, siç sht rasti i Mbretris Ilire t ksaj kohe. Nj veprimtari kaq e gjer dhe kaq e guximshme n politikn e jashtme mund t ket vend vetm n kushtet e nj organizimi shtetror.

Por nuk duhet t kujtojm se shteti ilir i ksaj kohe ishte nj organizm i prkryer q u prgjigjej t gjitha krkesave t ktij nocioni n kuptimin e plot t fjals.Megjithat ai kishte tiparet thelbsore q i duhen nj shteti: territorin, ndarjen territoriale t popullsis sipas njsive gjeografike-etnografike dhe pushtetin publik n duart e klass sunduese. Struktura social-ekonomike e krijuar n gjirin e shoqris ilire t ksaj kohe çoi gradualisht n lindjen e ktij shteti, si nj mjet q i duhej klass sunduese pr t nnshtruar shtresat e tjera dhe pr t mbrojtur interesat e saj. Nuk mund t detyrohej masa e madhe e prospelatve- dulle t punonte pr pjesn tjetr t shoqris ilire, pr despott pa nj aparat shtrngimi t prhershm siç ishte aparati shtetror.Kjo prbnte funksionin kryesor t brendshm t shtetit ilir. Karakteri i shtetit shprehet edhe n funksionin e jashtm q realizohet nprmjet ndeshjeve me popujt fqinj me an t fushatave pushtuese dhe ngarkimit t tyre me tribute. Shteti ilir ndodhej n stadin e tij fillestar dhe karakterizohej nga mbeturina t theksuara t rendit fisnor q gjenin shprehje n an t veçanta t jets shoqrore.Por qytetet dhe popullsia e tyre, q prbnin bazn themelore ekonomike e shoqrore t tij, kishin marr nj zhvillim t dukshm. Pozita dhe roli i tyre n jetn politike u b m i qart n periudhat e mpastajme, dora-dors me zhvillimin e mtejshm t shoqris antike ilire.

Shteti ilir lindi si rezultat i zhvillimit t brendshm t forcave prodhuese n Ilirin e Jugut. Procesi i lindjes dhe i formimit t tij prkon me periudhn e sundimit t mbretit Bardhyl; ai mund t konsiderohet edhe si themeluesi i shtetit ilir. Luftrat me Maqedonin qen, nga ana tjetr, nj faktor i jashtm me rndsi q e shpejtoi kt proces. Dshtimi i prkohshm
n luftrat me Filipin II dhe Aleksandrin nuk e ndrpreu jetn shtetrore t ilirve. Kto luftra prbjn vetm nj episod t shkurtr politik q nuk e ndali kt proces t thell shoqror n Iliri.



Shteti ilir lindi brenda territorit, t cilin e banonin sipas Plinit dhe gjeografit romak t shek. I, Mels « ilirt e mirfillt » dhe do t zhvillohet m tej n kuadrin e po ktij territori.

3. MBRETËRIA E DYTË ILIRE. DINASTIA E GLAUKISË (335-231 P.E. SONË)



Rimkmbja e shtetit ilir

Shum shpejt pasi pajtoi fqinjt verior dhe Greqin, Maqedonia u drejtua nga lindja duke e ln t qet shtetin ilir. Fqinjsia me Maqedonin nuk prbnte m at rrezik serioz dhe ilirt u munduan ta shfrytzonin gjendjen e krijuar pr rimkmbjen e shtetit t tyre. Rufi njofton pr trazira t reja n Iliri, por duket se ato nuk patn sukses, sepse n vitin 323 p.e. son, kur u b ndarja e perandoris s Aleksandrit, nj pjes e ilirve ishte ende nn sundimin e Antipatrit, q u b mbret i Maqedonis, i Greqis, i Iliris, i Epirit dhe i popullsive t tjera t pushtuara n Ballkan.

Gjendja e turbullt q u krijua n perandori pas vdekjes s Aleksandrit dhe shthurjes s perandoris s tij krijoi kushte m t prshtatshme pr çlirimin e tokave lindore ilire. Duke u lidhur me armiqt e Maqedonis, Glaukia, mbret i taulantve, arriti t’i çliroj kto toka dhe t’i bashkoj me mbretrin e tij. Duket se pas ksaj ai mori edhe titullin « mbret i ilirve » n vend t titullit t mparshm « mbret i taulantve ».

Pasi realizoi bashkimin e tokave ilire dhe rimkmbi shtetin ilir, Glaukia u prpoq t dobsonte ndikimin maqedon n Epir. Pr kt qllim ai u afrua me mbretin e molosve, Ajakidin dhe u martua me Berojn, nj bij nga dera mbretrore molose. N kt politik ai u ndesh me t birin e Antipatrit, Kasandrin, q pas shum prpjekjesh ishte vendosur n krye t Maqedonis. N vitin 317 p.e. son, Kasandri rrzoi nga froni molos aleatin e Glaukis, Ajakidin, i cili kishte ndrhyr n grindjet e brendshme pr fronin maqedon, duke marr ann e Olimbis, nns s Aleksandrit. N kt koh Glaukia mori nn mbrojtje dhe mbajti n pallatin e tij birin e mbretit t rrzuar, Pirron dyvjeçar. Me gjith krkesat kmbngulse t Kasandrit, Glaukia nuk e dorzoi Pirron; ai nuk e bri kt as kur mbreti maqedon i premtoi si shprblim shumn e madhe prej 200 talentesh, as kur ky e krcnoi me luft.

Shtrirja e sovranitetit mbi Dyrrahun e Apolonin

Tre vjet mbas ksaj ngjarjeje, n vitin 314, Kasandri, duke u nisur nga Epiri, sulmoi nga deti Apolonin, pastaj Dyrrahun dhe u fut n Iliri. N kt luft Glaukia u mund dhe Kasandri u b zot i dy qyteteve t mdha t Adriatikut. Trazirat politike e detyruan t kthehej n Greqi pasi la ktu garnizone t fuqishme. Nj vit m von, m 313 p.e. son, Glaukia rrethoi Apolonin, por pa sukses. Sipas Diodorit, me ndrmjetsin e spartanve ai pranoi t heq rrethimin dhe t prfundoj nj traktat paqeje me apoloniatt. Kushtet e paqes nuk dihen dhe as q bhej fjal pr vendosjen e ndonj forc maqedone n qytet; por ngjarjet e mpastajme, t vitit 312 p.e. son, tregojn se t dy qytetet mbroheshin nga garnizonet maqedone.N kt vit apoloniatt dhe dyrrahasit ngritn krye dhe i dbuan forcat e Kasandrit nga qytetet e tyre.Nj rol t veçant u atribuon Diodori n kt ngjarje korkyrasve, t cilt kishin ardhur pr ndihm. Sipas tij ata « çliruan Apolonin dhe Dyrrahun ia dorzuan Glaukis, mbretit t ilirve ». Burimet nuk japin nj prgjigje t drejtprdrejt pr çshtjet se prse korkyrasit ua dorzuan Dyrrahun ilirve, cili ishte roli i ilirve n kt ngjarje, cilat kishin qen raportet e tyre me Dyrrahun dhe ç’raporte u vendosn me Apolonin. Megjithat nuk sht vshtir t kuptohet se korkyrasit n kt rast vepruan si aleat jo vetm t apoloniatve dhe t dyrrahasve, por edhe t ilirve. Dalja e Maqedonis n brigjet e Adriatikut cenonte interesat ekonomik e politik si t shtetit ilir, ashtu edhe t Dyrrahut, Apolonis e t Korkyrs, prandaj ato u bashkuan kundr rrezikut maqedon. Dy qytetet e mdha ishin, siç duket, pr ruajtjen e marrdhnieve t vjetra me shtetin ilir dhe nuk dshironin t’i nnshtroheshin me dhun mbretit t Maqedonis. Dyrrahu duket se kishte qen para ksaj n duart e ilirve ose kishte njohur sovranitetin e mbretit ilir. Kundrshtimi q i bn apoloniatt Glaukis m 313 p.e. son tregon pr nj mbizotrim t prkohshm n kt qytet t nj grupi promaqedon, i cili m von u prmbys nga kryengritja e qytetarve q dbuan forcat e Kasandrit.

Mbreti maqedon u shpejtua t vij me forcat e tij prsri para mureve t Apolonis pr t rivendosur gjendjen e mparshme. Diodori pohon se « apoloniatt ishin lidhur me ilirt ». Megjithat, nuk dihet nse ishte kjo nj aleanc e thjesht ushtarake apo diçka m tepr, por duhet nnkuptuar se ilirve u ishte caktuar nj rol i dors s par qkurse forcat q mbronin qytetin « ishin m t mdha » se ato maqedone. Kasandri u thye keqas dhe u detyrua t largohej, pasi kishte humbur nj pjes t mir t ushtris. Prpjekjet e tij pr t’u ngulur n Ilirin bregdetare dshtuan dhe pas ksaj ai nuk provoi m t kthehej n kto an.

Luftrat me Kasandrin tregojn se fuqia e shtetit ilir ishte rritur aq shum saq ai mundi t matej me sukses me Maqedonin pr zotrimin e bregdetit Adriatik. Qytetet e mdha t ktij bregdeti prej kohsh kishin njohur sovranitetin e mbretit ilir; t paktn mbi Dyrrahun ishte vendosur ky sovranitet, por q nga viti 312 p.e. son edhe ndikimi mbi Apolonin nuk duhet
t ket qen m i vogl, megjithse pozita juridike e ktij qyteti ndaj shtetit ilir formalisht mund t ket qen pak e ndryshme nga ajo e Dyrrahut.

Pas fitores mbi Kasandrin dhe forcimit t pozits s tij n Dyrrah e n Apoloni, Glaukia u mor me prgatitjen e ekspedits q do t vinte Pirron n fronin molos. Nuk ishte zemrgjersia ndaj tij, as lidhjet q kishte me t nprmjet s shoqes, Berojs, bij nga dera molose, ato q e shtyn Glaukin n kt ndrmarrje t guximshme. Epiri n kt koh ishte pika m nevralgjike e kontaktit dhe hallka m e rndsishme n kontradiktat iliro-maqedone. Glaukia duhej ta shkpuste kt vend nga ndikimi maqedon dhe t’i rikthente shtetit ilir aleatin e humbur. Pr kt qllim, n vitin 309 p.e. son, n krye t nj ushtrie t madhe, ai hyri n Epir dhe pasi mposhti kundrshtimin e grupit promaqedon q prfaqsohej nga mbreti Alketa (ungji i Pirros), vuri n krye t shtetit molos 12-vjeçarin Pirro. Me kt akt konflikti me Maqedonin u zgjidh n favor t ilirve. Veprimtaria politike dhe ushtarake e Glaukis pr rimkmbjen e forcimin e pozitave t shtetit ilir u kurorzua me sukses.


Gjat sundimit t Glaukis, shteti ilir jetoi dit lavdie; ai u b nj shtet i fuqishm, duke prfshir n gjirin e tij edhe qytetet Dyrrah e Apoloni. Ai ishte e vetmja forc serioze q iu kundrvu Maqedonis n kt pjes t Ballkanit, dhe u b nj faktor i rndsishm q ushtroi nj ndikim t fuqishm n ngjarjet politike t kohs.

Forcimi i pushtetit mbretror

N vitin 302 p.e. son Glaukia ishte ende n krye t shtetit ilir.Pas ksaj date ai nuk prmendet m. Periudha q pason sht mjaft e errt dhe njihet vetm nprmjet burimeve t fragmentuara, por ndonjher tepr t rndsishme.

Rreth vitit 295 p.e. son si mbret i ilirve prmendet Bardhyli i ri. Rrethanat n t cilat ai u gjend n krye t shtetit ilir dhe marrdhniet e tij me Glaukin, t cilin e zvendsoi, jan t paqarta. Nj lidhje martesore e paraqet Bardhylin si aleat t Pirros. Plutarku thot se pas vdekjes s gruas s par, Antigons, Pirroja « u martua me shum gra, pr arsye politike dhe pr t rritur fuqin e tij ». Nj ndr to ishte edhe Brikena, bija e Bardhylit, mbretit t ilirve. Historiani romak Justini dhe shkrimtari romak i shek. I Frontini njoftojn nga ana e tyre pr nj fushat t Pirros kundr ilirve, n t ciln ai kishte dal fitimtar dhe kishte pushtuar edhe qytetin q ishte kryeqendra e tyre, pa na thn emrin e tij. Edhe historiani grek i shek. II Apiani, gjithashtu, i bn jehon ksaj ngjarjeje, duke thn se Pirroja zotronte nj pjes t Iliris gjat bregdetit Jon. T gjitha kto burime nuk e prcaktojn, megjithat, se deri ku u shtri sundimi i mbretit molos mbi tokat ilire dhe si ndodhi q ai i rritur n oborrin e Glaukis ndrhyri me forc n shtetin e tij. Pas gjith ktyre ngjarjeve fshihet nj grindje e brendshme midis trashgimtarve apo pretendentve pr fronin e Glaukis, e cila u shfrytzua nga Pirroja. Por nuk sht pr t’u prjashtuar edhe pikpamja sipas s cils Bardhyli i ri t ket qen nj pinjoll i Bardhylit I, q vjen n fuqi me ndihmn e Pirros, duke i lshuar ktij t fundit nj pjes t Mbretris Ilire. Vetm kshtu mund t shpjegohet se si Pirroja u b zot i krahinave perndimore t Mbretris Ilire, ndofta edhe i Apolonis, kurse Bardhylit i la krahinat lindore rreth liqenit Lyhnid, ose n perndim t tij.

Por pushtimi i tokave ilire prej Pirros dhe sundimi i Bardhylit t ri si « mbret i lirve » mbi nj pjes t shtetit ilir nuk duhet t ken zgjatur shum. Pasazhi i Apianit q thot se kto toka i trashguan dhe pasardhsit e Pirros bie n kundrshtim me zhvillimin e ngjarjeve t mpastajme. Grindjet e brendshme pr trashgimin e fronit t Glaukis duket se u kaprcyen shpejt. N prologun e librit XXIV t historianit latin Trogut bhet fjal pr « luftn q Ptolemeu e Kerouni (mbret i Maqedonis) bn me Monunin ilir dhe Ptolemeun, t birin e Lysimahut ». Ky lajm q i takon nj ngjarjeje t vitit 280 p.e. son flet pr nj sundimtar ilir q ndrhyn n grindjet pr fronin maqedon si aleat i pretendentit tjetr, birit t Lysimahut. Sipas renditjes s Trogut, Monuni sht kundrshtar i par i Keraunit dhe mund t supozohet edhe iniciator i ksaj lufte. Sidoqoft ky Monun duhet t ishte sundimtar i nj vendi, kufijt e t cilit takonin me Maqedonin.

Supozimi se ai ishte nj mbret dardan, sot sht zhvleftsuar duke i ln vend mendimit se n rastin konkret kemi t bjm me nj sundimtar t shtetit ilir. Figura dhe veprimtaria e tij bhet m e qart nprmjet nj monedhe t Dyrrahut. Kjo sht nj tridrahme, e cila mban simbolet e njohura t tridrahmes s mparshme autonome t Dyrrahut; n faqe ka nj lop duke e pir viçi, n shpin nj katror t mbushur me zbukurime lineare; ndryshe prej s pars monedha e re ka nj pesh m t vogl (10,3-10,5 gr. n vend t 10,4-11,5 gr.) dhe krahas legjends ????? apo ??? ka edhe emrin e mbretit (??S???OS ?????????) dhe nj nofull derri mbi lopn, q mungojn n tridrahmat e vjetra. N nj variant tjetr monedhave t Monunit u sht hequr legjenda e shkurtuar e qytetit dhe sht zvendsuar me nj hesht.Kto tridrahme jan datuar me t drejt pas vitit 300 p.e. son dhe prputhen si koh me Monunin e prmendur prej Trogut.

Njoftimi i Trogut dhe prerja e ksaj monedhe dshmojn se me gjith tronditjen q kishte psuar shteti ilir mbas vdekjes s Glaukis nga ndrhyrja e Pirros, Monuni kishte mundur t rimkmbte shtetin e tij n t gjith territorin e dikurshm, prej brigjeve t Adriatikut deri n kufi t Maqedonis. Si duket, ai prfitoi nga largimi i Pirros pr n Itali pr t’i rikthyer shtetit
t vet tokat e pushtuara. Pushteti i tij mbi Dyrrahun ishte rritur.Duke vn dor mbi punishten e monedhave, ai i thelloi m shum se paraardhsi i tij marrdhniet me kt qytet. Varianti i fundit i prerjeve t Monunit tregon se mbreti ilir duhet ta ket ndjer veten mjaft t fort qysh se hoqi prej ksaj monedhe emrin e shkurtuar t Dyrrahut. Nuk dihet se si kan qen marrdhniet e tij me Apolonin, por s’ka ndonj arsye pr t’i konsideruar t ndryshme. Edhe ky qytet duhet t ket njohur sovranitetin e plot t mbretit ilir, duke iu nnshtruar atij si Dyrrahu politikisht dhe ekonomikisht.

Pasardhs i Monunit dhe i fundit prej dinastis s Glaukis ka qen Mytili. Edhe pr t si tradit letrare kemi vetm nj njoftim t shkurtr n prologun e librit XXV t Trogut ku thuhet se « ...i biri i tij [Pirros], Aleksandri bri me Mytilin luftn ilire ». Nj monedh bronzi e prer edhe kjo n punishten e Dyrrahut vrteton plotsisht natyrn historike t personit t
Mytilit. Kjo monedh, e cila ka si simbole kryet e Herakliut n faqe dhe armt karakteristike t ktij heroi (harkun, mzdragun dhe millin) n shpin, ndryshon prej prototipit t vet, sepse n vend t npunsit monetar t Dyrrahut at e siglon kt radh mbreti Mytil (??S???OS ???????), i cili ka hequr prveç ksaj nga monedha edhe legjendn e qytetit. Vet kto t dhna t monedhs tregojn se Mytili ishte zoti i Dyrrahut dhe ushtronte mbi kt qytet po at pushtet q kishte edhe paraardhsi i tij Monuni. Monedha sht tepr e rrall, gj q tregon se sundimi i tij ka qen i shkurtr.

Lufta midis Mytilit dhe Aleksandrit, pr t ciln bnte fjal Trogu, i takon vitit 270 p.e. son. Pr fat t keq nuk sht ruajtur ndonj njoftim i sakt mbi shkaqet dhe prfundimet e ksaj lufte, gj q ka dhn shkas edhe pr supozime t ndryshme. Mendimi se ajo prfundoi n favor t Aleksandrit dhe se ky u b prsri zot i krahinave jugore t shtetit ilir, madje edhe i Apolonis, u referohet Frontinit dhe Apianit. Nj shqyrtim m i kujdesshm i njoftimeve t tyre tregon se kto prfundime nuk jan plotsisht t drejta. Ësht e vrtet se Frontini, q plotson Trogun, bn fjal pr nj ndeshje n t ciln Aleksandri mundi ilirt, por prleshja zhvillohet n tokn epirote dhe nga ky lajm nuk del se ai pushtoi qoft edhe ndonj pjes nga tokat e shtetit ilir. Sa pr njoftimin e Apianit, ai ka karakter tepr t prgjithshm dhe as ky dhe as ndonj autor tjetr nuk paraqesin prova se Apolonia ka qen nn sundimin e ndonj mbreti epirot.

4. FUQIZIMI I SKLLAVOPRONARISË



Lulzimi i qyteteve. Pamja e tyre

Periudha midis viteve 335-230 p.e. son sht koha e shtrirjes s mtejshme t jets qytetare n Iliri, e zhvillimit t vrullshm dhe e lulzimit t qytetit ilir. Ajo prputhet me fuqizimin m t madh t shtetit ilir. Jeta qytetare u zhvillua veçanrisht n krahinat e ultsirs bregdetare, n shpin t Dyrrahut e Apolonis, zon q prbnte tani qendrn e shtetit ilir. Pr Damastionin dhe qytetet e tjera t brendshme n burimet nuk bhet m fjal. Duket se pas hyrjes s disa krahinave lindore n prbrjen e shtetit maqedon, kto qytete e humbn rndsin q kishin n kuadrin e shtetit ilir. Qytete t tjera, si Bylisi, Amantia, Kanina (Thronioni ?) jan ndr ato qytete t vjetra, q u rritn e u zhvilluan dhe luajtn n kt koh nj rol t dors s par. Krahas tyre lindn n kt zon edhe nj varg qytetesh t reja, si Dimli, Olympe (Mavrov-Vlor), Gurzeza (Cakran), Antipatrea, qytetet n Zgrdhesh (Albanopoli ?), n Gradishtn e Belshit, n Selcn e Poshtme, n Irmaj etj., t panjohura m par. Q nga kjo koh jeta qytetare shtrihet edhe n krahinat bregdetare n veri t lumit Mat. Qendrat e para urbane n kto an, Lisi, Skodra, Meteoni, Ulqini, Rizoni etj., lindn vetm
n fundin e shek. IV - fillimin e shek. III p.e. son. Por n krahinat e brendshme t lugins s Matit e t Drinit t mesm nuk ka ende dshmi t qendrave urbane dhe duket se jeta qytetare ktu nuk u zhvillua.

Qytetet e reja si edhe m par, zn nj vend qendror midis nj krahine t pasur nga pikpamja ekonomike dhe lidhen me rrugt m t rndsishme t komunikacionit toksor e detar. Procesi i lindjes s tyre ndjek n prgjithsi rrugn e njohur t zhvillimit t mtejshm t vendbanimeve t fortifikuara t epoks s hekurit, por n disa raste si n Dimale, Olympe,
Selc e Poshtme etj., qyteti lind mbi nj truall t ri. Karakteristik e veçant e qyteteve n veri t lumit Mat sht se ato jan t kthyera me fytyr nga deti. Pr ndrtimin e tyre jan zgjedhur gjiret e futura apo grykat e lumenjve, vende t lidhura me detin, por edhe t mbrojtura nga rreziqet dhe t papriturat e tij.

Pamja e prgjithshme urbanistike nuk sht e njjt pr t gjitha qytetet ilire t ksaj kohe. Ato dallohen sipas madhsis dhe rolit ekonomik e politik t tyre: ka qendra t mdha qytetare, si Bylisi, Dimale, Nikaja, Amantia, Antigona, Skodra, Lisi etj., ka edhe qendra m t vogla prodhimi, si Albanopoli, Belshi, Irmaj, Symiza, Gurzeza, Kanina, Treporti, Çuka e Ajtojt etj. Nj kategori tjetr formojn qendrat me fizionomi qytetare, por me funksione ushtarake dhe administrative, si Beltoja, Xibri, Dorezi, Peshtani, Rabija, Cerja, Lekli, Selo, Ripsi etj..

Duke u mbshtetur n kushtet e terrenit dhe t rrethanave n t cilat lindi dhe u zhvillua qyteti ilir mund t veçohen tre tipa qytetesh.

Tipin e par e prbjn ato qytete, t cilat kan nj akropol n maj dhe qytetin posht tij. T tilla jan Lisi, Zgrdheshi dhe ndonj qendr tjetr q u ndrtuan n faqe kodrash. Qendrat e vjetra q u dhan jet ktyre qyteteve zinin m par majat e kodrave. Me kalimin
e kohs kufijt e ngusht t ktyre qendrave u kaprcyen dhe qyteti u shtri npr faqet e kodrave. Kur u forcuan ekonomikisht qytetet rrethuan siprfaqen e re me mure mbrojtse, duke i zgjatur ato n vijim t mureve ekzistuese t vendbanimit t mparshm; muri i poshtm i qendrs s vjetr u kthye n kt rast n nj mur t brendshm t trthort, q ndante qytetin n dy pjes: n at t siprm - akropolin, dhe n at prfund tij - qytetin e poshtm. N Lis, ky tip qyteti pati nj zhvillim t mtejshm, duke krijuar nj ndarje t tret, qytetin e mesm, q veçohej prej pjesve t tjera t qytetit me nj mur t dyt t brendshm.

Qendra e vjetr e tyre ishte ndrtuar mbi pllajn e vogl t nj kodre t veçuar me faqe t thepisura, prandaj qyteti u zhvillua ktu rreth e qark qendrs s vjetr. U krijua kshtu nj tip qyteti me akropolin n mes dhe qytetin rreth tij. Qytetet e ktij tipi duket se nuk kishin nj mur t jashtm rrethues pr lagjet e jashtme dhe mjaftoheshin vetm me fortifikimin e akropolit.

Ndryshe prej ktyre qyteteve, Antipatrea, Dimale, Marglliçi, Irmaj etj., u ngritn mbi kodra q kishin nj syprin kryesisht t rrafsht me kurrize e thyerje t buta. Kto qytete q lindn mbi nj truall t ri duket se nuk kan pasur akropol dhe territoret e tyre rrethoheshin me nj mur t vetm. Ato prbjn tipin e tret t qyteteve ilire.

Prej qyteteve t vjetra Bylisi ndoqi nj rrug t veçant n zhvillimin e tij. Kodra e Klosit, mbi t ciln ishte ngritur qyteti i vjetr, n fund t shek. IV nuk i plotsonte m nevojat e zgjerimit t ksaj qendre.I vetmi vend q paraqiste kushte m t prshtatshme pr kt qllim ishte kodra e Hekalit, 1 500 m prej Klosit, ku filluan t vendosen qytetart, duke i dhn jet nj vendbanimi t ri. Q nga kjo koh t dyja qendrat u zhvilluan paralelisht si dy pjes t veçanta, por t ndrlidhura, t nj dyqytetshi, ku i riu fitoi eprsin dhe u b m prfaqsuesi. I par m vete Bylisi ka t gjitha tiparet e qyteteve t tipit t tret, pa akropol. por s bashku me Klosin ai prbn nj kategori t veçant qyteti.

Pavarsisht nga klasifikimet e ndryshme q mund t’u bhen qyteteve ilire, trajtimi i tyre urbanistik u prgjigjej disa krkesave themelore, siç ishin vendosja e qendrs s banuar n nj terren jo t shesht, rrethimi i saj me mure, ndarja e territorit brenda mureve n tri pjes kryesore, pr banim, pr veprimtari shoqrore e mbrojtje dhe krijimi sipas kushteve t terrenit, i unitetit midis agoras dhe komplekseve t banimit.

Nj nga kriteret baz t qytetit ilir t asaj kohe ishte modelimi sipas vijs s jashtme i mureve rrethuese, traseja e t cilve shfrytzon sa m mir mundsit mbrojtse t terrenit. N kt sistem fortifikimi muret e qendrave t vjetra t epoks s hekurit shfrytzoheshin vetm pjesrisht. Qytetet e ngritn mbrojtjen e tyre mbi nj baz krejt t re q u prgjigjej nivelit dhe krkesave t kohs. Muret rrethuese t Lisit dhe t Shkodrs u ndrtuan n stilin e njohur trapezoidal-poligonal, kurse ato t Bylisit, Dimales, Marglliçit, Irmajt e t Zgrdheshit, ndiqnin stilin kuadratik. Kto ishin mure t fuqishme t ndrtuara me blloqe t mdha e t skalitura me nj trashsi prej 2,70-3,50 m dhe q n kohn e vet arrinin nj lartsi prej 10-12 m. Ato prforcohen tani me kulla t shumta.

N qoft se vendbanimet e para kishin nj ose dy porta, qytetet q kan tani nj jet m t dendur dhe lvizje t madhe kan porta t shumta, t mdha e t vogla, pr t lehtsuar hyrjen e daljen e qytetarve. Meqense portat prbnin pikat m t prekshme, mbrojtjes s tyre i kushtohej nj kujdes i veçant. Ato zakonisht vendoseshin midis dy kullave dhe n rastin kur mbroheshin nga nj e till e vetme, ather kulla ngrihej n ann e djatht t hyrjes, me qllim q t shfrytzohej krahu i zbuluar i armikut.

Nuk njihet ende n masn e duhur ndrtimi i brendshm i ktyre qyteteve, por edhe ato t dhna t pakta q kemi dshmojn se ato jan ndrtuar sipas shembullit t qyteteve bashkkohse n Greqi, Maqedoni dhe n Epir, n baz t parimeve urbanistike t njohura t kohs helenistike. Prveç ndarjeve t mdha, akropolit dhe qytetit t mesm e t poshtm,
n kto qytete dallohet edhe pjesa ku ndodheshin sheshi publik dhe tregu i qytetit. Skodra e Lisi dhe qytete t tjera t ngritura buz detit apo lumenjve, kishin edhe skelat e tyre.

Rrugt ishin nj element themelor urbanistik q e ndanin qytetin n insola, q niseshin nga hyrjet kryesore apo t dyta, prshkonin qytetin n drejtime t ndryshme dhe lidhnin n mnyr organike pjest prbrse t tij.

Vendet m n dukshme jan prdorur n qytetet ilire pr ndrtimin e godinave t rndsishme shoqrore. Vende t tilla zinin tempujt, teatrot, portikt, stadiumi n Bylis, Amantie, Dimale etj., varret monumentale n Selc t Poshtme etj.. Kur terreni ishte i pjerrt, ai sistemohej pr nevoja t ndrtimeve qytetare me an tarracash.

Nj kujdes i veçant i kushtohej pajisjes s qytetit me kanale kulluese, t cilat shkarkonin ujrat jasht mureve rrethuese. Furnizimi me uj t pijshm mbshtetej kryesisht n sterat dhe rezervuaret q drtoheshin brenda qytetit ose n trashsin e mureve rrethuese.

Nj ide mbi madhsin e qyteteve ilire e japin hapsira q ato zinin dhe perimetri i mureve t tyre rrethuese. Kshtu, Lisi zinte nj siprfaqe prej rreth 20 ha dhe muret e tij kishin nj gjatsi prej 2 200 m; Bylisi shtrihej mbi nj siprfaqe prej 28 ha, ndrsa muret ishin 25 550 m t gjat, kurse Klosi kishte pushtuar n kodrn e vet 18 ha tok, q rrethoheshin prej muresh
me nj gjatsi prej 1 850 m. Nuk dim shtrirjen e sakt t Skodrs, por duket se ka qen pak m e madhe se ajo e Lisit. Qytetet e tjera, si Antipatrea, Dimale, Zgrdheshi kishin nj madhsi mesatare: siprfaqja e shtrirjes s tyre arrinte deri n 10-15 ha, kurse muret perimetrale nuk i kalonin t 1 400 m. Nj grup i tret qytetesh, si Irmaj, Marglliçi etj., ishin m t vegjl; muret e tyre ishin nn 1 400 m t gjat dhe rrethonin siprfaqe t vogla prej 5-7 ha. Megjithse qytetet e ksaj kohe shtriheshin edhe tej mureve rrethuese (jasht tyre gjejm dendur gjurm banesash, tempuj e ndrtime t tjera), prapseprap truallin kryesor t qytetit
e prbnte territori brenda mureve rrethuese.


Muret rrethuese dhe godinat shoqrore q jan ruajtur dshmojn se ndrtimet e tyre u nnshtroheshin parimeve t njohura t urbanistiks antike. Vetm ndrtues t aft dhe me njohuri t thella teknike mund t zgjidhnin detyrat e ndrlikuara q paraqisnin ndrtimet mbrojtse dhe ato me karakter publik e privat, n at shkall t gjer dhe n at nivel t lart
q njohin qytetet ilire q nga fundi i shek. IV deri n mesin e shek. III. Jeta dhe krkesat e kohs i prgatitn kta ndrtues midis vet popullsis ilire. Realizimi i ktyre ndrtimeve ishte vepr e nj shoqrie skllavopronare q kishte mundsit e organizimit dhe t sigurimit t materialeve pr nj veprimtari kaq t gjer ndrtuese.

Procesi i shndrrimit t disa qendrave t fortifikuara t epoks s hekurit n qytete nuk prfshin dhe as q mund t prfshinte t gjitha kto qendra. Midis tyre u veçuan dhe u kthyen n qytete vetm ato q kishin nj pozit gjeografike t prshtatshme pr nj zhvillim
m t lart. Pjesa tjetr, m e madhja e tyre, ruajti pamjen e dikurshme me nj jet ekonomike t kufizuar. Nevojat e mbrojtjes dhe t tregtis bn, nga ana tjetr, q krahas ktyre qendrave t lindin n rrugt e komunikacionit ose rreth qyteteve edhe nj varg vendbanimesh t vogla, t fortifikuara, me funksione ushtarake e administrative.T tilla mund t konsiderohen kalaja e Xibrit n Mat, e cila zinte nj pik kyçe n rrugn q t çonte prej Dyrrahut n krahinat e brendshme lindore npr Shkalln e Tujanit - Qaf Murriz - Dibr - Maqedoni; qyteza e Shkamit n rrugn e Krrabs, kulla e Kamunaut n Sulov, n rrugn q lidhte ultsirn bregdetare pas Apolonis me luginn e Devollit; pikvrojtimi i Rabies n Mallakastr, n rrugn q ndjek krahun e djatht t Vjoss e t tjera si kto, t cilat gjenden pa prjashtim n t gjitha rrugt e dors s dyt q prshkonin truallin e vendit ton. Tek autort antik dhe n burimet epigrafike kto qendra prmenden si kshtjella apo fortesa rreth qyteteve me termat castellum apo peripolia. Ato jan n funksion t qyteteve qoft nga pikpamja strategjike dhe administrative, qoft nga ajo ekonomike. E para duket n vendosjen e tyre pran qafave ose rrugve q t çojn drejt qytetit, duke krijuar nj kuror fortifikimesh n zonn gjeografike ku qyteti mbizotron me ekonomin e vet.E dyta shprehet n faktin se ato m tepr konsumojn prodhimet e qytetit sesa prodhojn vet.

Rritja e prodhimit zejtar dhe e tregut

N fushn e prodhimit kjo periudh shnon prparime t dikshme.Punishte t shumta metalesh funksiononin n çdo qytet. Mbeturinat e farkave, zgjyrat, t cilat jan ndr gjetjet e zakonshme n trojet e ktyre qyteteve, dshmojn qart pr kt. Pasurit minerale t Iliris s Jugut, veçanrisht ato t bakrit dhe t hekurit u siguronin atyre lnd t par t bollshme. N kto punishte farktoheshin veglat e puns, armt dhe punoheshin stolit e ent metalike q u nevojiteshin qytetarve dhe banorve t rretheve n jetn e tyre t prditshme. Gjetja me shumic e ktyre sendeve n qytetet dhe n varrezat e ksaj kohe dshmon pr karakterin intensiv t prodhimit zejtar dhe pr konsumin e gjer t ktyre mallrave.

N qytete kishte edhe punishte zejesh t tjera si ato pr regjjen e lkurave, punimin e veshmbathjes, endjen dhe thurjen e rrobave etj.. Nj nga zejet m t rndsishme ishte ajo e gurgdhendsve, t cilt angazhoheshin n ndrtimet monumentale t qytetit, si n ndrtimin e mureve rrethuese t qytetit, n godinat shoqrore, n ngritjen e varreve monumentale etj.. Veprimtaria e grupeve t specializuara t gurgdhendsve provohet nga guroret e zbuluara n Selc t Poshtme, Bylis, Amantia, n shkallt e Konispolit etj..

Zhvillim t dukshm mori edhe zejtaria e prodhimeve qeramike. Ent prej balte q dilnin tani nga punishtet e qyteteve ishin t punuara kryesisht me çarkun e poçarit, kurse sasia e atyre t punuara me dor sht tepr e kufizuar. Kalimi n teknikn e re t prodhimit t enve u shoqrua me largimin nga format tradicionale dhe me prshtatjen n shkall t gjer t formave greke.Nuk mungojn edhe prpjekjet pr t zhvilluar format e vjetra, por zakonisht ato çojn n ndrthurje eklektike q nuk gjejn prhapje t gjer, me sa duket pr shkak se nuk u prgjigjeshin krkesave t tregut dhe shijeve t kohs. Prodhimi i enve me forma greke merr prhapje t gjer. Kshtu nga furrat e punishteve qeramike t qyteteve ilire dalin tani en t llojeve t ndryshme, duke filluar prej atyre t mdha, si pitosa e amfora e deri tek ent e prdorimit t gjer apo t luksit t lyera me vernik t zi apo t pikturuara. Nj vend me rndsi n kt koh z edhe prodhimi i tullave e sidomos i tjegullave, q prdoreshin n ndrtimin e banesave dhe t godinave shoqrore. Sot njihen pothuajse pr çdo qytet punishte qeramike t tilla q ishin pron private e qytetarve ilir. Sipas vulave q kan ent apo tjegullat del se nj punishte n Lis ishte pron e nj far Ortai; n Irmaj pronart e punishteve quheshin Trito, Pato, Bato dhe Pito; nj vul me emrin e Kleitit, nga rrethi i Gramshit i takon nj punishteje n Irmaj.Nj Plator vulos buzn e nj pitosi t gjetur n Tren t Korçs, kurse nj Epikad te nj en tjetr e ktij lloji nga rrethi i Pogradecit. Pronari i nj punishteje qeramike n Selc t Poshtme (Polion) quhej Gent , n Bylis (Klos) nj punishte e till i takonte Balaneut , kurse n Dimal kemi pronart Epikad dhe Olnio. N qytete t tjera, si n Zgrdhesh e Marglliç vulat e pronarve jan t shnuara me monograme apo shenja simbolike. Krahas ktyre, npr kto qendra ka edhe vula q mbajn emra grek e maqedon. Prania e ktyre emrave n vulat e punishteve qeramike t qyteteve ilire nuk sht domosdo e lidhur me qytetar t origjins greke apo maqedone n kto qendra. N periudha t caktuara dhe aty ku pati vend nj pushtim i qndrueshm maqedon,
kjo gj padyshim edhe mund t ket ndodhur. Por kjo dukuri lidhet kryesisht me ndikime t karakterit kulturor, si pasoj e t cilave kta emra u prhapn dhe u adaptuan nga popullsia ilire. Dshmi t gjalla t ksaj dukurie vihen re n mbishkrimet varrimore t Apolonis e t Dyrrahut ku emri i par sht grek, kurse i dyti, ai i atit, sht ilir ose anasjelltas. N Apoloni kemi emra t till, si Nikanori i Gentit (???a???a Ge?????), ose n Dyrrah Anaia e Glaukis
(?????a G?a???a), Epiktesi i Tritos (?p??t???? ???t??), Teutaia e Aristionit (?e?t??a ??e?????), Euklidi i Tritos (?p??t?a?? ???t??), Teutaia e Aleksenit (?e?t??a ??e??????), Brygu i Afrodisit (?????? ?f??d?s?) etj..

Rritja e prodhimit zejtar i dha hov qarkullimit m t dendur t mallrave dhe zgjerimit t tregtis. Prodhimet e zejtaris s qyteteve ilire mbulojn tani rrethin e tyre t ngusht dhe lvizin n drejtimet m t ndryshme pr t ushqyer reciprokisht tregjet e njri-tjetrit; jo rrall
ato shtrihen n krahina t brendshme. N qoft se deri n fund t shek. IV popullsia e ktyre krahinave t largta knaqej me prodhimet e qeramiks lokale t punuar me dor ndrsa prodhimet e importit ishin sende luksi tepr t rralla, m von prodhimet e qeramiks qytetare ilire deprtojn gjersisht n kto an dhe hyjn n konsumin e prditshm t popullsis.Zonat e thella t dasaretve dhe t fiseve t tjera m t vogla q banonin n krahinat malore t rrjedhjeve t siprme t Shkumbinit, t Devollit dhe t Osumit furnizonin
me prodhimet e tyre qytetet e jugut, t cilat ishin m t dendura dhe m t zhvilluara. Marrdhniet e bots ilire me Dyrrahun e Apolonin bhen m intensive. Megjithse kto nuk jan m qendrat e vetme q furnizojn tregun ilir, prapseprap vazhdojn t luajn nj rol t rndsishm. Midis tyre duket se ka nj ndarje t qart t zonave t tregtimit: ndrsa Dyrrahu shtrin veprimtarin e vet kryesisht mbi krahinat n veri t Shkumbinit, n orbitn e Apolonis hyjn ato n jug t ktij lumi. Prmes ktyre dy qendrave prhapen gjersisht n Iliri edhe prodhimet e qyteteve t Apulis. Mallrat e qendrave greke q gjenden krahas tyre jan prkundrazi m t rralla, kurse ato maqedone dhe t Epirit ndeshen kryesisht n zonat kufitare.

Rrugt kryesore npr t cilat lviznin mallrat dhe zhvillohej tregtia me botn ilire ishin luginat e lumenjve; ndr to ajo e Drinit, e Shkumbinit, e Devollit, e Osumit dhe e Vjoss formonin arteriet m t rndsishme. Rrug t tjera t shumta, t dors s dyt, prshkonin grykat e ngushta dhe qafat e maleve pr t lidhur njrn krahin me tjetrn. Sado t vshtira
q ishin kto rrug, asnj krahin e Iliris Jugore nuk mbeti n kt koh e izoluar dhe jasht ndikimit t marrdhnieve tregtare me qytetet.M e rndsishmja sht se n tregun e brendshm mbizotronin prodhimet lokale, t cilat konkurronin si me prodhimet q vinin nga Dyrrahu e Apolonia, ashtu edhe me ato t importit dhe q ishin kryesisht sende luksi.

Fuqizimi ekonomik dhe rritja e prodhimit zejtar u lejoi qyteteve Skodra, Bylis, Amantia e Olympe t presin gjat gjysms s par t shek. III monedhat e tyre prej bronzi n emr t bashksive qytetare prkatse.

Organizimi shoqror e politik

Burimet nuk hedhin drit plotsisht mbi strukturn shoqrore dhe organizimin politik t qytetit ilir. Megjithat nuk sht vshtir t kuptohet se nj baz ekonomike e till si ajo q u krijua n Iliri n kohn e lulzimit t jets qytetare i takonte nj shoqrie antike t zhvilluar
me t gjitha tiparet e saj.

Duke qen qendra ekonomike, nj vend me rndsi n popullsin e qyteteve zinte shtresa e prodhuesve zejtar dhe e mjeshtrve ndrtues, t cilt mund t ishin qytetar t lir ose dhe skllevr. Prania e ktyre t fundit dshmohet n qytetet ilire vetm prmes burimeve q lidhen me ngjarjet e mbarimit t shek. III dhe ato t fillimit t shek. II p.e. son, por nuk ka dyshim se n kt koh ato nuk jan nj dukuri e re, ashtu si nuk jan vet qytetet q prmendm. Shtresn tjetr t popullsis e prbnin pronart e punishteve zejtare, tregtart dhe n qytetet bregdetare, detart. Krahas tyre, n qytetet ilire jetonin, me sa duket, edhe prfaqsues t aristrokracis s vjetr fisnore q mbshteteshin n pronn e tokave dhe t blegtoris. Si e till popullsia e qyteteve paraqitej n kt etap e diferencuar shum qart n shtresa shoqrore me interesa t ndryshme.

Nga pikpamja e organizimit politik mbi bazn e federalizmit qyteti s bashku me rrethinat fshatare dhe kshtjellat q formonin sistemin e tij mbrojts dhe u shrbenin nevojave t tregtis, prbnin koinonin q mbante emrin e qytetit kryesor, i cili ishte qendra e ksaj njsie.Koinoni kishte organe q zgjidheshin çdo vit nga eklesia ose mbledhja e prgjithshme. Prej saj dilte kshilli legjislativ ose buleja, si dhe organi prfaqsues i njsive i prbr nga damiorgt. Zbatimi i vendimeve bhej nga nj kolegj npunsish, t quajtur prytan q zgjidheshin çdo vit, t shoqruar nga nj sekretar. N krye t koinonit qndronte strategu. N koinonin e bylinve strategu ishte nj npuns ushtarak q shoqrohej n kt funksion edhe nga hiparku, komandanti i kaloris. Pastaj vinin me radh npunsit e ngarkuar me edukimin e rinis (gymnasiarkt), me organizimin e festave dhe t garave sportive (epimelett), me drejtimin e rojeve (toksarkt, peripolarkt) etj..

Koinoni duke qen nj organizm autonom prbnte nj njsi administrative t shtetit ilir. Si rrjedhim, shteti prbhej nga disa koinone t organizuara mbi bazn e federatizmit.

Veprimtari e rndsishme e qyteteve ishte emetimi i monedhave. Skodra, Lisi, Bylisi, presin monedhat e tyre n emr t bashksive qytetare, gj q dshmon jo vetm pr fuqin ekonomike t ktyre qyteteve, por edhe pr nj autonomi politike q ato gzonin n kuadrin e shtetit ilir. Simbolet e monedhave t tyre hedhin drit, mbase edhe mbi karakterin e pushtetit politik n kto qytete. Pasqyrimi i anijes n monedhat e Skodrs ka mundsi t prfaqsoj nj shenj pr tregtin detare q zhvillonte qyteti dhe t jet, n kt mnyr, nj e dhn e trthort pr peshn sunduese t shtress tregtare n qytet. N Bylis, prkundrazi, prdoret si simbol fytyra e themeluesit legjendar t qytetit, duke theksuar me kt traditn, me t ciln lidhej kryesisht shtresa aristrokratike e qytetit.

Pak m i qart bhet ky problem n burimet e çerekut t fundit t shek. III. Ktu pr her t par bhet fjal se n krye t qyteteve qndronin polidinastet (sundimtar t qyteteve), t cilt i nnshtroheshin plotsisht pushtetit t mbretit.

Dyrrahu dhe Apolonia

Prfshirja e Dyrrahut dhe e Apolonis n gjirin e shtetit ilir pati pasoja t rndsishme si pr jetn e ktyre qyteteve, ashtu edhe pr vet shtetin ilir.

T dhnat arkeologjike tregojn se qysh nga çereku i fundit t shek. IV p.e. son, lidhjet e ktyre qyteteve me botn ilire bhen m t dendura dhe m t drejtprdrejta. Tregtis s Dyrrahut dhe t Apolonis iu hapn lirisht rrugt e gjera t tregut ilir. Q nga kjo koh n krahinat e brendshme ilire fillojn t deprtojn me lehtsi prodhimet e zejtaris s zhvilluar
t tyre. Nprmjet ktyre qyteteve, n Iliri hynin mallrat e importit, midis t cilave vendin m t rndsishm e zinin ato q vinin nga brigjet e prtejme t Adriatikut.

Dyrrahu dhe Apolonia fillojn t hedhin n treg monedha t reja argjendi, ndr t cilat prhapje t gjer merr drahma e argjendt e ktyre dy qyteteve. Ajo ishte destinuar kryesisht pr tregtin me botn ilire, prandaj edhe me t drejt sht pagzuar « drahma ilire ». Shfaqje
e re e ksaj kohe sht prerja nga kto qytete e monedhave t bronzit. Vnia n qarkullim dhe pranimi n mas, siç tregojn gjetjet, i ktyre monedhave me vleft shum her m t vogl se monedhat e argjendit, tregon se ekonomia monetare ishte zhvilluar n nj shkall t gjer n Iliri.

Gjat ksaj kohe Dyrrahu dhe Apolonia jetojn nj periudh t vrtet lulzimi. Ndrtimet m t rndsishme e m monumentale n kto qytete i prkasin periudhs pas mesit t shek. IV p.e. son. Forcimi ekonomik dhe pasurimi i tyre nga tregtia me botn ilire u lejuan t ndrtonin mure t fuqishme mbrojtse, q prfshinin n gjirin e tyre siprfaqe shum m t mdha nga ato q njihnin m par, t ngrinin tregje e sheshe publike, shtitore, tempuj, gjimnaze e godina t mdha administrative.

Nj dukuri e re filloi t prshkoj dhe t ndryshoj n nj drejtim t caktuar jetn shoqrore t ktyre qyteteve dhe prbrjen e mparshme etnike t tyre. Emrat ilir q jan gjetur vitet e fundit mbi gurt e varreve t zbuluara n nekropolin e Dyrrahut, prbjn mbi 1/3 e trsis s emrave t njohur n kt qytet nga monumentet epigrafike. Kto emra dshmojn pranin n mas t popullsis ilire n to. Emrat ilir t prytanve dhe t npunsve monetar q gjenden n t dyja faqet e monedhave prej argjendi dhe bronzi dhe emrat n vulat e tjegullave t Dyrrahut dhe t Apolonis, tregojn se popullsia ilire kishte nj pesh me rndsi n jetn ekonomike, dhe kishte siguruar t drejta qytetare t plota deri n znien e posteve m t larta n jetn administrative e politike t qytetit. Midis emrave t shumt ishin edhe kta: ??????, Ge?????, ?a????, ?aa???da?, ???ta???, ?????????, ???t??, pr Dyrrahun, ?at??, ?p??ad?? etj., pr Apolonin.

Kshtu qysh nga fundi i shek. IV p.e. son, Dyrrahu dhe Apolonia humbasin karakterin tipik t nj kolonie, mbasi popullsia e tyre prbhet n nj prqindje t madhe edhe nga ilirt. Procesi i ilirizimit t ktyre qyteteve, rezultat i shtrirjes s sovranitetit ilir mbi to, ushtroi nj ndikim t thell mbi gjith jetn sociale-politike e kulturore t Iliris n shekujt e mpastajm. Rezultati i ktij procesi qe shkputja e plot e Dyrrahut dhe e Apolonis nga qytetet mm dhe integrimi i tyre i plot n jetn ekonomike e politike t shtetit ilir. Kt integrim e favorizonte prputhja e interesave t tyre ekonomike e politike me ato t shtetit ilir. Mbreti dhe shtresa sunduese e shtetit ilir lakmonin fuqin ekonomike t ktyre qyteteve t mdha, kurse skllavopronart e Dyrrahut dhe t Apolonis pushtetin e fuqishm t sundimtarve ilir mbi nj krahin shum m t gjer se sa territoret e ngushta t qyteteve- shtete t tyre me pasuri dhe treg t gjer. Rezultati u arrit, siç tregojn faktet, sado t pakta, nprmjet nj lufte t ashpr politike, mjaft t ndrlikuar, ku u przien edhe fuqi t jashtme, por edhe si rrjedhoj e nj domosdoshmrie t diktuar nga kushtet objektive t kohs.

5. RËNIA E DINASTISË SË GLAUKISË



Gjendja politike n vitet 270-231

Pas lufts s fundit t Mytilit kundr Aleksandrit II t Epirit, n vitin 270, nuk flitet m n burimet pr shtetin ilir. Duke zbritur drejt vitit 230 dalin t dhna t reja mbi kt shtet.

Megjithse n vshtrimin e par kjo duket si nj periudh e errt, ajo prbn n vetvete nj faqe me shum interes n historin ilire. Gjat gjysm shekulli, q nga Glaukia deri te Mytili, shteti ilir kishte mundur t’i bnte ball me sukses agresionit t Kasandrit dhe m pas t Pirros e pasardhsit t tij. T gjith kta kishin dshtuar n ndrmarrjet e tyre dhe m n fund qen detyruar t hiqnin dor prej Iliris. Ndrkaq gjendja n Greqi mbetej e paqndrueshme. Sundimtart maqedon, Antigon Gonata dhe i biri i tij Demetri, u gjendn trsisht t angazhuar n teatrin grek t veprimeve politike e ushtarake pr t ruajtur hegjemonin e Maqedonis n kto an.

Pr shtetin ilir kjo qe nj periudh qetsie n marrdhniet me fqinjt, veçanrisht me Maqedonin, dhe me kt duhet shpjeguar edhe heshtja e burimeve. Por nuk qe Gonata ai q « diti, siç pretendohet, t’u imponoj paqen fqinjve veriperndimor ». Burimet nuk bjn fjal pr nj gj t till.N qoft se midis Iliris dhe Maqedonis nuk pati n kt koh ndonj konflikt, kjo duhet shpjeguar m tepr me faktin se ilirt, t lodhur nga luftrat e deriathershme, nuk mundnin, pra, edhe nuk krkuan t’i shfrytzonin vshtirsit e Maqedonis n interes t tyre.

Ndrkaq ka t ngjar q nga mesi i shek. III p.e. son ose pak m par shteti ilir t ket njohur nj periudh trazirash t brendshme, hollsit e t cilave nuk njihen mir. Nuk sht çudi q zhvillimi i vrullshm i qyteteve t veriut, t mbetura jasht konflikteve luftarake q prekn pjesn jugore t shtetit ilir bashk me qytetet e tij, t ket ndryshuar raportin e forcave dhe t ket ndikuar apo t jet br baz e ndryshimeve politike q pasqyrohen vetm n zvendsimin e dinastis sunduese t Glaukis me at t Agronit dhe n shkputjen e dy qyteteve t rndsishme t Adriatikut Lindor, t Dyrrahut e t Apolonis, nga shteti ilir.

KREU IV

SHTETI I EPIRIT




1. LINDJA E SHTETIT TEK EPIROTËT

Territori dhe popullsia

N periudhn antike treva q nga malet e Llogaras dhe t Kudhsit me rrjedhjen e mesme t Vjoss n veri dhe deri n gjirin e Ambrakis dhe n kufijt e Etolis n jug, q nga malet e Pindit n lindje e deri tek brigjet e detit Jon n perndim, prbnte nj njsi gjeografike- politike m vete t formuar historikisht dhe t njohur me emrin Epir, nga greqishtja e vjetr Apeiros q do t thot stere, tok.

Me fjaln Epir autort grek nnkuptonin n fillim çdo vend kontinental prball ishujve.Po me kt kuptim, p.sh., Homeri e quan Akarnanin Epir, gjithashtu m von edhe Tukididi. Kshtu i quanin edhe brigjet prkundrejt tyre banort e ishujve t Jonit, duke u nisur nga pozita e vet ishullore.

Ky emr i prdorur n fillim si nj emr i prgjithshm pr t caktuar pozitn kontinentale t krahins etnikisht ilire, q ndodhej prball tyre, u shndrrua m von n nj nocion t prveçm gjeografik, q i atribuohej nj krahine t veçant me kufijt pak a shum t prcaktuar historikisht.

N kt kuptim emri Epir ndeshet pr t parn her tek shkrimtari grek i fundit t shek. VI p.e. son, Hekateu, kur thot se Oriku sht liman i Epirit, dhe pak m von tek Pindari, i cili e quan Epirin « t famshm me hapsira kodrash t shklqyeshme... q fillojn nga Dodona e deri n brigjet e Jonit ».

N gjysmn e dyt t shek. IV p.e. son, me transformimin e bashksis molose n nj shtet t ri federativ, t quajtur epirot, q prfshinte pjesn m t madhe t popullsis s ktij territori duke pasur nj nnshtetsi t vetme, epirote, emri Epir merr tani nj kuptim t prcaktuar qart politik.

Shkrimtari grek i shek. IV p.e. son numron n kt koh n Epir vetm 14 fise, por nga burimet e tjera historike-epigrafike rezulton q ky numr t ket qen shum m i madh. Nga fiset m kryesore ilire, t cilat luajtn nj rol t rndsishm n historin politike t ksaj krahine, prmenden sidomos thesprott, kaont, molost etj.. Ndrmjet ktyre fiseve ndodhnin luftra t vazhdueshme pr eprsi territoriale dhe politike dhe kishte nj prirje pr separatizm midis sundimtarve t veçant t tyre. Kjo gjendje vazhdoi t paktn deri n fillim t shek. IV p.e. son, kur mbretrit molos arritn t’u imponohen shum prej fiseve fqinje epirote dhe t krijonin nj mbretri t fuqishme, me baz federative, q autort grek e quanin Koinon t molosve.

Premisat pr krijimin e shtetit n Epir

Si rezultat i zhvillimit t mparshm ekonomiko-shoqror, n shek. V p.e. son n Epir ishin krijuar t gjitha premisat pr lindjen e formacioneve t hershme shtetrore.

Diferencimi social, sidomos tek fiset ekonomikisht m t prparuara t ksaj krahine, siç ishin molost, kaont, thesprott etj., pasqyrohet qart n burimet historike q n shek. VIII- VII p.e. son, por tani ai merr prpjestime m t gjera. Aristokracia epirote e toks dhe e bagtive, kishte arritur t’u impononte pushtetin e vet prodhuesve t vegjl fshatar dhe t shfrytzonte pr interesat e saja ekonomike punn e shtresave t tjera e t skllevrve.

N duart e ksaj aristokracie ishin grumbulluar tashm pasuri t mdha q i mundsonin asaj t hynte n marrdhnie t ngushta me shoqrin antike t Greqis.

N gjysmn e dyt t shek. V p.e. son, n Epir ekzistonin edhe shtresa t tjera; prveç aristokracis s toks, ishte fuqizuar edhe shtresa e zejtarve e tregtarve. Shum kuptimplot n kt drejtim paraqitet nj mbishkrim i vitit 427/426 zbuluar n sanktuarin e Poseidonit n Tenar, sipas t cilit nj far Eskrioni, epirotas, liron skllavin e tij, Herakleid, duke ia kushtuar kt akt hyut t detrave. Sipas prmbajtjes dhe vendgjetjes s mbishkrimit Eskrioni duhej t kishte qen pikrisht njri nga prfaqsuesit e tregtarve skllavopronar epirotas t lidhur me tregtin detare. Kjo sht prova m e hershme epigrafike, q dshmon pr ekzistencn e institucionit t skllavris n Epir t paktn q nga gjysma e dyt e shek. V p.e. son.

Mbi bazn e ktij diferencimi t brendshm dhe t lufts s vazhdueshme q bnin sundimtart e fiseve t veçanta pr nnshtrimin e fqinjve t tyre, n Epir lindn nj tok federatash, sistemi politik i t cilave mbshtetej n bashkimin e nj grupi fisesh t federuara
t quajtura koine.

M hert kto bashksi u krijuan rreth fiseve ekonomikisht dhe politikisht m t fuqishme t Epirit, si tek thesprott, kaont dhe molost. Ashtu siç paraqiten n mesin e shek. V, ato ndryshonin midis tyre jo vetm nga madhsia dhe rndsia politike, por edhe nga struktura e tyre organizative. Sipas nj lajmi t Tukididit, i cili u referohet viteve t para t lufts s Peloponezit, Koinonet e kaonve dhe t thesprotve nuk e njihnin pushtetin e mbretit. N krye t tyre qndronin dy magjistrat m t lart ekzekutiv t quajtur n traditn historike, prostat, t cilt zgjidheshin çdo vit nga rrethet aristokratike t fisit q kryesonte Koinonin.

Molost, ndryshe nga dy koinonet e para, sundoheshin nga mbretr, pushteti i t cilve tanim ishte br i trashgueshm. Tukididi prmend q n vitin 470 p.e. son nj mbret molos Admetin, q i dha strehim politik gjeneralit grek Themistokliut t dbuar me ostrakizm nga Greqia. Sipas prshkrimit t ksaj ngjarjeje, Admeti paraqitet si nj sundimtar me origjin fisnike, i fuqishm dhe me influenc deri n rrethet qeveritare t Athins.


Pr veprimtarin politike t federatave t Epirit burimet historike heshtin pothuajse fare. Ato i shohim t dalin n skenn e historis vetm n kohn e lufts s Peloponezit, kur ushtrit e kaonve, t thesprotve, t molosve etj., me sundimtart e tyre n krye, marrin pjes n ann e Sparts n ekspeditn luftarake kundr qytetit Strato t Akarnanis.

Midis ktyre bashksive t veçanta rolin m t rndsishm dhe aktiv n historin politike t vendit filloi ta luaj Mbretria e Molosve. N qoft se deri n fundin e shek. V p.e. son kto bashksi vepronin t veçuara dhe n konflikte t brendshme me njra-tjetrn, tani sht Mbretria Molose ajo q do t marr iniciativn pr t zgjeruar pushtetin e saj dhe pr ta vn Epirin n rrugn e bashkimit t tij politiko-ushtarak.

Titulli: Historia e Popullit Shqiptare
2. KOINONI (LIDHJA) E MOLOSËVE




Gjendja ekonomiko-shoqrore dhe kulturore e Epirit n fundin e shek. V dhe gjat shek. IV p.e. son

Nga fundi i shek. V dhe sidomos gjat shek. IV p.e. son, n Epir vihet re nj zhvillim i mtejshm i ekonomis n t gjitha degt e saj: n bujqsi, blegtori, e sidomos n zejtari; zhvillohet prodhimi i mallrave, zgjerohen lidhjet tregtare etj..

N Epir shfaqet tani nj faktor shum i rndsishm q luan nj rol t ndjeshm n zhvillimin e mtejshm, ky sht qyteti epirot. Kshtu n fundin e shek. V dhe n gjysmn e par t shek. IV, sipas t dhnave burimore historike dhe arkeologjike, lindin qytetet Kasope, n krahinn e Kasopis n skajin jugperndimor t Epirit dhe Elea afr Velianit n krahinn Eleatis t Thesprotis. N Epirin Qendror lindin qytetet Passaron (Gardhiqi), kryeqendra tradicionale e shtetit t molosve dhe qyteti i Kastris q identifikohet me Euremenin ose Tekmonin antik.

N gjysmn e dyt t shek. IV p.e. son urbanizimi n Epir mori prpjestime m t mdha dhe rritet akoma m shum pesha e tij n zhvillimin ekonomik dhe politik t vendit. Lindin qytete t reja, midis t cilave n Thesproti, Elina (Dymokastro), Kutçi dhe Gitana (Gumani) q sipas Tit-Livit, duhet t ishte qendra kryesore e Koinonit t thesprotve; n Kaoni, Teqeja e Melanit, Himara, Foinike (Finiqi), q ishte qyteti m i madh dhe m i fort i Kaonis dhe kryeqendra e saj.

Qytetet e Epirit, ashtu sikurse dhe ato t Iliris, ishin t fortifikuara me mure t fuqishme prej blloqesh shumkndshe ose t ndrthurura me teknik muraturash trapezoidale apo kuadratike sipas kushteve t veçanta t terrenit ose t guroreve. Pr prforcimin e mureve ngriheshin kulla n vendet m t atakueshme nga armiku. N sistemet m t hershme fortifikuese kto kulla mungonin ose ishin dukuri t rralla. Vetm nga gjysma e dyt e shek. IV, ato hyn n prdorim t gjer si nj komponent i nevojshm dhe i domosdoshm n kushtet e zhvillimit t mtejshm t tekniks luftarake.


Mnyra antike e prodhimit i dha nj hov t menjhershm prodhimit zejtar dhe sidomos atyre degve q lidheshin me ndrtimet. Brenda mureve mbrojtse t ktyre qyteteve kishte murator, gurskalits, farktar, poçar, tjegullabrs, arkitekt etj.. Zhvillimi i degve t ndryshme t zejtaris dhe shtimi i prodhimeve bujqsore dhe blegtorale nxitn dhe m tej
zgjerimin e tregtis brendaprbrenda, me kolonit helene t bregut t Jonit dhe sidomos me krahinat fqinje mesdhetare. Kjo e fundit zhvillohej m tepr prmes trafikut detar, t prcaktuar nga vet pozicioni i favorshm bregdetar i krahinave, megjithse funksiononin n kt drejtim dhe rrugt toksore.

N qoft se deri n shek. V p.e. son Epiri lidhjet ekonomike i mbante kryesisht me Korinthin dhe kolonit e tij n brigjet e Jonit, nga fundi i ktij shekulli ai filloi t orientohet edhe nga Athina. Tani jan mallrat e prodhimit atik, ata q mbizotrojn n tregjet e Epirit. Prej ktej Athina si kmbim trhiqte prodhime bujqsore e sidomos blegtorale, lkura, lnd druri etj., pr t cilat ajo kishte gjithnj nevoj. N zhvillimin e tregtis detare rol t veçant luanin edhe portet detare n brigjet e Kaonis, si Onkesmi, Himara, Butrinti etj..

Zgjerimi dhe intensifikimi i tregtis çoi nga ana e vet n shtimin progresiv t prodhimit t mallrave, bri t nevojshme lindjen dhe qarkullimin e monedhs autonome. N fillim ishte Lidhja e Molosve ajo q hedh e para n treg monedhn e vet (rreth viteve 400 p.e. son). Kto ishin monedha kryesisht prej bronzi, megjithse pati n kt koh edhe prerje jetshkurtr dhe t kufizuar monedhash prej argjendi. M von filluan t presin monedha edhe qytete t veçanta dhe n fund t shek. IV edhe shteti federativ i epirotve.

Mbretria e Molosve gjat sundimit t Tharyps (423-385 p.e. son)

N çerekun e fundit t shek. V p.e. son shtetin e molosve e kryesonte Tharypa (423-385 p.e. son), i cili, sipas nj lajmi t Tukididit, e trashgoi fronin mbretror t babait n nj mosh t mitur duke pasur pr nj koh si tutor Sabylintin, prijsin e atintanve.

Tradita historike i atribuon ktij sundimtari nj seri reformash t karakterit ekonomik, ushtarak dhe kulturor, t cilat çuan n zgjerimin dhe n forcimin e mtejshm t Mbretris Molose. N radh t par ato prekn formn e hershme t qeverisjes dhe legjislacionin e vjetr t vendit. Kuvendi i popullit si organ i trashguar nga rendi i komuns primitive, mori tani prmbajtje t re. N organet drejtuese t shtetit, rol t rndsishm fillon t luaj prostati, funksionari m i lart i shtetit pas mbretit. Ky zgjidhej pr çdo vit n Kuvendin e Popullit nga rrethet aristokratike, t cilat ushtronin fuqishm autoritetin e tyre n kuvend. Duke qndruar pran mbretit, si mbrojts i ligjeve t vendit, prostati n fakt e kufizonte shum pushtetin mbretror, dhe me kt ai ruante t palkundshme pozitat e aristokracis n veprimtarin politike t shtetit.

Kjo form e kufizuar e pushtetit qendror nga aristokracia e toks, si edhe ligjrimi i t drejtave t tjera t saj, i japin Mbretris Molose atributet e nj shteti me mbeturina t theksuara t rendit fisnor. Mbretria Molose q n fillim t veprimtaris s saj politike trhoqi vmendjen e shteteve fqinje t Mesdheut dhe sidomos t Athins dhe t Sparts, t cilat sapo kishin nisur midis tyre konfliktin e armatosur pr supremaci ekonomike dhe politike n Greqi. N kt konflikt historikisht t njohur si Lufta e Peloponezit dhe q, siç dihet, zgjati me ndrprerje t
vogla plot 28 vjet (432-404 p.e. son) dhe pati pasoja t rnda pr Greqin, t dyja palt ndrluftuese bn prpjekje q t siguronin prkrahjen e shtetit t ri t molosve, meq territori i tij zinte nj pozicion mjaft t favorshm strategjik me rrugn midis brigjeve veriperndimore t Greqis dhe t Maqedonis e Thesalis.

N fillim ishte Sparta ajo q ushtroi ndikimin e saj mbi shtetin molos. N vitin 429 p.e. son, molost i ofrojn asaj deri ndihmn ushtarake, duke drguar kontingjente t konsiderueshme lufttarsh pr pushtimin e qytetit Stratos t Akarnanis.

Mirpo edhe pas ksaj fushate t pasuksesshme, e cila synonte t dobsonte ndikimin e Athins n kt zon kufitare t Epirit, diplomacia athinjote nuk hoqi dor nga prpjekjet e saj pr t prmirsuar marrdhniet me shtetin e molosve. Ajo kishte shum nevoj pr prkrahjen e ktij shteti t ri energjik n qendr t Epirit. Prmes territorit t tij Athina mund t kontrollonte nga shpina maqedont e paqndrueshm t Perdiks si dhe thesalt, me t cilt ajo sapo kishte krijuar lidhje miqsore pas kryengritjes s lynkestve (433 p.e. son).

Nga ana tjetr, me kto marrdhnie Athina synonte t kishte edhe prfitime ekonomike. Se sa rndsi i jepte Athina lidhjeve me shtetin molos, kt e tregon dhe fakti se ajo n kt koh merr prsipr edukimin e Tharips s vogl n nj nga shkollat e Athins dhe e pret at m von n Athin me nderime t veçanta duke e regjistruar si qytetar nderi.

Pr vendosjen e marrdhnieve t mira me Athinn ishte i interesuar gjithashtu edhe vet shteti i molosve, i cili krkonte t siguronte prkrahje pr politikn e zgjerimit territorial q projektoi Tharypa, t ciln ai filloi ta realizonte n vitet e fundit t jets s tij.

Kto marrdhnie t ngushta ekonomike dhe politike me Athinn i hapn rrug deprtimit
t ndikimit t qytetrimit helen, i cili u shfaq n strukturn organizative t shtetit, n ndrtimet, n prdorimin e gjuhs dhe t shkrimit grek n rrethet e aristokracis dhe t administrats shtetrore, n trajtimin tipologjik dhe metrologjik t monedhave t para molose sipas prototipave t monedhs atike t fundit t shek. V dhe fillimit t shek. IV p.e. son. Ky ndikim do t shfaqet gjithashtu dhe n jetn kulturore e artistike, qendra e s cils bhen qytetet. N Passaron, p.sh., mendohet t jet ftuar dramaturgu i shquar grek Euripidi, pr t vn n sken tragjedin e tij « Andromaka », ku lavdrohej origjina dinastike e mbretrve molos. Kjo vepr ndikoi shum n kultivimin e mitit gjenealogjik t molosve, sipas t cilit zanafilla e tyre i referohet tani Molosit, biri i Neoptolemit t Akilit dhe i Andromaks, t ves s Hektorit, q pas shkatrrimit t Trojs erdhn dhe u vendosn n Epir.

Lidhja Molose (çereku i par i shek. IV p.e. son).

Struktura e saj organizative
Gjat sundimit t Alkets, birit t Tharyps, shteti molos mori zhvillim t mtejshm. Nuk sht prcaktuar me saktsi se n ç’koh dhe n ç’rrethana e trashgoi fronin. Dihet se n vitin 385 p.e. son ai gjendej i strehuar politik tek Dionizi, tirani i Sirakuzs. N burimet historike nuk jepen as motivet q e shtyn Alketn t braktiste fronin. Ka mundsi q ky, duke dashur t vazhdonte politikn e aleancs me Athinn, n nj koh kur kjo kishte psuar tashm humbje ushtarake dhe diplomatike nga Sparta, t ket ndeshur n kundrshtimin e partis filospartane. N kt koh kjo filloi t aktivizohej shum, sidomos pas fitoreve t Agesilaut n Akarnani (389-388 p.e. son), q i hapn rrugn Sparts pr t shtrir ndikimin e vet jo vetm n Greqin Veriperndimore, por edhe n Epir.

Dionizi q ishte interesuar dhe po vepronte aktivisht pr t vendosur nj kontroll efektiv n detin Adriatik dhe mbi rrugt q t çonin pr n Epir, e mirpriti Alketn dhe e ndihmoi at q t rikthehej n fronin e humbur. Me kt mnyr tirani i Sirakuzs synonte t siguronte nj aleat t ri, q do t prkrahte piksynimet e tij politike dhe tregtare n brigjet e Iliris dhe t Epirit. Pr kt qllim n vitin 385 p.e. son, Dionizi bri nj marrveshje me Alketn pr t ndrhyr ushtarakisht n territorin e shtetit t molosve duke i siguruar nj ndihm efektive n kontingjente luftarake dhe armatime. Ky sulm i papritur i forcave t bashkuara iliro-sirakuzane, u shkaktoi molosve rreth 15 000 t vrar sipas Diodorit t Sicilis.
Prforcimet q u drgoi Sparta molosve nuk e ndryshuan gjendjen e tyre t vshtir. Siç duket, ajo nuk u angazhua aq shum n kt luft, pasi nuk ishte e interesuar t hynte n konflikt me Dionizin. Kshtu ky aksion i nxitur prej tiranit t Sirakuzs prfundoi me sukses dhe me rivendosjen e Alkets n krye t shtetit molos.

Pasi prforcoi pozitat brendaprbrenda mbretris, Alketa vazhdoi politikn e zgjerimit territorial t shtetit t tij t filluar q n kohn e Tharyps, rivendosi marrdhniet e ndrprera pr pak koh, me Athinn. N vitin 377 ndihmoi aktivisht Lidhjen e dyt detare
t Athins, duke lehtsuar veprimet e saj luftarake kundr Sparts n pellgun e Jonit.N vitin 372 p.e. son Alketa i dha mundsi nj reparti prej 600 pelltastsh t Stesiklit, t kalonin npr territorin molos dhe t lidheshin n Korkyr prmes bregut t Epirit.

Me politikn e tij ekspansioniste, Alketa arriti t shtrij sovranitetin e vet mbi nj territor t konsiderueshm t Epirit. Sipas nj mbishkrimi dekretor t viteve 370-368 p.e. son kufijt e Mbretris Molose q trashgoi n kt koh i biri i tij Neoptolemi, shtriheshin n lindje deri n Hestiotiden perndimore, n verilindje deri n kufijt e Orestides n luginn e siprme t
Haliakmonit dhe n veriperndim prmes nj rripi toke deri n kufijt e Parauejes n rrjedhjen e mesme t Vjoss. Molost doln n det siç duket n zonn e Kestrins, n veri t lumit Kalama (Thiamis). Nga perndimi pas aneksimit t Dodons n fund t shek. V p.e. son, molost e shtrin kontrollin e tyre deri tek lugina e siprme e Aheronit.

Kjo shtrirje territoriale e Mbretris Molose n kohn e Alkets, duket se prputhet plotsisht me cilsimin q i bn ktij sundimtari Polidami i Fardales n nj fjalim t transmetuar nga historiani e gjenerali grek Ksenofoni, kur e quan at « sundimtar suprem t Epirit ».

Kto t dhna burimore dhe epigrafike tregojn se n kohn e ktij sundimtari dhe t pasardhsit t tij kishte avancuar mjaft procesi i bashkimit politik t popullsive t veçanta t Epirit, proces ky q çoi n krijimin e organizimit m t gjer shtetror q njihet me emrin Lidhja e Molosve.

Duke gjykuar nga t dhnat mbishkrimore t ksaj periudhe, n kt Lidhje prveç molosve bnin pjes edhe shum popullsi t tjera epirote, si tripolitt, kelaitht, paialt, arktant, genoait, ethenestt, onopernt, etj.. Kto grupe t veçanta etnike merrnin pjes n qeverisjen
e ksaj lidhjeje prmes prfaqsuesve t zgjedhur t tyre, t cilt n dekretet mbishkrimore quhen demiorg ose synarhont.

Nj mnyr e till qeverisjeje, i jepte ktij formacioni t ri shtetror karakter federativ, por nn hegjemonin e molosve.

Lidhja Molose, e cila prfaqsonte etapn e par n procesin e zgjerimit dhe t konsolidimit progresiv t shtetit federativ t Epirit, kishte nj struktur organizative t brendshme t prcaktuar qart me institucione legjislative dhe ekzekutive. N krye t Lidhjes s Molosve qndronte mbreti nga familja e Eakidve. Por pushteti i tij, ashtu siç e thekson Aristoteli, ishte i kufizuar. Mbreti kur merrte pushtetin n dor, ishte i detyruar t bnte fli n altarin e hyut t lufts n Passaron dhe t betohej prpara prfaqsuesve t shtetasve t tij, se do t sundonte sipas ligjeve t vendit. Prfaqsuesit nga ana e tyre, i premtonin mbretit se do ta prkrahnin at gjat sundimit t tij. Ky betim tradicional midis mbretit dhe prfaqsuesve, ishte nj form e trashguar nga rendi i vjetr fisnor, por q tani merr nj prmbajtje t re duke siguruar me kt ndikimin e aristokracis n drejtimin e ksaj lidhjeje shtetrore.

Mbreti ishte komandant suprem i ushtris s Lidhjes Molose dhe gzonte nj pushtet t padiskutueshm n koh lufte. Pas mbretit funksionari m i lart n Lidhjen Molose vinte Prostati, nj magjistrat eponym q zgjidhej pr çdo vit nga komunitetet e ndryshme etnike t bashkuara n kt lidhje. Ai kryesonte kuvendin e popullit, e thirrte at, drejtonte punt e tij, paraqiste propozimet pr t’u miratuar etj..

N mbishkrime s bashku me prostatin prmendet edhe sekretari, q zgjidhej pr çdo vit zakonisht nga i njjti fis, t cilit i prkiste dhe prostati. Kuvendi i popullit prbhej, me sa duket, nga t gjith burrat e aft pr luft, qofshin kta molos apo antar t bashksive t tjera q prfshiheshin n Lidhjen e Molosve. Ky kuvend votonte vendime, t cilat akordonin t drejta qytetarie, proksenie dhe privilegje t tjera. N kt kuvend legjislativ mund t merrnin pjes t gjith burrat e aft pr t mbajtur arm t t gjitha komuniteteve etnike t prfshira n Lidhjen e Molosve. Kuvendi mund t mblidhej disa her n vit, me prjashtim t rasteve t jashtzakonshme. Vendi i mbledhjeve t tij ishte Passaroni, megjithse ato mbaheshin edhe n qendra t tjera, si p.sh. n Dodon etj.. Vendimet apo ligjet pr t cilat votonte Kuvendi, prgatiteshin siç duket nga nj institucion tjetr i veçant, nga Kshilli. Ky ndoshta ishte ai senat pr t cilin flet Justini duke ia atribuar krijimin e tij mbretit Tharyp.

Organ tjetr, i ndryshm nga Kshilli, ishte dhe kolegji i prfaqsuesve t komuniteteve t ndryshme n Lidhjen e Molosve, me an t t cilve ato merrnin pjes n drejtimin e prbashkt t punve t shtetit. N krye t ktij kolegji, qndronte mbreti nga familja e Eakidve dhe dy magjistratt e zgjedhur çdo vit, prostati dhe sekretari, t cilt mund t ishin molos ose jo. I tr ky organizim shtetror i jepte Lidhjes Molose, q prfaqsonte njkohsisht dhe shtetin m t fuqishm n Epir deri n çerekun e fundit t shek. IV p.e. son, formn e nj shteti federativ monarkik.

Marrdhniet politike t Lidhjes me Maqedonin

Pas viteve 60 t shek. IV p.e. son n politikn e jashtme t Lidhjes Molose vihen re ndryshime t dukshme, q çuan n zgjerimin territorial dhe n fuqizimin e mtejshm politik t saj.

N kt koh n kufijt verilindor t Epirit filloi t mkmbet me shpejtsi shteti maqedon. Gjat sundimit t Filipit II Maqedonia u shndrrua n nj monarki t fuqishme t centralizuar, n nj forc kryesore politike dhe ushtarake n Ballkan.

Duke shfrytzuar krizn e shteteve greke, Filipi pasi zgjeroi dhe konsolidoi shtetin e vet, nuk vonoi t ndrhynte edhe n çshtjet e brendshme t tyre duke zhvilluar nj politik konsekuente hegjemoniste mbi to. N kt drejtim Epiri duhet t shrbente si nj mbshtetje pr t shtrir kontrollin maqedon n brigjet perndimore t Greqis, pr kt qllim Filipi II i dha nj rndsi t veçant vendosjes s nj aleance t qndrueshme me Lidhjen Molose. Pr kt aleanc ishte interesuar dhe vet Lidhja, sa koh q Maqedonia do t’i linte dor t lir pr ta çuar m tej politikn e zgjerimit t mtejshm t kufijve t saj. Dhe jo rastsisht Arryba, i cili kryesonte n kt koh Lidhjen, shpejtoi t lidhte krushqi me Filipin II, duke i dhn ktij t fundit n vitin 357 p.e. son mbesn e tij, Olymbin pr grua.

Midis viteve 360-344 p.e. son, Lidhja Molose shnon nj zgjerim t mtejshm t territorit t saj nga verilindja duke arritur kufirin m t largt n kt drejtim deri tek Parauejt n pellgun e Prmetit, Timfejt dhe Orestt n luginn e siprme t Haliakmonit.

Por n vitin 344 p.e. son, Lidhja detyrohet t heq dor nga kto krahina, t cilat Filipi II ia kaloi Maqedonis. Kur pak m von Athina nisi t przihet n çshtjet e brendshme t Epirit, duke rrezikuar pozitat e Maqedonis n Epir, Filipi II sulmoi ushtarakisht Ambrakin duke kaluar npr territorin shtetror t Lidhjes. Pasi mposhti Ambrakin dhe nnshtroi kolonit helene t elejve n Kasopi, Buketin, Pandosin dhe Eletren, zboi nga froni Arrybn, aleatin e lkundur dhe t pabindur t Maqedonis, i cili krkoi strehim n Athin. N krye t Lidhjes Molose vuri kunatin e vet Aleksandrin 20-vjeçar, t mbiquajtur Molos, t cilit i dorzoi dhe qytetet q sapo i kishte pushtuar. Pr ta angazhuar edhe m shum ndaj Maqedonis, Filipi II i dha Aleksandrit pr grua t bijn, Kleopatrn, dhe e prkrahu at n politikn e zgjerimit territorial t shtetit molos. Gjat sundimit t Aleksandrit (342-331 p.e. son), Lidhja Molose i zgjeroi shum kufijt e saj n drejtim t krahinave jugore dhe veriperndimore t Epirit. Nn kontrollin e Lidhjes hyn tani jo vetm kolonit elease, por edhe tr Kasopia fqinje, t cilat u bn aleat t saj (symnatios), duke gzuar nj far autonomie dhe t drejtn q t prisnin monedhat e tyre.

Aleksandri arriti t’i imponoj pushtetin e tij dhe Koinonit t hesprotve, deri athere i pavarur, megjithse territorialisht n prfitim t Lidhjes Molose, e cila ushtronte mbi t presion t vazhdueshm, pr t dal n det. Jasht kontrollit t shtetit molos ende mbetej n kt koh Koinoni i kaonve, q vazhdoi t ruante pavarsin e tij. Zgjerimi territorial n drejtim t pjess m t zhvilluar nga pikpamja social-ekonomike t Epirit dhe n mnyr t veçant dalja e tij gjersisht n det, e fuqizuan edhe m shum ekonomikisht dhe politikisht shtetin molos, dhe hapn rrug pr nj intensifikim t lidhjeve sidomos me brigjet perndimore t Mesdheut.

N vitin 334 p.e. son Tarenti krkoi nga Aleksandri molos ndihm ushtarake, meqense po rrezikohej pavarsia e qytetit dhe e aleatve t tij nga lukant. Aleksandrit do t’i jepej mundsia q t prhapte influencn e Epirit edhe n qytetet e tjera t Italis s Jugut, pr t ciln ishin t interesuara shtresat sunduese t vendit, q ai prfaqsonte dhe n mnyr t posaçme ajo tregtare. Kjo u b nxitje q Aleksandri t ndrhynte aktivisht n çshtjet e qyteteve greke t Italis s Jugut.

Pasi ia la sundimin e Mbretris Epirote gruas s vet sa koh q ai do t mungonte, Aleksandri u nis pr n Itali me forca t kufizuara, sipas Aristotelit me 15 anije ushtarake dhe mjaft anije tregtare. Me t zbritur n Itali, ai e zgjeroi brthamn e ushtris s tij relativisht t vogl, me forca tarentine si edhe me mercenar, me lukan t dbuar dhe me kontingjentet
q i vun n dispozicion qytetet e tjera greke t krcnuara nga fiset italike.

N fillim Aleksandri korri nj sr fitoresh kundr lukanve dhe samnitve, futi n dor Heraklen, kolonin e Tarentit, Sipontin e Apuljes etj., dhe pr nj koh ai e konsideroi veten sundimtar t plot mbi to. Nga kjo pozit, ai bri marrveshje dhe me qytete t tjera, madje dhe me Romn. Nga vendet e kontrolluara prej tij drgoi pr n atdhe 300 familje t shquara
si pengje. M von lukant dhe samnitt e morn veten dhe me forca t shumta t bashkuara, filluan t ushtrojn prher e m tepr presion mbi ushtrin epirote dhe t aleatve t saj numerikisht m t pakt, derisa n dimrin e vitit 331-330 p.e. son, pas nj beteje t prgjakshme pran Pandosis, jo larg Kozencs, forcat e Aleksandrit u thyen keqas dhe ai mbeti i vrar n kt betej.

Me rrjedhimet q patn kto ngjarje n Epir mbyllet dhe etapa e par e zhvillimit historik t shtetit federativ epirot.

Titulli: Historia e Popullit Shqiptare
3. ALEANCA (SYMAHIA) EPIROTE



Formimi i shtetit t epirotve dhe organizimi politik i tij

N gjysmn e dyt t shek. IV p.e. son ndodhn ndryshime t nj rndsie t veçant n organizimin shtetror t Epirit. Lidhja e Molosve shndrrohet tani n nj form t re shtetrore t nj karakteri gjithnj federativ, si edhe m par, por me nj emrtim t ri kushtetues, t quajtur aleanc e epirotve.

Ky shtet i epirotve, siç rezulton nga t dhnat e ndryshme burimore t kohs, u formua nga bashkimi i shtetit t molosve me aleatt (symahoi) e tij, me Kasopene dhe qytetet e Eleas fqinje me t, si edhe me shtetin e thesprotve.

Nuk njihen me saktsi motivet q çuan n konsolidimin juridik t ktij organizimi t ri shtetror; po kshtu ekzistojn mendime t ndryshme rreth saktsimit t dats s ksaj ngjarjeje, duke e vendosur at n kohn e Aleksandrit ose fill pas vdekjes s tij kur ishte regjente e shoqja e tij Kleopatra. N qoft se do t pranohet se organizimi i ksaj forme t re shtetrore u b nga Aleksandri Molos, prpara se ai t fillonte fushatn luftarake n Itali, ather kjo duhet t ket qen rrjedhoj e fuqizimit t mtejshm t Mbretris Molose. Por, nse formimi i saj do t ket ndodhur fill pas vdekjes s Aleksandrit, ky organizim duhet par
si rrjedhoj e dobsis s autoritetit t sundimtarve molos. Megjithat, sht e sigurt, se rruga drejt ksaj zgjidhjeje t re n organizimin shtetror t vendit qe hapur nga Aleksandri me politikn e federimit t territoreve t reja q i ishin atashuar Lidhjes Molose.

Federata epirote nga pikpamja e forms s qeverisjes, prfaqsonte nj shtet federativ me baz monarkike dhe me t drejta t barabarta t t gjith pjesmarrsve n t. N kuadrin e ksaj federate çdo bashksi e madhe apo e vogl etnike kishte organizimin e brendshm t saj, Kuvendin e popullit, prostatin e tij. Bashksit merrnin pjes n qeverisjen e shtetit epirot nprmjet kolegjit t prfaqsuesve (damiorg) t tyre, q dilte nga çdo komunitet i veçant etnik.

Institucionet drejtuese t ktij shteti nuk ndryshonin nga pikpamja funksionale nga ato t Lidhjes Molose. Ndryshimi i emrave t tyre nga molos n epirot, nuk shprehin ende ndonj diferencim real t institucioneve shtetrore. N kt drejtim mund t thuhet se Lidhja e Molosve vazhdon, zgjerohet, por pa u dobsuar, n nj form t re, n at t shtetit epirot.

N krye t shtetit qndronte mbreti, i cili zgjidhej gjithnj nga familja mbretrore e molosve t dinastis tradicionale t Eakidve, por tani si mbret i shtetit epirot. Si edhe m par, pushteti i tij vazhdoi t ishte i kufizuar nga prostati, i cili megjithse ruante titullin « i molosve » ushtronte autoritetin e tij mbi t gjith territorin e shtetit epirot. Ai kishte pr detyr t ruante ligjet, t organizonte mbledhjet e asambles t nnshtetasve epirot, t’i drejtonte ato, t bhej interpret midis mbretit dhe nnshtetasve n kmbimin e premtimeve reciproke n faltoren e Zeusit Arcios, n Passaron etj..


Eklesia e molosve, ia lshon vendin tani nj asambleje t re m t gjer ku merrnin pjes popullsia e tr shtetit epirot. Kjo asamble me funksione legjislative, q miratonte edhe dekretet shtetrore quhej Symahia e epirotve.

Kjo federat me karakter t theksuar politik-ushtarak merrej edhe me çshtje t veçanta ekonomike dhe financiare q ishin n funksion t saj. Kshtu p.sh. n baz t nj mbishkrimi dekretor t viteve 317-312 p.e. son, gjetur n Dodon, nxirret prfundimi se t ardhurat doganore ishin caktuar t mblidheshin pr llogari t ksaj aleance.

Me krijimin e ksaj kushtetute konfederale epirote, ndryshoi dhe sistemi i mparshm monetar.Monedhat e molosve, t thesprotve dhe t kasopasve, t cilat qarkullonin deri ather n Epir si monedha autonome, zvendsohen tani me nj prerje t prbashkt pr t tr Epirin, gj q pasqyrohet qart dhe n legjendn e tyre, « e epirotve ». Nuk dihet me saktsi se ku qen prer kto monedha t Symahis. Mund t endohet t ket qen Dodona, ku m von do t provohet dhe ekzistenca e nj punishteje monetare. Por kjo nuk prjashton mundsin q ato t jen prer dhe n ndonj vend tjetr, si p.sh. n Pasaron.

Aleanca epirote, me gjith ndryshimet q mund t ket psuar gjat jets s saj, historikisht vazhdoi t ekzistonte rreth nj shekulli deri n vitet 334-233 p.e. son, kur u zvendsua nga Lidhja Republikane Epirote.

Shteti i ri epirot n çerekun e fundit t shek. IV p.e. son

Pas vdekjes s Aleksandrit molos, shteti i Epirit u gjet prpara vshtirsive serioze, t shkaktuara nga grindjet e brendshme midis grupeve t ndryshme politike t shtresave sunduese, si edhe nga krijimi i situatave t jashtme t jo t favorshme, q çuan n prishjen e ekuilibrit n marrdhniet midis shtetit t Epirit dhe t Maqedonis.

N krye t lufts kundr Maqedonis u vu tani Olymbia. Kjo, fill pas vdekjes s vllait, qe kthyer n vendlindje pr t’iu kundrvn Antipatresit t Aleksandrit maqedon, me t cilin ishte n opozit. Duke ardhur n Epir ajo zboi nga regjenca Kleopatrn (330-328 p.e. son) dhe filloi t sundoj shtetin epirot si tutore e t nipit t mitur, Neoptolemit II pr nj koh dhe bashk me Ajakidin t birin e Arrybs.

N vitin 317 p.e. son, prpjekjet e Olymbis pr t marr pushtetin n Maqedoni, u kurorzuan me sukses, por vetm pr pak koh, pasi qe e detyruar ta lshoj at nga presioni ushtarak q i bri asaj Kasandri, i biri i Antipatrit. E ndjekur prej tij Olymbia u strehua n Pella, ku m kot priti ndihmn e Ajakidit, meqense nj pjes e madhe e ushtris s tij kundrshtoi vendimin pr t hyr n luft me Maqedonin. Kjo revolt e ushtarve, aktivizoi n prapavij elementt promaqedon, t cilt e detyruan kshillin e aleancs m n fund t dboj Ajakidin nga froni dhe t rivendos lidhjet me Maqedonin. Olymbia e lodhur nga rrethimi i gjat, uria dhe nga sulmet e pareshtura t armikut, u dorzua m n fund dhe u vra nga kundrshtart e saj. Kjo disfat n frontin e lufts, i dha shkas nj vale t trbuar ndjekjesh kundr prkrahsve t Ajakidit. Opozita krkoi t zhdukte edhe t birin e tij, Pirron dyvjeçar, por nuk arriti, pasi njerzit e tij e drguan fshehurazi tek mbreti ilir Glaukia, me t cilin Ajakidt kishin lidhje.

Pr t shuar qndresn antimaqedone n vend, Kasandri vendosi n Epir nj regjim pushtimi. Ai e bri kt siç duket, me qllim q t ishte i lir n zbatimin e politiks s tij pushtuese n brigjet e Jonit dhe t Adriatikut. Por ky presion i vazhdueshm politik dhe shoqror i Maqedonis, shkaktoi nj val t paprmbajtur zemrimi midis popullsis epirote, e cila u hodh n opozit t hapur me shkelsit e t drejtave t saj. Kt paknaqsi e shfrytzoi Ajakidi. Ky, pasi u kthye n atdhe n vitin 313 p.e. son, me ndihmn e prkrahsve t tij nga Etolia, mundi t organizoj me lehtsi ushtrin epirote dhe sulmoi kundrshtart e tij t brendshm dhe t jashtm. Kjo ndodhi n nj koh kur Maqedonia sapo kishte filluar luftn kundr etolve dhe ilirve. Megjithat kjo fushat e Ajakidit nuk pati sukses dhe vet mbreti mbeti i vrar n fushn e betejs.

Gjendja n Epir nuk ndryshoi as m von, kur n krye t shtetit epirot u vendos Alketa II, i biri i Ajakidit. Ai bri shum prpjekje pr t’u shkputur nga Maqedonia, por pavarsisht nga sukseset e prkohshme, ai u detyrua m n fund t pranonte paqen me kundrshtarin n kushte t favorshme pr kt. Alkets II iu desh t ndryshonte dhe politikn e vet dhe t bnte aleanc me Maqedonin. Ky veprim krijoi nj opozit t fort n Epir, kundr s cils ai luftoi me ashprsi, por pa rezultat. Ndrkaq, veprimet e tij arbitrare, shkaktuan zemrimin e popullsis, q shprtheu n nj kryengritje hakmarrse dhe q prfundoi me vrasjen e Alkets II dhe t bijve t tij.

N vitin 307 p.e. son u duk sikur gjendja do t ndryshonte. Glaukia, duke mos e par me sy t mir fuqizimin e ndikimit maqedon n Epir, ndrhyri me forc n punt e brendshme t tij dhe vendosi n fronin mbretror Pirron 12-vjeçar dhe bashk me t edhe ndikimin e tij. Por ky nuk zgjati m shum se 5 vjet, pasi Kasandri organizoi me njerzit e vet shfronsimin e Pirros, n nj koh kur ai ende nuk kishte forcuar mir pozitat e tij, dhe vendosi n fron
Neoptolemin II. I ndodhur n kt koh jasht Epirit, Pirroja u vu n shrbim t sundimtarve helenistik, Demetr Poliorketit dhe Ptolemeut t Egjiptit pr disa vite me radh. N kto vende ai pati rast q t shoh e t msoj shum si nga jeta shoqrore, ashtu edhe nga arti luftarak i ktyre vendeve, ku dhe u dallua s teprmi duke treguar shkathtsi, guxim dhe trimri t rrall n nj varg betejash.

N vitin 297 vdekja e Kasandrit t Maqedonis dhe zemrimi i popullsis epirote ndaj sundimit arbitrar t Neoptolemit II, e ndihmuan Pirron q t rikthehej n atdhe. Pr kt veprim ai qe prkrahur dhe nga Ptolemeu, i cili shpresonte t kishte n personin e Pirros nj mbshtetje efektive pr planet e tij n Greqi. Pasi zbarkoi n brigjet e Epirit me forcat e veta ushtarake t sjella nga Egjipti dhe duke gjetur prkrahjen e popullit q, sipas Plutarkut, e priti duke e prshndetur me mbiemrin « Shqiponj », Pirroja u vendos m n fund n fronin e Mbretris Epirote. N fillim ai u prpoq t prforconte pozitat e tij n Epir, dhe kt e arriti me durim, duke e ndar pr nj koh fronin me Neoptolemin II, i cili kishte ende prkrahs n qarqet sunduese. Kur ia arriti ktij qllimi, dhe, pasi mori vesh se rreth tij po kurdisej nj kurth nga prkrahsit e Neoptolemit, Pirroja e vrau kt, dhe pas ksaj shpejtoi t prqendronte t tr pushtetin mbretror n duart e veta.

Epiri n kohn e sundimit t Pirros (297-272 p.e. son)

N fillim t shek. III p.e. son, Epiri del nga kriza e vshtir dhe me pasoja t rnda politike q e kishte mbrthyer pas vdekjes s Aleksandrit Molos dhe vihet n rrugn e zhvillimit t mtejshm ekonomiko-shoqror dhe politiko-kulturor.

Nga nj politik e paqndrueshme e brejtur nga kontradikta t brendshme dhe presione nga jasht, shteti epirot kalon tani n nj politik energjike t pavarur, me nj perspektiv t gjer n fushn e forcimit t pushtetit shtetror dhe t zgjerimit territorial t tij, q u realizuan me nj shpejtsi dhe me nj mnyr t papar deri ather. Gjat sundimit t Pirros shteti epirot bhet nj fuqi imponuese e kohs me nj pushtet t fort mbretror, me nj potencial t madh ushtarak si dhe me nj autoritet politik t shquar n botn mesdhetare t ksaj kohe.

Pirroja vendosi marrdhnie diplomatike me disa shtete t fuqishme t asaj kohe dhe i forcoi lidhjet me martesa t shumta q bri me bijat e sundimtarve t tyre. Q kur ishte n oborrin e Ptolemeut I, Pirroja qe martuar me t bijn e tij Antigonn, m von pas vdekjes s saj, me Lanasen, t bijn e Agathoklit t Sirakuzs, prej s cils mori si prik dhe Korkyrn
q ai kishte pushtuar dhe pastaj edhe me t bijat e sundimtarve ilir, Audoleonit t paionve dhe t Bardhylit t Ri. Pirroja i kushtoi vmendje t posaçme organizimit t ushtris, prpunimit t nj strategjie efektive luftarake, pr t cilat kishte njohuri t mdha teorike, si dhe rritjes s aftsis luftarake t ushtris. Ai favorizoi gjithashtu dhe prparimin ekonomik dhe kulturor t vendit q u pasqyrua n zhvillimin dhe n intensifikimin e mtejshm t urbanizimit t Epirit. U zhvillua nj veprimtari e dendur ndrtuese n qytetet ekzistuese si n Dodon, Ambraki apo n qytetet e tjera t reja epirote, midis t cilve Berenike, Kasopi dhe Antigonea n Kaoni, t cilt mbajn emra q kan t bjn me siguri me kohn e sundimit t Pirros. Pr nj nivel t lart t artit t ndrtimit n kt koh dshmojn edhe shtpit shum t bukura dhe t ruajtura mir t Amotoposit n Molosi, ku mendohet t ket qen dhe Fylakeja antike.

Pirroja projektoi nj politik t jashtme aktive ekspansioniste. Ai ndrhyri n çshtjet e ndrlikuara t bots greko-maqedone dhe italike me mendimin q t krijonte nj shtet t madh epirot, i cili do t prfshinte Ballkanin dhe prtej detit, Gadishullin Italik.

S pari, Pirroja e drejtoi vmendjen nga Maqedonia, ku pas vdekjes s Kasandrit kishin shprthyer turbullira pr trashgimin e fronit.Kt gjendje t vshtir t Maqedonis e shfrytzoi pr t ndrhyr n punt e brendshme t saj si prkrahs i Aleksandrit, t birit t Kasandrit. Me kt rast Pirroja i shkputi Maqedonis mjaft krahina q gjendeshin n at koh nn kontrollin e saj dhe pikrisht Tymfen e Paraunen epirote t pushtuara nga Filipi II, Amfilokin, Akarnanin dhe Ambrakin, t ciln e bri kryeqytet t mbretris s tij.

Marrdhniet e fqinjsis s mir me Maqedonin nuk vazhduan shum dhe u prishn n vitin 294 p.e. son, kur Demetr Poliorketi zhduku aleatin e tij Aleksandrin dhe mori n duar frenat e Mbretris Maqedone. N kt situat Pirroja duke mos qen m i sigurt n kufijt lindor t mbretris s tij, u vu n opozit t hapur me sundimtarin e ri maqedon dhe aderoi n aleancn antimaqedone q u krijua pak m von n Greqi. N vitin 289 p.e. son, Demetri duke dashur t’u imponohej kundrshtarve t vet,pushtoi Etolin dhe sulmoi Epirin, por Pirroja kundrveproi menjher. Pasi theu maqedont n Etoli, duke u shkaktuar atyre humbje shum t mdha, i detyroi ata t trhiqeshin dhe nga Epiri.

Kundr Demetrit t Maqedonis filloi t veproj pak m von koalicioni i sundimtarve helenistik: Ptolemeu i Egjiptit u nis me nj flot t madhe dhe ngriti kundr tij qytetet e Greqis, kurse Lysimaku, sundimtar i Trakis dhe i nj pjese t Azis s Vogl, hyri n Maqedonin Veriore duke e shkretuar at. Kjo gjendje vuri n lvizje edhe Pirron, i cili e sulmoi Maqedonin nga jugu. Ky iu drejtua qytetit Edisa, dhe e pushtoi at pa hasur n ndonj qndres t madhe, meq forcat m t rndsishme t ushtris s Demetrit ishin dislokuar n veri kundr Lysimakut. Pirroja ndrkaq prparonte pa ndonj qndres nga ana
e maqedonve dhe arriti, madje, t shpallej mbret i tyre. Por kjo gjendje nuk zgjati shum, pasi qe detyruar t’i ndante zotrimet e tij n Maqedoni me Lysimakun, i cili pretendonte se kishte dhn ndihmes n sukseset e Pirros duke mbrthyer pr nj koh forca t shumta t Demetrit n kufirin verior t Maqedonis. Kto lshime t Pirros mnjanuan konfliktin e mundshm me Lysimakun, por nuk zhdukn kontradiktat midis tyre.

N kt koh, zotrimet e shtetit epirot n Ballkan arritn zgjerimin e tyre m t madh. Pirroja sundonte tani jo vetm mbi tr Epirin, por edhe mbi nj pjes t madhe t Maqedonis dhe t Thesalis n lindje, mbi krahinat greke n jug t Epirit, ku bnin pjes Ambrakia, Amfilokia e Akarnania. N veri zotrimet e tij shtriheshin dhe mbi nj pjes t vogl t Iliris, si edhe mbi disa ishuj t Jonit ku bnte pjes edhe Korkyra. Kjo hapsir territoriale, megjithat, nuk prbnte nj organizim t qndrueshm politik rreth nj brthame t fuqishme qendrore, as edhe nj komunitet territoresh dhe popullsish t bashkuara me interesa t prbashkta, por nj konglomerat popujsh me zhvillim jo t njllojt social, ekonomik dhe politik, t nnshtruar nga ushtria epirote n krye t s cils qndronte si komandant Pirroja. Kjo ishte arsyeja q kto zotrime, n rastin m t volitshm, u shkputn nga varsia e Epirit. Dhe ky rast u shfaq menjher pas shpartallimit t Demetrit n Azi. Lysimaku q e ndiente tani veten t lir dhe kohn t prshtatshme pr t aneksuar tr Maqedonin, u drejtua me forca t mdha kundr Pirros dhe e detyroi at t hiqte dor nga pushtimet n Maqedoni dhe n Thesali.

Ndrkaq n Italin e Jugut u zhvilluan ngjarje, t cilat nuk lan pa trhequr vmendjen e sundimtarit epirot, sidomos tani pas humbjes s Maqedonis. Qytetet greke t Italis s Jugut, me t cilat Epiri kishte vendosur me koh lidhje tregtare, t dobsuara nga lufta e konkurrenca ndrmjet tyre, nuk qen n gjendje t zhduknin kontradiktat e ashpra q karakterizonin marrdhniet midis tyre.

Kt gjendje e shfrytzoi me sukses Roma, e cila ndrhyri pr t’i zgjidhur kto kontradikta n t mirn e vet. Por ky fakt ngjalli paknaqsi tek Tarentint, q hyn n konflikt t hapur me romakt. Duke mos e prballuar eprsin e forcave romake, me t cilt u bashkuan si aleat edhe lukant, mesapt dhe tarentint krkuan ndihmn e Pirros.

Shtetit epirot iu dha pr t dytn her mundsia q t ndrhynte aktivisht n punt e brendshme t qyteteve t Italis s Jugut. Qarqet sunduese t Epirit e mirpritn kt ftes, duke shpresuar se lufta n Itali do t’u sillte prfitime t mdha.Pirroja iu prgjigj me knaqsi ksaj thirrjeje, duke menduar se kishte ardhur koha pr t br hapin e rndsishm n formimin e nj perandorie t madhe n perndim.

Pirroja n Itali

N vitin 280 p.e. son, n krye t nj ushtrie t madhe t prbr kryesisht nga kontingjente molossh, thesprotsh dhe kaonsh (20 000 kmbsor, 3 000 kalors, 2 000 varktar e 500 hobetar), Pirroja u nis pr n Itali, duke pasur me vete dhe 200 elefant.Pasi arriti n Tarent ai mori menjher masa pr ta vn qytetin n pozita lufte; rekrutoi ushtar nga popullsia qytetare dhe n krye t forcave t bashkuara i doli prpara ushtris romake q po prparonte n drejtim t qytetit. T dy ushtrit kundrshtare u ndeshn pran Herakles. Ktu u zhvillua beteja e par, n t ciln Pirroja korri nj fitore t shklqyer, q ia ngriti lart autoritetin mbretit epirot n sy t aleatve. N ann e tij kaluan tani dhe fiset italike kundrshtare t Roms, si edhe pjesa m e madhe e qyteteve greke t Italis s Jugut.

Fitorja e Herakles, megjithat nuk e zgjidhi fatin e lufts. N vitin 277 p.e. son, Roma grumbulloi forca t tjera t mdha dhe e detyroi Pirron t hynte prsri n luft me t. Por n nj betej t ashpr dhe t prgjakshme q u zhvillua pran Askulit, Pirroja arriti t’i thyente pr t dytn her romakt. Ata nuk mundn t’i qndronin manovrimit taktik luftarak
t Pirros dhe aq m pak sulmit t trbuar t elefantve, t cilt solln panik n ushtrin romake. Pirroja fitoi edhe ksaj radhe, por kjo fitore i kushtoi atij humbje shum t mdha. Q ather fitore t tilla me humbje u bn zakon t quhen fitore pirrike ose « fitore e Pirros
». Pavarsisht nga sukseset e para t shpejta dhe t bujshme t Pirros, gjendja e tij n Itali sa vinte e vshtirsohej. Forcat epirote t ndodhura larg atdheut t tyre, vinin gjithnj duke u paksuar dhe duke u dobsuar, ndrsa Roma kishte ende rezerva t shumta materiale e
njerzore pr t vazhduar luftn. Pirroja, megjithat, nuk u trhoq nga fushata e tij n Itali. Mirpo, pa prfunduar ende paqen me romakt, ai u nis pr n Sicili pr t’i shkuar n ndihm Sirakuzs, t ciln e kishin sulmuar kartagjenasit. Pr t kontrolluar gjendjen n Itali, ai la vetm disa garnizone.

N vitin 276 p.e. son, forcat aleate epirote, greke dhe italike t udhhequra nga Pirroja, i shpartalluan keqas pushtuesit e ishullit dhe i zbuan ata pothuaj nga tr Sicilia. Kjo fitore e shpejt dhe e shklqyer e rriti pushtetin politik dhe ushtarak t Pirros, saq siciliasit e deklaruan at prijs dhe mbret t tyre. Por Pirroja, si gjithnj i paprmbajtur n aspiratat e tij
t guximshme politike, filloi menjher t ushqej mendimin pr t’u hedhur n Afrik edhe pse nuk e kishte t sigurt akoma gjendjen n Itali.I prer n vendimin e tij, ai iu vu prgatitjes s flots dhe organizimit t ushtris, pa menduar se ata krkonin rezerva t mdha njerzore dhe financiare, t cilat siciliasit e lodhur nga luftrat dhe anarkia q kishte pllakosur vendin pas vdekjes s Agathoklit, nuk mund t’i siguronin. Nga ana tjetr, ndrhyrja arbitrare e Pirros n punt e brendshme t qyteteve t Sicilis dhe shkelja nga ai e traditave t tyre demokratike, bri q Pirroja t humbiste dita-dits e m shum besimin n ishull dhe t bhej objekt sulmesh dhe komplotesh t rrezikshme pr jetn e tij dhe fatin e ushtris epirote. Kt situat t brendshme plot turbullira dhe pasiguri, e shfrytzoi menjher Kartagjena, e cila drgoi ushtri t mdha pr ripushtimin e ishullit. T prkrahur tani edhe nga qytetet opozitare, kartagjenasit arritn me lehtsi t’i shkaktonin humbje mbretit epirot. N duart e tij mbeti vetm Sirakuza, por edhe prej saj atij iu desh t hiqte dor, meqense n kt koh romakt kishin rifilluar sulmet kundr aleatve dhe garnizoneve t tij n Itali. Me t’u kthyer n Itali, Pirroja riorganizoi forcat e veta dhe t aleatve t tij dhe u drejtua menjher kundr dy konsujve romak, t cilt me legjionet e tyre po vepronin n drejtime t ndryshme. N kt situat ai vendosi t’i thyej ato veçmas, sa koh q ende nuk ishin bashkuar. Sulmoi n befasi legjionin romak q gjendej pran Beneventit. Ktu u zhvillua edhe beteja e tret dhe e fundit pr Pirron n Itali, ku psoi disfat t plot. Pasi qe trhequr me humbje t mdha n Tarent, Pirroja provoi t krkoj ndihma nga Antigon Gonata dhe Antiohu i Siris pr ta vazhduar luftn kundr Roms, por m kot. I lodhur dhe pa pasur ndonj shpres pr t realizuar i vetm qllimet e tij n Gadishullin Italik, ai u kthye n Epir me ushtrin epirote q i kishte mbetur, duke ln n Tarent vetm t birin e tij Helenin.

N luftn kundr Roms Pirroja angazhoi forca t mdha epirote dhe aleate, q mbulonin mjaft mir legjionet e kundrshtarit dhe manovroi me sukses pr nj koh n operacionet luftarake, duke vn n prdorim nj sistem taktik luftimi nga m t prparuarit e kohs. Mirpo ushtria q komandonte Pirroja, ndryshonte nga prbrja dhe fryma luftarake nga ajo
e kundrshtarit. Ajo nuk e kishte kompaktsin e ushtris romake t prbr nga nnshtetasit e vet, por ishte nj ushtri m tepr mercenarsh, t armatosur m s miri dhe t udhhequr nga nj strateg i talentuar, por q kishte hyr n nj aventur ushtarake.

Pas dshtimit t fushats italike, Pirroja u prpoq t shfrytzonte n favor t tij gjendjen e krijuar n Ballkan. S pari, vendosi t shtinte n dor Maqedonin. N vitin 274 p.e. son ai hyri n luft me sundimtarin e saj Antigon Gonatn, i cili sa koh q Pirroja luftonte n Itali, kishte arritur suksese n konsolidimin e pushtetit t tij qoft n Maqedoni, qoft dhe mbi nj pjes t Greqis. Ai arriti t pushtoj nj territor t gjer t Maqedonis. Antigonit i mbeti vetm pjesa n lindje t lumit Vardar. Ishte e qart se epirott nuk mund t bheshin zot t tr Maqedonis sa koh q Antigoni mbante akoma n dor Maqedonin bregdetare dhe rrugt e komunikacionit detar. N kto rrethana Pirroja vendosi ta luftonte kundrshtarin n Peloponez, i cili gjendej nn kontrollin e tij. N vitin 272 p.e. son, pa siguruar ende mir pozitat e tij n tokat e pushtuara t Maqedonis, ai arriti n Lakoni. Ktu iu desh t prballonte presionin e forcave spartane dhe maqedone t bashkuara kundr rrezikut epirot. Pasi korri nj sr fitoresh t reja, Pirroja sulmoi m n fund Spartn dhe Argosin, me t cilat zhvilloi luftime t ashpra, por pa rezultate. Gjat prleshjeve n rrugt e Argosit, Pirroja u plagos dhe ashtu siç ishte i drrmuar, ra n duart e kundrshtarve, t cilt e vran. Ushtria epirote e mbetur pa prijs qe çorganizuar dhe m n fund u shpartallua.

Me luftrat e tij pushtuese n Ballkan, Itali dhe n Sicili, Pirroja e rriti shum fuqin politike t shtetit epirot dhe autoritetin e tij n botn mesdhetare. Gjat sundimit t tij, Epiri arriti t bhet nj nga shtetet m t fuqishme t kohs helenistike.

N kto luftra Pirroja pati prkrahjen e plot t aristokracis e t skllavopronarve epirot, gjithnj t etshm pr pushtime e lavdi, kurse si mbshtetje kishte ushtrin e vet t strvitur mir, t prbr kryesisht nga fshatar t lir, t gatshm pr t luftuar, meq lufta pr ta ishte nj mjet fitimi, burim plaçke dhe pasurie. N kto suksese t veprimeve ushtarake ndikoi edhe situata e jashtme e favorshme pr t, dhe pikrisht turbullirat e anarkia q krijoheshin her pas here n shtetet fqinje nga rrethanat e ndryshme politike.

Kto suksese t shpejta luftarake, megjithse jo t qndrueshme, i duhen atribuar n nj far mase dhe vet manovrimit taktik, t prsosur pr at koh, t forcave ushtarake gjat luftimit, q ishte kryesisht merit e aftsive t shquara taktiko-luftarake t Pirros.

Fitoret e njpasnjshme dhe guximi i tij i provuar n beteja t shumta, e rritn s teprmi autoritetin e Pirros n sy t bashklufttarve t vet dhe e forcuan aq shum pushtetin e tij, sa q arriti t sundonte dhe t vepronte i lir nga çdo kufizim kushtetues i aleancs epirote mbi territoret e pushtuara. N kt drejtim ai shkoi aq larg sa caktoi, siç duket, edhe fmijt e tij si mbretr trashgimtar n Itali dhe n Sicili.

N kto vende Pirroja preu, n kundrshtim me kushtetutn federative epirote, edhe monedha ari e argjendi personale me legjend « Mbreti Pirro »; por ato, siç kuptohet nga mungesa e tyre n trevat e Epirit, nuk duhet t jen lejuar t qarkullonin brenda territorit t Aleancs, ku vazhdonin t kishin vler vetm prerjet tradicionale t Federats s epirotve.

N qoft se n territoret e pushtuara Pirroja sillej si monark i pakufizuar, brenda Aleancs ai mbetej ashtu si dhe m par mbret i molosve dhe udhheqs me pushtet t kufizuar i Federats epirote.

Pirroja qe nj nga strategt m t mdhenj t kohs helenistike. Kur e pyetn njrin nga shokt e Aleksandrit t Maqedonis, se kush ishte tani strategu m i shquar, ai iu prgjigj: « Pirroja kur t arrij moshn e pjekuris ». Ndrsa m von Hanibali, nj ndr komandantt m t prmendur t bots antike, i dha Pirros vendin e dyt pas Aleksandrit, kurse vetes vendin e tret. Pirroja qe njkohsisht dhe teoricien i madh n artin ushtarak, por planet e tij t gjera nuk ishin gjithnj t studiuara dhe kishin karakterin e aventurave ushtarake. Talenti i tij ushtarak nuk plotsohej me largpamjen e nj politikani t matur dhe t pjekur. Synimet e tij ambicioze u bn pa llogaritur mir tendencat e zhvillimit t vrullshm ekonomik dhe politik t shtetit t ri romak dhe potencialin ushtarak t tij, si dhe mundsit e kufizuara materiale e njerzore t Aleancs Epirote. Pr kt arsye dhe humbja prfundimtare e Pirros n kt ndrmarrje t madhe prtej Adriatikut qe nj prfundim i natyrshm dhe i pashmangshm.

Fundi i sistemit monarkik n Epir

Pas vdekjes s Pirros, Aleanca Epirote filloi gradualisht t humbiste fuqin e saj t mparshme politike dhe ushtarake.Me gjith prpjekjet e bra pr t ruajtur zotrimet e mparshme n Maqedoni, n Greqi dhe n Iliri, ajo qe e detyruar m n fund t trhiqej prej tyre. Trashgimtarit t Pirros, Aleksandrit, q n fillim iu imponua nj luft e rrezikshme nga mbreti i ilirve Mytili, t ciln m vshtirsi mundi ta prballonte.Kurse Demetri II, e detyroi at t hiqte dor jo vetm nga Maqedonia, por pr nj koh dhe nga vet Epiri, mbi t cilin vendosi kontrollin e tij. Pasi qe rikthyer n atdhe me ndihmn e etolve, Aleksandri u prpoq edhe nj her q t rimkmbte fuqin e dikurshme t Aleancs Epirote por m kot, pasi ajo kishte marr tatpjetn.

N vitet 30 t shek. III p.e. son, Mbretria Epirote prjetoi periudhn e fundit t ekzistencs s saj, e mbrthyer n nj kriz t ashpr, e cila rrmbimthi e çoi deri n brerjen e themeleve t regjimit monarkik. Deprtimi gjithnj e m i thell i skllavopronaris n fshatin epirot, po shkatrronte dhe po shpronsonte prher e m shum prodhuesit e vegjl t lir fshatar, q dikur prbnin masn kryesore dhe m energjike t ushtris federative epirote dhe çoi n dobsimin e fuqis dhe t kompaktsis ushtarake.Kjo kriz e brendshme u acarua dhe m tepr nga situatat e jashtme jo t favorshme pr Aleancn Epirote. Prreth saj vepronin tani shtete t tilla t fuqishme, si Maqedonia, Lidhja Etole dhe Shteti ilir, t cilt krkonin secili t fusnin nn kontrollin e vet Epirin, meq ai zinte nj pozit kyçe n planet e politiks s tyre pushtuese.N kto situata sundimtart epirot u treguan t paaft t qeverisnin vendin. Aristokracia epirote, duke par m n fund se ata nuk ishin m n gjendje
t mbronin dhe t prkrahnin si dikur qllimet e saj, e shfrytzoi paknaqsin e popullit pr t’i dhn fund njher e prgjithmon regjimit t vjetruar monarkik n Epir. Ajo e realizoi kt me vrasjen n vitin 234/233 p.e. son t mbretreshs Deidames, q ishte dhe sundimtarja e fundit prej dy shekujsh e dinastis s Ajakidve.