Historia e Popullit Shqiptar

Trevat shqiptare dhe Mbretria Bullgare (shek. IX-X)

Nj ndr arsyet kryesore t krijimit t Tems s Durrsit n gjysmn e par t shek. IX kishte qen prballimi i presionit sllav, prkatsisht i atij bullgar. Q nga fundi i shek. VII, nga shkrirja e fiseve sllave dhe atyre bullgare (me origjin turke), u krijua midis Danubit e maleve Ballkan shteti i par ballkanik sllav, Mbretria Bullgare, e cila shum shpejt u b nj rrezik i madh pr Perandorin Bizantine. Aty nga mesi i shek. IX shteti bullgar i kishte shtrir kufijt e tij n Maqedoni dhe, nn mbretin Boris (852-879), prfshiu edhe brezin midis lumit Devoll e Vjos. Kshtjellat e Devollit dhe e Pulkeropolit (Beratit) u bn baza t pushtetit bullgar n kto an. N vitin 864 Borisi prqafoi s bashku me popullin e vet, fen e krishter, duke marr emrin Mihal. Feja e re i dha kohezionin e duhur shtetit sllavo-bullgar dhe i lejoi atij shtrirjen e mtejshme n territoret bizantine. N kohn e Simeonit (894-927), Bullgaria arriti shtrirjen e saj m t gjer. Me prjashtim t Durrsit e t Shkodrs, Simeoni pushtoi krejt viset n Shqiprin Qendrore e t Poshtme. N jug ai mori Vlorn e nj pjes
t mir t Tems s Nikopojs. N vitin 913 perandori bizantin Konstandini VII u detyrua t’i njihte Simeonit titullin « Perandor i Bullgaris » dhe t martohej me nj vajz t carit bullgar. Ndrkoh prej vitesh Perandoria Bizantine ishte e detyruar t’u paguante bullgarve nj haraç t prvitshm.

Por paqja bullgaro-bizantine nuk vazhdoi gjat. N vitet q ndoqn ushtrit e Simeonit sulmuan Durrsin dhe shkretuan rrethinat e tij. M 918 bullgart u shtyn n jug npr Temn e Nikopojs dhe mbrritn n Gjirin e Korintit.

Gjithsesi ndrra e car Simeonit, pr t krijuar nj perandori bullgare n vend t asaj bizantine, prfundoi me vdekjen e papritur t tij m 27 maj 927. Trashgimtart e tij, Pjetri e Borisi, nuk ishin n lartsin e Simeonit dhe u detyruan t njihnin, kush m shum e kush m pak, sovranitetin bizantin.

Pushtimi bullgar la shenja t dukshme edhe n trevat shqiptare, sidomos n korridorin q zgjatej npr luginn e lumit Devoll e deri n bregdet, ku ai vazhdoi t ruhet deri n fillimet e shek. XI. N krye t krahinave t veçanta ktu u vun bujar bullgar, t cilt shpeshher solln me vete njerzit e tyre, prfshir edhe klerik bullgar, q ndihmuan pr deprtimin e nj kulture sllavo-bizantine n kto treva. N gjysmn e dyt t shek. IX n zonn e Ohrit, Korçs, Devollit, Beratit zhvilloi aktivitetin e tij misionar Klementi i Ohrit, dishepull i Cirilit e Metodit, i cili punoi pr vite me radh pr hapjen e shkollave e t kishave sllave. Nga kjo koh trevat midis rrjedhs s Devollit e t Vjoss u prfshin n ndikimin kishtar e kulturor t Ohrit, t cilin bullgart e kthyen n qendr t Patriarkatit t pavarur bullgar. Me pushtimin bullgar t shek. IX-X lidhet edhe lulzimi i disa qendrave t rndsishme ushtarako-administrative e kishtare, siç ishin Devolli, Glavinica (Ballshi) etj.. N bazilikn madhshtore t Ballshit u gjet n fillimet e shek. XX edhe nj mbishkrim i gdhendur, q kujtonte kthimin e Boris-Mihalit dhe t popullit bullgar n fen e krishter m 864.

Pas disa dekadash nnshtrimi ndaj Perandoris Bizantine, si rezultat i nj kryengritjeje antibizantine q pati pr epiqendr Maqedonin, n fronin bullgar erdhi car Samueli (976-1014). Nn sundimin e tij, qendra e shtetit bullgar u zhvendos nga lindja, Preslavi, n Presp e n Ohr. N kt kuadr trevat shqiptare morn nj rndsi t dors s par dhe u prfshin pr s afrmi n konfliktin e gjat midis Samuelit dhe Perandoris Bizantine. Car Samueli bashkoi nn sundimin e tij krejt Maqedonin deri n Selanik, trevn e vjetr bullgare
midis Danubit dhe vargmaleve Ballkan, si dhe Thesalin, Temat e Nikopojs e t Durrsit, si dhe Dioklen e Rashn n Veri. Nn sundimin e tij u rimkmb Patriarkati i pavarur bullgar, i cili vendosi prfundimisht selin n Ohr, kryeqendra e Samuelit. Dshmit historike tregojn se car Samueli nuk synoi t sjell nj prmbysje n strukturat administrativo-ushtarake t trevave shqiptare t pushtuara prej tij. Kshtu, n Diokle, ai la n pushtet princin Gjon Vladimir, t cilit pr m tepr i ofroi dorn e vajzs s tij, Kozars.
N Durrs, pas vitit 997, Samueli nuk i preku privilegjet dhe pushtetin e paris s qytetit, q prfaqsohej nga familja e fuqishme e Krisilve. Gjon Krisili, proteuon i qytetit, e kishte favorizuar kalimin e qytetit n duart e Samuelit. Aleanca e carit bullgar me Krisilt e parin durrsake u vulos edhe me martesn e tij me t bijn e Gjon Krisilit. N trevn e Vlors e t Beratit, Samueli ia besoi komandn pinjollit t nj familjeje fisnike vendase, Elinagr Frngut. Po kshtu veproi n Devoll, Kolonj, Vageneti e gjetk. Shtrirja e pushtetit t Samuelit n kto vende u lehtsua edhe pr faktin se ai zbatoi nj sistem t ri detyrimesh ndaj fshatarsis, i cili mbshtetej mbi kontributet n natyr e n lehtsira t tjera.

Kundrshtar i car Samuelit, q n fillim t sundimit t tij, ishte perandori i ri bizantin, Bazili II, i mbiquajtur « Bullgarovrassi », (976-1025). Prpjekja e par serioze e tij pr t goditur perandorin e Samuelit prfundoi me disfat m 986 n afrsi t Sofjes (Serdika). Pas ksaj, perandor Bazili II krkoi t gjej aleat n vet trevat e pushtuara nga cari bullgar. N vitin 1001 shprtheu kundrofensiva e madhe bizantine e Bazilit II.

N vitin 1004 Shkupi u kthye n duart e bizantinve e pas nj viti, si rezultat i nj marrveshjeje t fsheht me proteuonin Gjon Krisili, edhe Durrsi iu dorzua perandorit Bazili II. Qeveritari i vn aty nga Samueli, Torona, dhndr i carit bullgar, u arratis n oborrin bizantin. Me an premtimesh e t marrveshjeve paraprake, Bazili II arriti t bj pr vete edhe qeveritar e fisnik t tjer lokal n Berat e n Devoll. Pak nga pak rrethi u shtrngua rrotull Ohrit, kryeqendrs s Samuelit. N qershor 1014, Bazili II i shkaktoi nj disfat t rnd ushtris bullgare n ngushticat e malit Belashik, n rrjedhn e siprme t Strums. Rreth 15 000 lufttar t Samuelit u zun rob. Vet Samueli i shptoi me vshtirsi kapjes dhe u strehua n kshtjelln e Prlepit. Bazili II urdhroi t verbohen robrit bullgar dhe t’i drgoheshin carit t tyre n Prlep. Pamja makabr e ksaj ushtrie t verbr e tmerroi Samuelin q vdiq n vend (6 tetor 1014).

Vdekja e Samuelit shoqroi edhe shprbrjen e perandoris ballkanike t tij. Ivan Vladislavi (1015-1018) u prpoq t vendoste prsri hegjemonin bullgare n provincat perndimore t Diokles, Durrsit e t Nikopojs. Por, n shkurt t vitit 1018, gjat nj sulmi mbi Durrs, cari i fundit i Perandoris Bullgare mbeti i vrar. Pas ksaj, Bazili hyri triumfues n Ohr, ndrkoh q ushtria e tij i shuajti vatrat e fundit t qndress bullgare n lartsit e Tomorrit, n Vlor e n Thesali.

Pavarsisht nga egrsia me t ciln Bazili II asgjsoi Perandorin Bullgare ndaj vendeve e popullsive, q futi prsri nn sundimin bizantin, ai ndoqi nj politik t matur. Kshtu, ai la ktu n fuqi edhe pasktaj sistemin e detyrimeve n natyr, t vendosur gjat sundimit bullgar. Bujqit edhe pasktaj i detyroheshin shtetit nj mod grur, nj mod miell dhe nj shtamb ver. Patriarkati i Ohrit vrtet u ul prej tij n shkalln e kryepeshkopats, por edhe kshtu Bazili II i njohu ksaj nj sr privilegjesh q kisha e Ohrit i kishte fituar n kohn e sundimit bullgar. Po kshtu nuk u prek juridiksioni i kryepeshkopats s Ohrit, e cila me gjith protestat e kryepeshkopatave fqinje, veçanrisht asaj t Durrsit, vazhdoi t ket n varsi mjaft peshkopata q s’kishin qen sufragane t sajat dhe q ishin br t tilla nn sundimin bullgar. Kto t fundit perandori Bazili II i pajisi me toka e bujq me an diplomash t veçanta. Me toka, privilegje, tituj dhe me ofiqe Bazili II pajisi edhe ata krer shqiptar, q gjat luftrave me Samuelin kishin qndruar n krah t tij. Njrit prej tyre, patricit David Arianiti, q llogaritej ndr komandatt m t shquar t tij n betejat me bullgart, perandori i besoi postin e rndsishm e delikat t strategut t Tems s porsakrijuar t Shkupit. Kjo Tem s bashku me Temn tjetr t Paradunavit (Bullgari) kishin pr detyr t kontrollonin territoret e mbretris s dikurshme bullgare dhe t shtypnin q n embrion çdo prpjekje t re pr shkputje nga Bizanti.

N krye t Tems s Durrsit, pikmbshtetja kryesore e bizantinve n bregdetin Adriatik, u vu nj duk, njlloj si n Temn e Selanikut, gj q nnvizonte rndsin e veçant t saj. Po kshtu u veprua m von edhe me Temn e Shkupit.

Kriza e regjimit t temave dhe revoltat e dukve bizantin t Durrsit n gjysmn e dyt t shek. XI

Kryengritja e madhe panballkanike e viteve 1040-1041, si dhe ajo e vitit 1073, q patn jehon t thell edhe n trevat shqiptare, paralajmruan nj periudh t tr trazirash e revoltash, q tronditn nga themelet Perandorin Bizantine. Krahas lvizjeve masive fshatare, periudhn 1040-1081 e karakterizojn edhe nj varg rebelimesh ushtarake t nxitura dhe t drejtuara nga komandantt (strategt) e temave t veçanta. Shqipria e posaçrisht Tema e Durrsit u b n ato vite nj nga pikat m t nxehta t Perandoris Bizantine.

Revoltat ushtarake t gjysms s dyt t shek. XI, mes t cilave edhe revoltat e strategve (dukve) t Durrsit, qe nj pasqyrim i drejtprdrejt i ndryshimeve t brendshme q po psonte n at koh Perandoria Bizantine dhe q lidhen kryesisht me zhvillimin e marrdhnieve feudale. Pas vdekjes s Perandorit Bazili II dhe fundit t dinastis maqedone
me Konstandinin IX Monomahos (1042-1055), mori fund edhe epoka e karakterizuar nga prona e vogl e lir e bujkut-ushtar (stratiotit). Deri n at koh, e mbrojtur me fanatizm prej perandorve bizantin, q hartuan pr kt qllim edhe nj legjislacion t posaçm, prona e vogl u la pasktaj n mshirn e pronarve t mdhenj, q n kurriz t saj filluan t zgjerojn zotrimet e tyre. Nj proces i till i gllabrimit t prons s vogl t lir dhe i ekspansionit t prons s madhe feudale, krcnonte me rrnim klasn e madhe t ushtarve-bujq, t cilt pr m se nj shekull kishin qen shtylla kurrizore e shtetit bizantin, prsa koh bujqit shqiptar qen furnizuesit kryesor t financave dhe t ushtris bizantine. Por bashk me rnien e klass s bujqve-ushtar binte roli edhe i kasts s krerve ushtarak, strategve, ndrkoh q rritej pesha e pronarve t mdhenj t tokave dhe e aristokracis burokratike t kryeqytetit bizantin, Konstandinopojs.

Kto zhvillime t reja n gjirin e perandoris Bizantine prekn nga afr Shqiprin, q ishte vendi klasik i fshatarsis s lir dhe i stratiotve. Ndaj, disa nga kryengritjet ushtarake m t fuqishme t shek. XI patn si teatr kryesor pikrisht trojet shqiptare.

N vitin 1043 ngriti krye kundr pushtetit qendror Georg Maniaku, komandat bizantin i shquar nga luftimet kundr arabve dhe normanve n Sicili dhe Italin e Jugut. Rritja e autoritetit t Maniakut nuk shihej me sy t mir nga strategu i ri bizantin i Italis, Mihal Dokianos, dhe nga vet perandor Konstantini IX, i cili e shkarkoi at nga detyra. I mbshtetur nga repartet e tij besnike, midis t cilave shquheshin kontingjentet e ardhura nga Arbri, Maniaku dha sinjalin e kryengritjes n Sicili, ku trupat e tij e shpalln perandor. N krye t tyre ai zbarkoi n Durrs dhe i prkrahur nga vendasit, q iu bashkngjitn ushtris s tij bizantino-shqiptare, iu drejtua Selanikut npr Rrugn Mbretrore (Egnacia). Ushtria e kryengritsve prparoi n Maqedoni pa hasur pengesa, derisa n vendin e quajtur Ostrov u ndesh me ushtrin perandorake. Vrasja aksidentale e Georg Maniakut, n kohn kur fitorja pr kryengritsit ishte e sigurt, solli shuarjen e lvizjes.

Megjithat, ecuria e kryengritjes s Georg Maniakut tregoi qart se Shqipria, e veçanrisht Tema e Durrsit n vendin e Arbrit (Arbanon) ishin kthyer tashm n nj terren pjellor pr ngjarje t tilla. Historiani bizantin i shek. XI, Mihal Ataliati, shprehet se n at koh shqiptart, dikur aleat t Perandoris Bizantine (symmachioi), u bn « papritur » kundrshtar t saj (polemioi). Nj zhvillim i till n marrdhniet e shqiptarve me Bizantin, posaçrisht i atyre t trevs s Arbrit, nuk vonoi t pasqyrohej edhe n vet marrdhniet e Tems s Durrsit me pushtetin qendror. Me paknaqsit e popullsis shqiptare bashkoheshin shpeshher edhe vet dukt e Tems s Durrsit. Kta po shqetsoheshin gjithnj e m shum nga rrudhja e vazhdueshme e kompetencave sa n fushn ushtarake aq edhe n at civile. N fakt, pas vdekjes s Bazilit II, ushtria bizantine filloi t mbshtetej gjithnj e m shum n angazhimin e trupave mercenare t drguara nga qendra, gj q e dobsonte rolin e ushtris s Tems t rekrutuar tek elementi vendas dhe t drejtuar nga strategu i Tems. Nga ana tjetr, edhe kompetencat e strategut t Tems n lmin e pushtetit civil u rrudhn n favor t npunsve, siç ishte gjykatsi i Tems (krites apo pretor), q varej drejtprsdrejti nga qendra dhe q tani trajtonte çshtjet e administrats civile. Tronditjet e mdha shoqrore t atij shekulli, si dhe vshtirsit e jashtme n lindje t Perandoris Bizantine n marrdhniet me Perndimin dhe me turqit selxhuk, kontribuan pr t krijuar terrenin e prshtatshm pr kryengritjet e mdha t strategve ushtarak t Durrsit t gjysms s dyt t shek. XI. Tema e Durrsit u b n at koh njra nga vatrat kryesore t kryengritjeve ndaj pushtetit qendror bizantin. I pari ndr strategt e Durrsit, q ngriti krye kundr Konstandinopojs, ishte proedri Niqifor Brieni. Ky kishte qen m prpara strateg i Tems s Shkupit, ku kishte shtypur kryengritjen e vitit 1073. I transferuar n Temn e Durrsit nga mesi i viteve 70, Brieni ishte dalluar n mbrojtjen e kufijve verior n luft me sllavt kroat si dhe me diokleasit. Njhersh ai u ballafaqua edhe me sulmet pirateske t anijeve t normanve t Italis, t cilt tashm synonin t shtriheshin drejt Lindjes, n territoret e Perandoris Bizantine.

N tetor t vitit 1077, strategu Niqifor Brieni dha sinjalin e kryengritjes kundr perandorit Mihal VII Dukas. Kronistt bizantin t kohs pohojn njzri se me kryengritsin Niqifor u bashkua popullsia vendase e Tems s Durrsit si dhe mjaft fisnik vendas, n mes t t cilve Bazil Kurtiqi nga Arbri. Niqifori e deklaroi t rrzuar perandorin Mihal dhe, pasi e shpalli veten perandor, iu drejtua Konstandinopojs me nj ushtri q rrugs vinte e zmadhohej me vullnetar t rinj. N Adrianopoj Brienin e prisnin kryengrits t tjer t organizuar nga i vllai, Johani. Por n t dal t qytetit forcat kryengritse u ndeshn me
ushtrin perandorake, t ciln tashm e komandonte Aleks Komneni, nj ndr gjeneralt bizantin m t shquar t t gjitha kohrave. Ushtria kryengritse u thye dhe mbeturinat e saj u shprndan.

Ndrkoh q Brieni me kryengritsit e tij ishin nisur n drejtim t Konstandinopojs, n Durrs kishte hyr Niqifor Baziliaku, i emruar duk i Durrsit pas rebelimit t t parit. Por edhe duka i ri i Durrsit nuk vonoi dhe, vetm pak muaj pas Brienit, u vetshpall perandor dhe ngriti krye kundr qendrs.

I mbshtetur nga paria dhe kleri vendas, ku u shqua peshkopi i Devollit, Teodori, ai grumbulloi forca t shumta shqiptaro-bizantine, ku nuk mungonin edhe mercenar nga perndimi. N krye t tyre ai u nis nga Durrsi, kaloi Ohrin dhe iu drejtua qytetit t dyt t Perandoris, Selanikut. Fillimisht perandori Niqifor III Botoniati u prpoq ta bindte kryengritsin t hiqte dor nga marshimi mbi kryeqytet, duke i premtuar falje e tituj t rinj finikrie. Baziliaku e refuzoi ofertn dhe kshtu u arrit n nj betej t prgjakshme me forcat qeveritare, t cilat i komandonte prsri Aleks Komneni. Kryengritsit u shpartalluan dhe vet Baziliaku u çua n pranga n Konstandinopoj.

Kryengritjet e mdha antibizantine t shek. XI

Bazili II ishte perandori i fundit i dinastis maqedone q mundi t ruaj ekuilibrin e brendshm shoqror e politik midis interesave t shtetit, atyre t aristokracis feudale dhe t fshatarsis s lir, si dhe t stratiotve q prbnin shtylln kurrizore t shtetit bizantin. Me vdekjen e tij (1018) ky ekuilibr u prish: aristokracia feudale, civile apo ushtarake filloi t’i rris n mnyr t pakontrolluar pronat e veta duke gllabruar pronn e vogl. Pronart e vegjl e humbn pak nga pak statusin e mparshm t liris dhe u kthyen n fshatar t varur. Pr
nj koh t gjat shteti bizantin, e n radh t par perandort e dinastis maqedone (shek.IX-XI) ishin prpjekur t’i vinin fre procesit t krijimit t prons s madhe dhe t zhdukjes s prons s vogl t fshatarit. Fshatari i lir si dhe stratioti, q merrte nga shteti nj parcel toke kundrejt prmbushjes s detyrimit fiskal e atij ushtarak, kishin prfaqsuar pr shum koh burimin kryesor t t ardhurave t arks perandorake dhe njhersh elementin baz t ushtris bizantine. Por n kushtet e reja q u krijuan pas vdekjes s Bazilit II, pronart e vegjl u gjendn prball nj sulmi t dyfisht: t aristokracis feudale t toks, nga njra an, dhe t shtetit bizantin q rndoi n mnyr galopante barrn e taksave n dm t tyre. Pr rrjedhoj u krijua nj gjendje shprthyese, e cila jo rastsisht arriti kulmet e saj n territoret ballkanike t goditura rnd nga luftrat e fundit bullgaro-bizantine. N vitin 1040 shprtheu ktu nj kryengritje e fuqishme kundr pushtetit qendror e udhhequr nga Pjetr Deljani, nj bujar bullgar q e mbante veten pr nip t car Samuelit dhe q e shpalli sakaq veten car. Kryengritja prej Beogradit u prhap me shpejtsi drejt Nishit e Shkupit. Strategu bizantin i Durrsit, Bazil Sinadeni, mblodhi ushtarak t tems s tij dhe shpejtoi t’u zr rrugn kryengritsve t Pjetr Deljanit « prpara se e keqja t prhapej », siç shprehet kronisti Johan Skilice q prshkruan kt ngjarje. Por revolta preku edhe vet radht e ushtris s Tems s Durrsit dhe nj ushtarak me emrin Tihomir ngriti flamurin e kryengritjes n zonn e Dibrs,
ku ishin dislokuar forcat e strategut t Durrsit. Ktu kryengritsit i arriti Pjetr Deljani me t vett. Forcat e kryengritsve u bashkuan nn drejtimin e Pjetr Deljanit, q ndrkoh kishte hequr qafe Tihomirin. Pasktaj forcat kryengritse iu drejtuan Durrsit, t cilin e morn, dhe m tej morn Selanikun. Flakt e kryengritjes prfshin sakaq edhe temn e Nikopojs, popullsia e s cils ishte tejet e paknaqur nga arbitrariteti i npunsve perandorak. Bizantint mundn t mbanin ktu vetm kshtjelln e Naupaktit mbi Gjirin e Korintit.

Megjithat, si rezultat i kontradiktave q vazhduan t ekzistojn n gjirin e drejtuesve t kryengritjes edhe pas vrasjes s Tihomirit, lvizja u shua m shpejt nga çka pritej po t kihen parasysh prmasat e saj. Ktu luajti rolin e vet edhe nj djal i carit bullgar Ivan Vladisllav, Alusiani, q u arratis nga Konstandinopoja ku mbahej rob dhe u bashkua me kryengritsit. Pasi eliminoi Pjetr Dejlanin, Alusiani u vu n krye t kryengritsve. Por pas nj beteje t pasuksesshme me trupat perandorake, Alusiani iu dorzua perandorit bizantin duke shpejtuar kshtu edhe fundin e kryengritjes. Megjithat kryengritja e madhe e vitit 1040-1041 ishte sinjali i par i fuqishm i tensioneve shoqrore q do t mbrthenin Perandorin Bizantine. N t njjtn koh, ajo qe nj tregues i hendekut t madh q ishte krijuar ndrkoh midis pushtetit qendror bizantin dhe provincave perndimore t tij, ku bnin pjes edhe trevat shqiptare.

Rreth 30 vjet pas kryengritjes s Pjetr Dejlanit, nj tjetr lvizje shprtheu n Kosov, nga ku u hap me shpejtsi n viset fqinje. Kryengritsit krkuan t’i printe princi i Diokles, Mihali, i cili drgoi pr kt qllim t birin, Konstandin Bodinin. N Prizren kryengritsit e shpalln Bodinin mbret t tyre. Me Bodinin u bashkua edhe paria e Shkupit me kreun e saj, Gjergj Vojtehu, i cili erdhi vet n Prizren. N Prizren kryengritsit thyen keqas edhe forcat e duks bizantin t Shkupit, q u drguan kundr tyre. Pas ksaj kryengritsit morn Nishin, Ohrin, Devollin dhe vetm n Kostur forcat e riorganizuara bizantine mundn t thyenin grupin kryesor t kryengritsve. Pjesa tjetr e kryengritsve, me « mbretin » Bodin, ishte prqendruar n Nish. N prpjekje pr t sulmuar e pr t pushtuar Shkupin, forcat e Bodinit u thyen keq nga ushtria bizantine e drguar me ngut nga perandori bizantin « pr t shuar flakn, prpara se ajo t merrte dhen », siç sht shprehur nj kronist bizantin, dshmitar i ngjarjes.

Gjat betejs Bodini u zu rob dhe u drgua n Konstandinopoj ku u mbyll n manastirin e Serxhit e t Bakut derisa i ati i tij, Mihali i Diokles, organizoi arratisjen e kthimin e tij n atdhe.

Marrdhniet e Perandoris Bizantine me Bodinin e Diokles vazhduan edhe m tej t tensionuara. Pas betejs s vitit 1082 n rrethinat e Durrsit, kur Bodini nuk u erdhi n ndihm ushtrive bizantine t angazhuara n nj betej vendimtare me normant e Robert Guiskardit, princi i Diokles i shfaqi hapur ambicjet pr ta shtrir sundimin e vet sa n viset e Dalmacis, n veri, aq edhe n territoret e Tems s Durrsit, n jug. Madje, sipas Kroniks s Priftit t Diokles, pr nj periudh t shkurtr Bodini mundi t pushtoj dhe t mbaj temn n fjal, s bashku me kryeqendrn e saj, Durrsin (tulit atque obtinuit totam terram Duracinorum et ipsam civitatem Durachium). Perandori bizantin, Aleksi I Komneni, drgoi ather si strateg t Durrsit nj kunatin e tij, Johan Duka, i cili rifitoi kontrollin mbi Temn e Durrsit dhe e mbajti Bodinin larg territoreve t saj.

KREU II

SHQIPËRIA MIDIS BIZANTIT DHE PERËNDIMIT
(SHEK. XI - XIV)





1. NORMANËT NË SHQIPËRI



Shqipria n luftrat e Komnenve me normant e Italis

Shekulli XI solli ndryshime thelbsore n strukturn e brendshme ekonomiko-shoqrore t Perandoris Bizantine si dhe n marrdhniet e saj me botn e jashtme. Hipja n fron e perandorit Aleksi I Komneni (1081-1118), shnon ardhjen n fuqi t aristokracis ushtarake. Fillon epoka e art e feudalizmit ushtarak, q karakterizohet nga ekspansioni i prons ushtarake t kushtzuar (pronies) dhe q n Shqipri u shfaq me ngritjen e nj sr familjesh shqiptare, pjestar t t cilave fitojn prona, tituj dhe funksione t larta nga pushteti qendror.

N planin e jashtm, Perandoria Bizantine merr nj orientim t qart perndimor q do t ruhet prgjat gjith sundimit t dinastis Komnene (1081-1185). M 1071 Bizanti humbi kshtjelln e tij t fundit n Italin e Jugut, Barin. Nga ai çast, kundr territoreve bizantine filluan sulmet e paprera t normanve dhe t kryqtarve perndimor. Kjo dinamik e re n marrdhniet Lindje-Perndim i vendosi trevat shqiptare n qendr t ngjarjeve. Ato prbnin tashm kufirin skajor perndimor t Bizantit, ndrkoh q pr fuqit e reja t perndimit Shqipria, me portet dhe me rrugt gjatsore t saj, ku vazhdonte t shquhej Rruga e vjetr Mbretrore (Egnatia), ishte ura ideale q bnte t mundur avancimin e ushtrive pushtuese drejt Konstandinopojs. Pr rrjedhoj, trevat shqiptare u bn vendi i prplasjeve t mdha ushtarake, kulturore e fetare, q ndikuan s teprmi zhvillimin historik t tyre.

Pas pushtimit t Barit, m 1071, Robert Guiskardi arriti t bashkoj t gjitha zotrimet e princrve norman t Italis s jugut dhe krijoi nj mbretri t fuqishme, q menjher i hodhi syt n ann tjetr t Adriatikut. N pranvern e vitit 1081, nj ushtri e madhe normane u nis nga portet e Brindizit e t Otrantos nn drejtimin e vet Guiskardit dhe t djalit t tij, Boemundit. Ky i fundit me nj pjes t flots zbarkoi n brigjet e Vlors dhe, brenda nj kohe t shkurtr, pushtoi kt qytet dhe qendrat e rndsishme strategjike t Kanins e t Jerikos (Orikumit). Pjesa kryesore e ushtris normane, nn drejtimin e Robert Guiskardit, zbarkoi m n jug, n zonn e Butrintit. At e bir iu drejtuan Durrsit, i pari nprmjet detit, kurse i dyti me an t nj marshimi n rrug toksore. Nj furtun e befasoi Guiskardin n Kepin e Gjuhs, duke mbytur pjesn m t madhe t flots normane. Mbeturinat e ushtris s tij arritn t bashkohen me forcat e Boemundit n Glavinic (Ballsh), ku mbrritn dhe prforcime t reja nga Italia. Pasi pushtuan krejt « fushn e Ilirikut » n qershor 1081 ushtrit normane arritn t mbyllin rrethimin e Durrsit.

Perandori bizantin, Aleksi I Komnen, me çdo mnyr krkoi t shmang pushtimin e qytetit kryesor t Adriatikut, q hapte rrugn drejt Selanikut e Konstandinopojs. Ai drgoi si komandant t qytetit t afrmin e tij, Gjergj Paleologun. Me qllim q t ndrpriste komunikimin e forcave t Robert Guiskardit me brigjet e Apulis, Komneni lidhi nj aleanc me Venedikun, i cili vuri n dispozicion t perandorit bizantin flotn e tij t fuqishme,
kundrejt njohjes s privilegjeve tregtare n territoret e Perandoris Bizantine. Kjo marrveshje, q u prtri disa her n vitet e mvonshme, vendosi bazat e hegjemonis s Venedikut n detet e n tregjet bizantine.

Si rezultat i bashkpunimit midis ushtris kryesore bizantine t dislokuar n lindje t Durrsit, garnizonit t qytetit nn gjeneralin Gjergj Paleologu dhe flots veneciane n ujrat e Durrsit, normant psuan disa disfata, n tok e n det. Por n nj betej vendimtare jasht mureve t Durrsit, ku mori pjes vet perandori bizantin Aleks Komnen, normant korrn nj fitore t madhe. N kt betej bizantinve u mungoi ndihma e princit Bodin t Diokles, aleat i tyre, i cili n momentin e fundit refuzoi t prfshinte trupat e tij n betej. Aleksi I bashk me mbeturinat e ushtris s tij u trhoq npr luginn e Erzenit, n qafn e Krrabs e grykn e Shkumbinit dhe mbrriti n Ohr.

Ndrkoh normant e Robert Guiskardit iu kthyen qytetit t Durrsit, t mbetur pa mbshtetje nga jasht. Komandanti Gjergj Paleologu, q kishte marr pjes n betejn e fundit, nuk kishte mundur t rifutej n qytet dhe qe larguar bashk me perandorin. N kt mnyr ky i fundit ia besoi mbrojtjen e Durrsit komandantit t trupave t Arbrit. Kronistja bizantine, Ana Komnena, e cila njhersh ishte vajza e perandorit Aleks Komneni dhe q i prshkruan me hollsi ngjarjet n fjal, sqaron se prijsi shqiptar kishte titullin e lart t komiskortit. Me gjith qndresn e durrsakve, qyteti u mor nga normant n prag t dimrit. Tregtar nga qyteti i Amalfit e i Venedikut, q banonin n Durrs, ua hapn tradhtisht portat e qytetit normanve.

Pas rnies s Durrsit ushtrit normane u lshuan drejt lindjes dhe n pak koh zun trevat e Dibrs, Pologut e t Devollit. Por n pranver t vitit 1082 Robert Guiskardi u detyrua t kthehej n Itali, ku kishin shprthyer revolta t princrve norman, t nxitura edhe nga Aleksi I Komneni. Djali i Guiskardit, Boemundi, nuk mundi t’i mbaj pr shum koh pozicionet e fituara. Nn goditjet e ushtris s rimkmbur bizantine dhe t popullsive vendase, normant filluan trheqjen. M 1084 bizantint, t ndihmuar nga banort e vendit, rimorn Durrsin. Po at vit Robert Guiskardi vdiq n zotrimet e tij n Itali dhe trupat e fundit normane u trhoqn nga Shqipria.

Deri n fund t sundimit t perandorit Aleksi I Komnen, m 1118, brigjet shqiptare u prekn edhe dy her t tjera nga ushtri t ardhura nga perndimi. M 1096 n portet e Durrsit, Vlors e t Butrintit zbarkuan ushtrit e Kryqzats s par, t drejtuara nga sovran e princr t ndryshm t Evrops. Midis tyre ishte dhe Roberti i Flandrs dhe vet Boemundi, sundimtari norman i Italis s Jugut. Nj tjetr grupim kryqtarsh, nn komandn e Rajmondit t Tuluzs, mbrriti n Durrs n rrug toksore, nprmjet Dalmacis e Diokles. N Diokle, kryqtart ishin pritur « miqsisht » nga princi Bodin, i cili tashm ishte
n luft t hapur me pushtetin bizantin. Mbrritja e lufttarve perndimor n trevat, q vite m par kishin qen fushbetej mes normanve e bizantinve, e shqetsoi s teprmi Aleks Komnenin. Ai i porositi komandantt e tij t Durrsit, Vlors e t viseve t tjera q t ndiqnin me vmendje lvizjet e kryqtarve dhe t parandalonin çdo prpjekje t tyre pr t sulmuar e plaçkitur territorin bizantin. Megjithat, Aleks Komneni iu shmang nj prplasjeje t drejtprdrejt me ta dhe bri gjithçka pr t prshpejtuar largimin e kryqtarve drejt lindjes. Ana Komnena dhe historian perndimor, q shoqruan kryqzatn e par, tregojn se kryqtart e lodhur e t rraskapitur nga lundrimi n Adriatik, gjetn n tregjet e panairet e begata t Durrsit, Glavinics e t Adrianopojs (Gjirokastr) prehjen dhe furnizimet e nevojshme pr t vazhduar marshimin e tyre drejt vendeve t shenjta.

Megjithat kontradiktat midis perandorit bizantin dhe prijsve t kryqzatave, sidomos pasi kta krijuan principatat e tyre n lindje, erdhn e u ashprsuan derisa prfunduan n prleshje midis ushtrive t krishtera. Veçanrisht t mprehta qen prplasjet e Aleks Komnenit me armikun e tij t vjetr, Boemundin, q kishte ngritur n Siri nj principat normane me qendr n Antioke. N pamundsi pr t prballuar perandorin bizantin n principatn e largt t Lindjes, m 1107 Boemundi u kthye n Itali dhe filloi prgatitjet pr nj invazion t ri t territorit bizantin.

Flota e madhe normane zbarkoi po at vit n viset e Vlors, nga ku ushtrit e Boemundit iu drejtuan npr tok Durrsit. Qyteti mundi t’u qndroj prpjekjeve t prsritura t normanve, t cilt prdorn t gjitha mjetet dhe teknikat e kohs pr pushtimin e tij. Pa e hequr rrethimin e qytetit, Boemundi vazhdoi marshimin e tij drejt Lindjes. Perandori Aleks Komneni u prpoq t ndalte prparimin e ushtrive normane duke bllokuar vendkalimet q çonin drejt Ohrit e Dibrs. Krahina e Arbrit, e papushtueshme pr nga pozicioni strategjik e sistemet e fortifikuara t saj, u b teatri kryesor i veprimeve luftarake. Drejtimin e tyre perandor Aleksi ua besoi komandantve t shquar vendas, ndr t cilt shquheshin Aleksandr Kabashi (Kabasilla) e Eustath Kamizi. Vet ai, me forca t shumta ishte pozicionuar m n thellsi, n zonn e Ohrit, Devollit e t Kolonjs, nga ku mbshteste njerzit e tij t angazhuar n luftimet me normant n Arbr, Vlor e n Glavinic. Pas disa muaj luftimesh rraskapitse, ushtria normane, e bllokuar n Ultsirn Perndimore, u detyrua
t heq dor e t kthehet n Itali. Boemundi nnshkroi n kampin e perandorit bizantin n Kolonj nj marrveshje poshtruese pr t, sipas s cils ai hiqte dor nga çdo sulm kundr territorit bizantin, prej zotrimeve t tij n Itali e n Siri (Antioke), si dhe e njihte veten si vasal t Aleksandrit I Komnen.

Nn sundimin e djemve t Aleksit I, Johanit II (1118-1143) e Manuelit I Komnen (1143-1180), normant dhe bizantint bn secili nga nj prpjekje pr t kaprcyer Adriatikun. M 1149 mbreti Ruxheri II i Sicilis pushtoi Korfuzin dhe prej andej, pasi zbarkoi n steren e Epirit, vazhdoi n drejtim t Tebs e t Korintit. Por normant u detyruan t trhiqen shpejt nga kto qytete, qendra t industris s mndafshit dhe çuan n Palermo, kryeqytet i mbretris s tyre, teknologjin e prodhimit t mndafshit. Perandor Manueli I Komeni ishte i pari sovran bizantin q imitoi Justinianin duke tentuar pushtimin e Italis. M 1155 nj flot bizantine e nisur nga portet shqiptare pushtoi qytetin e Ankons. N pak koh bizantint kapn gjith vijn bregdetare nga Ankona n Taranto. Por menjher perandori bizantin u ndodh prball nj koalicioni fuqish armike, t drejtuara nga mbreti norman Guljelmi I. Edhe Venediku, aleati i vjetr i Bizantit, u rreshtua kundr tij. Shum shpejt trupat bizantine u larguan nga trevat italiane t pushtuara prej tyre.

N vitin 1185 mbreti Guljelmi I bri prpjekjen e fundit t dinastis normane t Italis pr t pushtuar territorin bizantin. Ky zbarkim i ri norman u parapri nga nj revolt e banorve t viseve t Vagenetis (Çamri) kundr pushtetit t perandorit Androniku I Komneni (1182-1185). Me nj shpejtsi t pazakont ushtrit normane pushtuan Durrsin, strategu i t cilit, Jan Vrana, paraplqeu t dorzohej. Pas Durrsit ushtrit normane u derdhn npr Rrugn Mbretrore (Egnatia) dhe mbrritn para qytetit t Selanikut. Garnizoni i kshtjells, i prbr prej lufttarsh nga Kunavija e Arbrit ua dorzoi qytetin perndimorve. Por ksaj radhe, normant nuk arritn t konsolidojn fitoret e tyre. M shum se pr merit t ushtris bizantine, ata u trhoqn pr shkak t dobsive t organizimit e t furnizimeve n vende aq t largta nga bazat e tyre. Gjithsesi, Durrsi e disa ishuj t Jonit mbetn edhe pr disa koh n zotrim t normanve. Me vdekjen e Guljelmit I n krye t Mbretris s Sicilis erdhi sovrani gjerman Henriku VI, q inauguroi sundimin e dinastis Hohenshtaufen n Italin e Jugut. Sovrant e rinj, bashk me mbretrin, trashguan nga paraardhsit e tyre norman politikn e pushtimeve lindore. Jo m kot mbreti Henriku VI Hohenshtaufen, sipas kronistit bizantin Niketa Konjati, e konsideronte veten « zot t tokave q shtrihen nga Durrsi n Selanik ».

2. JETA POLITIKE NË SHQIPËRI NË SHEK. XII-XIII



Principata e Arbrit

Ballafaqimi i Perandoris Bizantine me normant e Italis dhe me kryqzatat n shek. XI- XII, nxori n plan t par rolin e shqiptarve dhe t tokave shqiptare q u ndodhn n qendr t ktij ballafaqimi. Qndrimi i shqiptarve prcaktoi dukshm zhvillimin e fushatave ushtarake t Perndimit, ndaj pushteti qendror bizantin u prpoq ta mbante n ann e vet fisnikrin shqiptare, duke e joshur at me privilegje e tituj deri dhe me ofiqe t lakmueshme
n ushtrin dhe administratn bizantine. Duke filluar nga gjysma e dyt e shek. XI n burimet historike prmenden familje fisnike shqiptare, si Skurra, Arianiti, Muzaka, Topia, Meksha, Jonima, Pliti, Blinishti, Kamona, q mbanin tituj t lart bizantin. Veçanrisht n shek. XII, shum i prhapur ishte titulli sebast, q lidhet me periudhn e sundimit t dinastis Komnene e posaçrisht me at t Manuelit I (1147-1181). Luftrat e ktij perandori sa n Itali aq edhe n Ballkan, kryesisht kundr serbve t Rashs, e rritn rolin dhe peshn ushtarake t faktorit shqiptar. Fisnikt shqiptar ishin fuqizuar mjaft. Ndrkoh, ata shfrytzuan privilegjet dhe ekskusit e akorduara nga pushteti qendror, pr t rritur shkalln e autonomis s tyre. Ky proces zhvillimi politik autonom i feudalve dhe i krahinave t veçanta eci m shpejt n trevn qendrore t Arbrit, me rol strategjik e ushtarak t posaçm. N gjysmn e dyt t shek. XII ktu kishte ndodhur me siguri nj proces prqendrimi pushteti. N vitin 1166 prmendet, n fakt, nj prior Arbanensis (princ i Arbrit). S bashku me disa klerik t lart nga Arbri ky mori pjes n prurimin e kishs s re t Shn Trifonit n Kotorr. N ceremoni merrte pjes dhe « duka e komandanti » bizantin pr Dalmacin, Dioklen e pr Arbrin, Isaku. Kjo tregon se priori i Arbrit, Andrea, e njihte ende formalisht sovranitetin bizantin. Megjithat, n kt koh autonomia politiko-administrative e Arbrit ishte rritur s teprmi, siç tregojn edhe privilegjet e vitit 1153 t perandorit Manuel pr kryeqendrn e Arbrit, Krujn. Duke u nisur edhe nga marrdhniet e mira q vendosi me Papatin, perandori Manuel u tregua liberal edhe prsa u prket marrdhnieve kishtare; n kohn e tij riti katolik njohu nj prhapje t gjer jo vetm n Shqiprin e Eprme, por dhe n at Qendrore, posaçrisht n Arbr.

Kto zhvillime n Shqipri, q prkonin n nj plan m t gjer me thellimin e procesit t feudalizimit t Perandoris Bizantine, me dobsimin e pushtetit qendror dhe decentralizimin e tij, n fundin e shek. XII, çuan n krijimin e nj strukture me tipare t qarta shtetrore n trevn e Arbrit dhe n kristalizimin e nj dinastie sunduese vendase. Duke u nisur nga titulli « princ » (princeps), q papa Inocenti III i dha m 1208 njrit prej krerve t saj, Dhimitrit, kjo struktur shtetrore sht quajtur zakonisht n historiografi « Principat e Arbrit », njlloj siç sht quajtur « Despotat i Epirit », formacioni fqinj me Principatn e Arbrit, me qendr n Art, i cili kishte n krye nj despot.

Pas rnies s dinastis s Komnenve dhe me ardhjen n fronin bizantin t dinastis s dobt t Engjllorve, treva e Arbrit fitoi tiparet e nj shteti t pavarur. Themelues i tij ishte Progoni (1190-1198), pushtetin e t cilit e trashguan t bijt, Gjini (1198-1206) dhe Dhimitri (1206-1216). Dokumentet e rralla t kohs nuk thon se cils familje t Arbrit i prkisnin kta. Ka shum gjas q sundimtart e Arbrit n kaprcim t shek. XII-XIII t’i prkisnin familjes Skurra nga malsia e Tirans, ku emri Skurr ndeshet ende n toponimin dhe antroponimin e vendit. Emri i ksaj familjeje ndeshet vazhdimisht n burimet e shek. XII- XIII si ndr m kryesoret e Arbrit. Pr pozitn e lart shoqrore t saj flet edhe varri familjar i sebastit Mihal Skurra n kishn e Shn Mris s Brrarit i vitit 1201, apo varri i fisnikut tjetr nga kjo familje, Anton Skurrs, n kishn e Shn Ndout n Lezh. Pr pozitn e veçant q kjo familje kishte n shek. XII-XIII n gjirin e fisnikris shqiptare, flet dhe fakti q pinjoll t saj lidhn krushqi deri edhe me familjen perandorake bizantine. Edhe princi Dhimitr i Arbrit u martua me mbesn e perandorit bizantin Aleksi II Engjlli, Komnenn, lindur nga martesa e vajzs s ktij t fundit, Eudokis, me mbretin e Serbis, Stefan Nemanjn e Kurorzuar. Princesha Komnena, q kishte lindur jo para vitit 1191, ishte n mosh t mitur kur aty nga viti 1202, iu blatua princit Dhimitr t Arbrit, gj q n
vetvete flet pr karakterin politik t ksaj martese. Martesa e Dhimitrit t Arbrit me Komnenn synonte edhe t normalizonte marrdhniet me Stefan Nemanjn e Serbis, i cili n vitet e fundit t shek. XII kishte mundur t pushtonte mjaft toka n Kosov e n Diokle (Gent). Nemanja e vazhdoi prparimin n thellsi t tokave shqiptare, duke marr edhe trevn e Pultit (malsia n t dy ant e lumit Drin t bashkuar) q bnte pjes n Principatn e Arbrit. Pas lidhjes familjare me Nemanjt e Serbis, Principata e Arbrit ruajti n mnyr t qndrueshme shtrirjen Drin-Shkumbin, t prfshir midis Lezhs, Durrsit, Ohrit e Dibrs.

Principata e Arbrit e arriti kohezionin e saj m t madh nn sundimin e himitrit. Nn autoritetin e tij u vun at koh edhe familje t shquara t Arbrit, siç qen Jonimt, Plitt, Shtpant, Kamonat etj.. N nj traktat paqeje t nnshkruar prej tij m 1210 me Republikn e Raguzs, Dhimitri i quan kta, sipas s drejts feudale perndimore, « njerzit e mi » (homines mei). Edhe titujt « gjykats » (iudex) apo « princ » (princeps) q i atribuohen Dhimitrit prej paps Inocenti III, flasin pr pozitn e tij t dalluar n gjirin e fisnikris s Arbrit. Ato tregojn gjithashtu se familja e princrve t Arbrit n kaprcim t shek. XII-XIII ishte e ndikuar nga kultura dhe feudalizmi perndimor. Kt e konfirmon edhe hapi i ndrmarr m 1208 nga princi Dhimitr pr t kaluar n ritin katolik, duke u lidhur me kishn katolike t Roms. Me gjith ndikimet q modelet feudale perndimore patn n organizimin dhe n ndrtimin e Principats s Arbrit, tradita bizantine mbetej ende shum e fuqishme. Vet Dhimitri paraplqente t prdorte titujt bizantin me prestigj panhypersebast apo megas arhond, ashtu si bujart e tjer mbanin titujt po bizantin sebast ose protosebast. Qendra e Principats s Arbrit ishte n qytetin e Krujs. N kohn e Dhimitrit, Principata zotronte edhe nj dalje n det, n pjesn bregdetare midis Bishtit t Palls dhe derdhjes s lumit Mat.

Principata e Arbrit, Dukati i Durrsit dhe Despotati i Epirit

Kryqzata IV (1204) solli nj ndryshim rrnjsor t kushteve politike n Perandorin Bizantine e posaçrisht n viset e saj perndimore.

« Traktati i ndarjes s tokave », i nnshkruar nga Venediku e fuqit e tjera pjesmarrse n Kryqzat n prag t sulmit prfundimtar mbi Konstandinopojn, parashikonte q nj pjes e mir e bregdetit shqiptar, prej Durrsit deri posht n Prevez, t kalonte nn sundimin e Venedikut. N fakt, veneciant arritn ta merrnin Durrsin dhe rrethinat e tij dhe t krijonin nj zotrim t tyre t quajtur « dukati i Durrsit ». Por n jug t tij, n temn e dikurshme bizantine t Nikopojs (Epir), veneciant nuk arritn t vendosnin pushtetin e tyre. Q n dhjetvjeçart e fundit t shek. XII nj deg e familjes perandorake bizantine t Engjllorve kishte siguruar n Epir, veçanrisht n provincn e Vagenetis (Çamri), prona t mdha toksore dhe kishte ngritur aty nj pushtet thuajse t pavarur nga Konstandinopoja. N kt mnyr, menjher pas pushtimit t Perandoris Bizantine nga kryqtart m 1204, nj pinjolli Engjllorve bizantin, Mihal Engjlli, djali i qeveritarit t dikurshm t Epirit, krijoi ktu nj zotrim t pavarur. Dokumentet e kohs e quajn kt « Despotat i Arts », sipas kryeqendrs s tij. N historiografi sht br zakon t quhet « Despotat i Epirit ». Gjat historis s tij m se dy shekullore, Despotati i Epirit e ndryshoi disa her shtrirjen e tij.
Sidoqoft, brthama e qndrueshme territoriale prfaqsohej nga shtrirja e tems s dikurshme bizantine t Nikopojs, e prkufizuar nga malet Akrokeraune (Vettims) n veri, nga gjiri i Arts (Ambrakis) n jug dhe nga rrjedhja e lumit Vjosa e vargmalet e Pindit n lindje. Deti Jon lagte krahun perndimor t Despotatit. Prveç kryeqendrs, Arts, qytete e kshtjella t tjera t rndsishme ishin Janina, Ajdonati (Paramithia), Himara, Berati, Kanina dhe pr nj far kohe (1213-1253) edhe Durrsi. Shqiptart prbnin shumicn drrmuese t popullsis s Despotatit n shtrirjen klasike t tij. Po veç shqiptarve kishte edhe popullsi vllahe, greke e sllave t vendosura kryesisht n viset e Thesalis, t Maqedonis e t Etolo- Akarnanis, q u aneksuan nga despott e Epirit pas vitit 1216.

Nga pikpamja e organizimit shtetror, Despotati i Epirit ishte nj shtet bizantin. N krye t tij qndronin despott e familjes perandorake Engjlli. Kta n aktet dhe n dokumentet zyrtare t tyre shfaqen me emrin e prbr Engjll-Duka-Komnen, duke kujtuar kshtu lidhjet e Engjllorve me dinastit e tjera bizantine. Vet sundimtart e Epirit nuk u pajtuan me statusin e sundimtarit t nj province. Ata e mbanin veten pr trashgimtar t ligjshm t fronit bizantin dhe n kt kuptim e konsideronin pushtetin e tyre n Epir si nj piknisje pr t restauruar Perandorin Bizantine, duke dbuar kryqtart nga vendet bizantine.

Vitet e para t sundimit despoti Mihali I Engjlli (1204-1216) ia kushtoi konsolidimit t brendshm t shtetit t posalindur. Nuk munguan n kt koh edhe konfliktet me principatat kryqtare, t krijuara pas vitit 1204 n kufijt e Despotatit, n mbretrin lombarde t Selanikut, n dukatin e Athins dhe n Principatn frnge t Akes. Me t’u krijuar nj gjendje e qndrueshme n kufijt me kto formacione, iu vu puns pr shtrirjen e Despotatit n drejtim t veriut. N vitin 1210 Despotati i Epirit i ishte afruar s teprmi dukatit venecian t Durrsit.

Ndrkaq sundimi i Venedikut n Durrs ishte treguar i paqndrueshm. Prpjekjet pr ta shtrir juridiksionin venecian prtej qytetit kishin hasur n kundrshtimin e princit Dhimitr t Arbrit. Fisnik t Arbrit ishin tashm zotr t tokave n rrethinat e Durrsit, gj q shqetsoi jo vetm pushtetin venecian t Durrsit, por dhe kryepeshkopatn katolike t qytetit, e cila pretendonte se Dhimitri dhe njerzit e tij kishin okupuar pronat e saj. Me qllim q t ushtronte presion mbi princin e Arbrit, duka i Venedikut lidhi nj aleanc me princin e Diokles (Gents), Gjergjin, i cili zotohej ta ndihmonte Venedikun kundr Dhimitrit. Por ky ndrkaq kishte arritur t bnte pr vete papn e fuqishm Inocenti III, t cilit i premtoi konvertimin e tij, t bujarve e t popullit t tij n fen katolike.

I brejtur nga konfliktet me princin e Arbrit, Papatin e me vet kishn vendase, dukati venecian i Durrsit u tregua i pafuqishm t prballonte msymjen nga jugu t despotit t Epirit, t Mihalit I Engjlli. N vitin 1210 kufiri midis Despotatit dhe Dukatit venecian t Durrsit ishte vendosur n rrjedhjen e lumit Shkumbin. At vit duka Marin Valaresi u takua me despotin Mihal pr t biseduar lidhur me vendosjen e nj paqeje. Paqja u nnshkrua n ver t atij viti nga duka i Venedikut Pietro Xian dhe despoti Mihali I. N baz t saj njihej edhe de jure kufiri i Shkumbinit si caku verior i zotrimeve t Despotatit. Ndrkoh, despot Mihali zotohej t lejonte tregtart venecian t tregtonin lirisht, pa taksa e dogan, n tokat e tij dhe t’i mbronte ata nga shtetasit e tij, n rast konflikti me siprmarrsit venecian.

N muajin shtator 1210 veneciant sheshuan edhe mosmarrveshjet me kishn e Durrsit, duke vn n krye t saj venecianin Manfred. N marrveshjen q nnshkroi me dukn Pietro Xian n shtator t vitit 1210, kryepeshkopi Manfred u betua se do t’i qndronte besnik Republiks s Venedikut dhe se do t punonte q qytetart si dhe bashksia e Durrsit dhe e zonave prreth t’i bindeshin pushtetit venecian.


Megjithat, shpresat e Venedikut pr t ruajtur nj minimum pranie n Durrs dhe n rrethinat e tij, psuan goditjen e fundit m 1213, kur despot Mihali I Engjlli ia shkputi at Republiks s Shn Markut dhe e bashkoi me zotrimet e tij. Ushtria e tij prparoi thell n veri e m 1215 pushtoi Shkodrn, por shpejt u trhoq prej andej pr t’u vendosur n vijn e Durrsit.

Pushtimi jetshkurtr i Shkodrs ishte ndrmarrja e fundit ushtarake e despotit Mihali I. N rreth 10 vjet t sundimit t tij, shteti i vogl e i dobt epirot, arriti t zgjerohet duke zn pak a shum shtrirjen e temave t dikurshme bizantine t Nikopojs e t Durrsit. Prveç kryeqendrs, Arts, despot Mihali paraplqente si rezidenc t zgjedhur t tij kshtjelln e Beratit. Ende sot aty ruhen dshmi t shumta t punimeve fortifikuese e t ndrtimeve t kultit t ndrmarra n kohn e sundimit t tij. Despot Mihali I vdiq pikrisht n kshtjelln e Beratit n vitin 1216 pas nj komploti t organizuar nga njerz t afrt t tij. Pas ksaj n krye t Despotatit u vu i vllai, Teodori. Nn sundimin e tij Despotati i Epirit arriti shtrirjen e tij m t gjer. Politika e despotit t ri u orientua kryekput nga lindja dhe synoi asgjsimin e principatave latine t kryqtarve n Greqi, n Maqedoni e n Traki, rimkmbjen e Perandoris Bizantine dhe kurorzimin e tij si perandor i Bizantit. N kt kuadr fitoi rndsi t posaçme kontrolli mbi Durrsin dhe mbi boshtin e Rrugs Mbretrore (Egnatia), i
cili hapte rrugn drejt kshtjellave t Maqedonis e Selanikut dhe njhersh shkpuste lidhjet jetsore t perandoris latine t Konstandinopojs ose t mbretris lombarde t Selanikut me fuqit-mm t perndimit. Duke pasur parasysh rndsin strategjike t ktij boshti rrugor e veçanrisht t piknisjes s tij, Durrsit, mitropoliti i Korfuzit, Gjergj Bardhami, shprehej at koh se « despoti derdh pa kursim pr Durrsin para, ushtri e çdo gj tjetr, n mnyr q t mos lejohen egrsirat nga Perndimi t vn kmb n at qytet, q ai e do mbi t tjert ».

N fakt, q n fillim t sundimit t tij, Teodorit iu desh t prballonte nj prpjekje t latinve pr t shtn n dor korridorin e rrugs Egnatia. N vern e vitit 1217, perandori i ri latin i Konstandinopojs, Pier d Kurtne, n krye t nj ushtrie t nisur nga porti i Brindizit, zbarkoi n Durrs me destinacion Konstandinopojn. Pasi mori qytetin, ushtria latine e vazhdoi marshimin prgjat rrugs Egnatia n drejtim t Selanikut. Historiani bizantin Gjergj Akropoliti rrfen se despoti Teodor i kishte ngritur prit ushtris latine « n vendet e ashpra t Arbrit », diku n luginn e Shkumbinit. N betejn e zhvilluar ktu, ushtria frnge u shpartallua keq dhe vet perandori Kurtnè u zu rob. Nj kronist frng, vazhduesi i Robert Autissiodorensis, ia atribuon katastrofn e perndimorve qndrimit armiqsor t popullsis vendase (malicia indigenorum) q bashkpunoi me despotin e Epirit.
Pas ksaj fitoreje, Teodori e ripushtoi Durrsin. N qytet u prforcua sistemi i mbrojtjes dhe u kryen punime t ndryshme fortifikuese. N vitet q pasuan, Teodor Engjlli i zhvendosi veprimet luftarake n lindje. Ktu ai mori njrn pas tjetrs kshtjellat e Ohrit, t Prlepit, t Pelagonis (Manastir) etj.. Por objektivi kryesor ishte Selaniku, t cilin Teodori ua shkputi baronve lombard n vitin 1224. Ktu ai u kurorzua « perandor e autokrat i bizantinve » nga kryepeshkopi i fuqishm i Ohrit, Dhimitr Komatiani. Selaniku u b qendra e re ku u zhvendos Teodori e oborri i tij. Qeverisjen e zotrimeve shqiptare Teodori ia besoi t vllait, Konstandinit, t cilit i akordoi titullin despot. Duke ndjekur shembullin e perandorve t Bizantit, ai u shprndau tituj fisnikrie si sebastokrator, domestik i madh, protovestiar etj., bashkpuntorve t tij t afrt, midis t cilve edhe mjaft bujarve shqiptar. N administrimin e punve t « perandoris » s tij, Teodori ndihmohej nga nj « kshill i t zgjedhurve ». Nj mbshtetje t fort i jepnin politiks s tij prelatt e lart t kishs, ndaj t cilve Teodori tregoi vazhdimisht kujdes t veçant. Mitropoliti i Naupaktit, Jan Apakauku, kryepeshkopi i Korfuzit, Gjergj Bardhani, ai i Ohrit, Dhimitr Komatiani, si dhe peshkopi i Kanins ishin disa nga bashkpuntort e kshilltart m t afrt t Teodorit.

Pas marrjes s Selanikut, objektivi i dyt i madh mbetej pr Teodorin pushtimi i Konstandinopojs, q do t shnonte fundin e Perandoris Latine e rimkmbjen e Bizantit. Midis viteve 1225-1230 ushtrit e tij arritn suksese t mdha n Maqedonin Lindore e n Traki, ku pushtuan Adrianopojn. Por n vendin e quajtur Klokotnica, n vitin 1230, trupat e Teodorit psuan nj disfat t rnd nga ushtrit e carit bullgar, Ivani II Aseni, q ishte shqetsuar nga forcimi i shtetit epiriot e nga prparimi i Teodorit n zonn e interesave bullgar.

Lufta midis Despotatit t Epirit dhe Perandoris s Nikes pr hegjemoni n Shqipri Beteja e Klokotnics, ku vet Teodori u zu rob, goditi rnd aspiratat panbizantine t despotve t Epirit. Pasktaj, zotrimet epirote u ndan n shum pjes. N Selanik e Thesali vazhdoi t sundoj i vllai i Teodorit, Manueli. Gjith territori, prej Adrianopoje n Durrs, u pushtua nga Ivani II Aseni i Bullgaris. Cari bullgar filloi pasktaj ta quaj veten
« perandor e autokrat, zot i krahinave prej Adrianopoje n Durrs » dhe t shpalos me forc pretendimet pr Konstandinopojn e pr fronin bizantin.

Krahinat e Epirit nuk u prfshin n kufijt e rinj t mbretris bullgare. Ktu shfaqet si sundimtar Mihali II Engjlli, djali i Mihalit I. Pr 10 vjet ky punoi pr t forcuar pozitat e lkundura t Engjllorve. Rrethi i bashkpuntorve t tij u zgjerua me element t aristokracis vendase, t cilve u ishte besuar drejtimi i krahinave dhe i kshtjellave t ndryshme t despotatit. Ashtu si dhe i ati, Mihali II i ruajti lidhjet e ngushta me Beratin, Vlorn e me parin e ktyre dy qyteteve. Me qeveritarin e tyre, Jan Frngun, pinjoll i nj familjeje t vjetr fisnike vendase, despoti kishte edhe lidhje familjare.

Shthurja e Mbretris s Bullgaris, pas vdekjes s Ivanit II Aseni (1241), e lejoi Mihalin II t zgjeroj kufijt e Despotatit. Durrsi u b prsri pjes e tij, ndrkoh q kshtjella t tjera u aneksuan n Maqedoni e n Thesali. Por edhe ksaj radhe Despotati ndeshi n nj kundrshtar t fuqishm, q n at koh ishte br nj faktor i rndsishm politik n Ballkan. Kjo ishte Perandoria e Nikes, nj formacion i ngjashm me Despotatin e Epirit, q lindi pas vitit 1204 n Azin e Vogl. Luftrat me Niken prbjn fazn e dyt t rndsishme n historin e Despotatit t Epirit. Ashtu si despott e Epirit, edhe perandort e Nikes e mbanin veten pr trashgimtar t ligjshm t fronit bizantin. Marrja e Konstandinopojs e rimkmbja e Perandoris Bizantine prbnin vijn kryesore t politiks s tyre, nga ku buronte edhe armiqsia me rivalt e tyre t Epirit. Pas dobsimit t Mbretris s Bullgaris, Perandoria e Nikes fitoi eprsi n ngjarjet n Ballkan. Brenda vitit
1246 perandori i Nikes, Joan Vatatze (1222-1254), pushtoi Trakin, Maqedonin dhe qytetin e Selanikut.

Sukseset e rrufeshme t nikeasve zbuluan mangsit ushtarake e politike t shtetit epiriot. Tashm ishte dobsuar aleanca e ktij shteti me krert lokal t krahinave t ndryshme t Despotatit, n t ciln bazohej forca e tij. Politika e zbatuar nga Teodori e nga Mihali II n funksion t pushtimeve kishte goditur drejtprsdrejti format e qeverisjes n rajone t caktuara t Despotatit t Epirit me Principatn e Arbrit, e cila ishte kthyer tashm n nj shtet vasal.

Çarja midis dy aleatve t dikurshm u pa gjat konflikteve ushtarake q u zhvilluan n zonn e Maqedonis Jugperndimore midis forcave t Nikes dhe atyre t Epirit n vitin 1253. At koh princi i Arbrit, Gulami, bashk me forcat e tij, kishte zn pozicion n zonn e Kosturit pr t’u prer rrugn nikeasve q krkonin t çanin n drejtim t Devollit. Por perandori i Nikes, Jan Vatatze, arriti t trheq n ann e tij princin Gulam, q tashm ishte ftohur me Mihalin e Epirit. Premtimet joshse t perandorit t Nikes u konkretizuan
me nnshkrimin e nj traktati, q vuloste aleancn e re midis Nikes dhe Arbrit dhe q njihte autonomin e ktij t fundit.

Krahas Gulamit t Arbrit, me nikeasit u bashkuan edhe krert e Kosturit e t Devollit, t cilt gjithashtu ishin t paknaqur nga Mihali II i Epirit. N kto kushte, despoti i Epirit u detyrua t krkonte paqe, e cila u nnshkrua n Laris (1253). Mihali II hiqte dor nga kshtjellat e Maqedonis Perndimore dhe nga kshtjella e Krujs. Ksaj t fundit, perandori Jan Vatatze i njohu qysh at vit nj sr privilegjesh t rndsishme q kishin t bnin me sigurimin e pronave t fisnikve, t klerit dhe t qytetarve t saj, si dhe me heqjen e tatimeve t caktuara. T njjtat privilegje u konfirmuan pas dy vjetsh nga perandori i ri i Nikes, Teodori II Laskari (1254-1258). Ato iu konfirmuan vazhdimisht krutanve nga perandort e mvonshm t Bizantit.

Humbja e mbshtetjes q kishte patur n Principatn e Arbrit ia bri t pamundur despotit Mihal ruajtjen e zotrimit t rndsishm t Durrsit. N vitin 1256 qyteti iu dorzua perandorit t Nikes. Paqja e nnshkruar at vit midis dy rivalve sanksiononte trheqjen e Despotatit t Epirit n kufijt e tij fillestar. N viset e zbrazura nga epirott u vendos administrata e Nikes.

Kryengritja e shqiptarve kundr Perandoris s Nikes (1257-1258)

Vendosja e pushtetit t Nikes n viset shqiptare nuk e prmirsoi gjendjen e tyre, prkundrazi, nj administrat e rrept ushtarake e civile u vendos n trevat shqiptare, prfshir edhe Principatn e Arbrit, q kishte luajtur nj rol vendimtar n suksesin e nikeasve. N krye t saj u vu nj qeveritar bizantin, Konstandin Habaroni, i cili s bashku me qeveritart e krahinave t tjera t Shqipris e t Maqedonis, u vu nn urdhrat e
komandantit epror, pretorit Georg Akropoliti q kishte selin n Selanik.

Q t nesrmen e vendosjes s sundimit t Nikes n Shqipri filluan t duken shenjat e nj paknaqsie t thell. Kto qen m t forta n trevat e Principats s Arbrit, e cila n kundrshtim me premtimet e dhna, u privua nga çdo lloj autonomie prej regjimit nikeas. Qeveritari nikeas i Arbrit, Konstandin Habaroni, nuk ishte n gjendje t mbante nn kontroll gjendjen shprthyese, ndaj, n dimrin e vitit 1257-1258, kryekomandanti i forcave perndimore t Nikes, pretori Gjergj Akropoliti, vendosi t organizonte nj ekspedit demonstrative n Arbr. Prej Selanikut, ekspedita e drejtuar prej tij prparoi npr Kostur, Ohr, Durrs, ku Akropoliti u takua me krert dhe autoritetet e vendit. Marshimi i Akropolitit vazhdoi npr krahinat e thella t Matit e t Dibrs. Kudo ku kaloi Akropoliti u mundua t forcoj bazat e sundimit t Nikes, duke riorganizuar administratn ushtarake e civile t saj. Pas tre muajsh misioni t vshtir n zonn shprthyese t Arbrit, n shkurt t vitit 1258, Akropoliti mbrriti n Prlep. Ktu atij i erdhi lajmi se « mbar populli i arbreshve ishte hedhur n kryengritje ». Pr rrjedhoj edhe despoti Mihali II Engjlli i Epirit e prishi paqen me Niken. Vet qeveritari Nikeas i Arbrit, Konstandin Habaroni, u zu rob prej tij gjat nj prite q iu ngrit n Kanin dhe ku pati dor e fejuara e tij, Maria Frngu, kunat e despotit Mihal dhe pinjolle e familjes m t shquar t zons s Vlors n shek. XI- XIII.

Gjendja e re e detyroi Akropolitin t ndrmerrte nj fushat t vrtet ushtarake pr t shtypur kryengritjen. Goditja kryesore e nikeasve u drejtua kundr vatrs s trazirave, Arbrit. Ushtria e tyre, nn komandn e vet Akropolitit pushtoi Ohrin dhe vazhdoi marshimin drejt Durrsit. Por qndresa e kryengritsve shqiptar e detyroi Akropolitin t bnte prapaktheu n Ohr. Pasktaj, kryekomandanti nikeas u prpoq t hynte n Arbr nga ana e Dibrs, por edhe ktu ushtria e tij u rrezikua t asgjsohej nga kryengritsit, ndaj u trhoq n drejtim t Prlepit.

Ndrkaq, i inkurajuar nga kryengritja e shqiptarve, despoti Mihali II Engjll i Epirit rifilloi veprimet luftarake n Maqedoni. Ushtria e tij, e prkrahur nga popullsia vendase, pushtoi Ohrin dhe kshtjella t tjera t Maqedonis Perndimore. Pothuaj t gjith komandantt e forcave t Nikes u hodhn n ann e despotit t Epirit. Edhe kshtjella e Prlepit, ku ishte i rrethuar kryekomandanti, Georg Akropoliti, u hapi portat epirotve. Akropoliti dhe ushtarak t tjer ran robr t Mihalit II. N kt mnyr, gjith kto treva u prfshin prsri n kufijt e Despotatit t Epirit.

Sukseset e arritura n Maqedoni zgjuan te Mihali II i Epirit, ashtu si te paraardhsi i tij, ndrrn e pushtimit t Konstandinopojs e t rimkmbjes s Perandoris Bizantine, duke i paraprir n kt gj rivalit t tij, perandorit t Nikes. N funksion t ktij qllimi despoti i Epirit i hodhi syt nga nj aleanc e re me sovranin e Mbretris s Sicilis, mbretin Manfred nga dinastia gjermane Hohenshtaufen, pavarsisht se ky kishte prfituar nga ngjarjet e fundit pr t shtn n dor nj pjes t bregdetit shqiptar. Aleanca me Manfredin u b fakt i kryer me martesn e ktij t fundit me vajzn e despotit Mihal, Helenn. Megjithat prforcimet q mori nga Manfredi e dhndri tjetr i tij, princi Guljelm II Vilharduen i Akes, nuk i mjaftuan despotit t Epirit pr t ndalur ofensivn e filluar n pranvern e viti 1259 nga perandori i ri i Nikes, Mihali VIII Paleolog. Ohri qe nj nga kshtjellat e para q despoti i Epirit u lshoi nikeanve. Ksaj radhe ish-kryepeshkopi durrsak i qytetit, Konstandin Kabasilla, q erdhi bashk me ushtrin nikeane, ndikoi me autoritetin e tij pr t’i bindur mbrojtsit t’ia dorzonin kshtjelln perandorit t Nikes. Pas Ohrit, ushtria e Nikes, nn komandn e sebastokratorit Jan, vlla i perandorit Mihali VIII Paleolog, rrethoi kshtjelln e Devollit, t ciln e mori pas luftimesh t ashpra.

N ver t atij viti, Mihali II Engjlli psoi disfatn prfundimtare n fushn e Pelagonis (Manastir).

Fitorja e Perandoris s Nikes mbi Despotatin e Epirit n Pelagoni u pasua nga nj tjetr fitore e madhe e saj. N ver t vitit 1261 nikeasit ua morn me sulm Konstandinopojn latinve. N kt mnyr, konflikti i gjat pr t korrur trashgimin e Perandoris Bizantine u zgjidh n favor t Nikes. Mihali VIII Paleologu u b perandori i par i Perandoris Bizantine t rimkmbur.

Rivali i tij i dikurshm, despoti Mihali II i Epirit, pas disfats n Pelagoni i humbi krejt zotrimet e tij. Ushtrit e Paleologut prparuan deri thell n kufijt e Epirit historik e morn dhe qendrat e fundit t qndress epirote, Janinn e Artn. Mihali II Engjlli u strehua n Korfuz, zotrim i dhndrit t tij Manfred.

Por ashtu si m 1257, administrata e re bizantine hyri q n fillim n konflikt me popullsin vendase. Rritja e paknaqsis gjeti shprehjen m t lart n shprthimin e kryengritjeve antibizantine n gjith territorin shqiptar t Perandoris. Kto kryengritje krijuan kushte q despoti Mihali II Engjll t kthehej n Epir e pak nga pak t rikrijonte Despotatin e Epirit n kufijt e ngushtuar t tems s dikurshme t Nikopojs.

Prsa u prket territoreve n veri t lumit Vjos, kryengritjet antibizantine t shqiptarve u mpleksn aty me nj sr rrethanash t tjera, t cilat krijuan nj gjendje krejtsisht t re.

3. SHQIPËRIA DHE MBRETËRIA E SICILISË NË SHEK. XIII



Manfred Hohenshtaufeni n Shqipri

Kaprcimi i shek. XII-XIII solli n Mbretrin e Sicilis nj ndryshim t dinastis sunduese. Vendin e dinastis normane Altavila, e zuri dinastia perandorake gjermane Hohenshtaufen. Bashk me fronin e Sicilis, sovrant e rinj gjerman trashguan dhe planet pushtuese n Lindje t paraardhsve t tyre.

Henriku VI Hohenshtaufen q me ardhjen e tij n pushtet i shpalli hapur pretendimet e tij n bregun lindor t Adriatikut. Sipas historianit bizantin Niket Koniati, Henriku pretendonte t ishte zot i gjith territorit q shtrihej prej Durrsit e deri n Selanik, territor i pushtuar pr nj koh t shkurtr nga paraardhsi i tij norman, Guljelmi II, gjat fushats s vitit 1185.

Por as Henriku VI, as pasardhsi i tij i madh, Frederiku II Hohenshtaufen, nuk qen n gjendje t organizonin ndonj ekspedit si ato t normanve n Shqipri. Nj gj t till e bri djali i Frederikut, Manfred Hohenshtaufeni. Duke prfituar nga konflikti midis despotit Mihali II i Epirit dhe perandorit t Nikes, Teodorit II Laskari, si dhe i inkurajuar nga paknaqsia e thell q kishte pushtuar popullsin shqiptare kundr ktyre dy rivalve bizantin, n mesin e dimrit t vitit 1257-1258 flota e Manfredit e komanduar nga admirali i tij, Filip Kinardi, zbarkoi n bregdetin shqiptar dhe pushtoi Durrsin, Vlorn, Spinaricn e Beratin. Ndonse kto kshtjella juridikisht ishin n at koh nn sundimin e perandorit t Nikes (Durrsi), apo t despotit t Epirit (Vlora, Berati e Spinarica), as njri e as tjetri nuk ushtronin pushtet real n to. Kryengritja e fundit e vitit 1257 e shqiptarve i kishte detyruar garnizonet dhe administratn e perandorit apo t despotit t trhiqeshin dhe ta linin qeverisjen e atyre vendeve n dor t paris lokale, e cila, me sa duket, ishte marr vesh paraprakisht me Manfredin e Sicilis pr ndrmarrjen e tij.

I ndodhur para faktit t kryer, despoti Mihali II i Epirit e pa me vend mos t ndizte armiqsi t reja me mbretin e Sicilis. Prkundrazi, me qllim q ta trhiqte at n nj aleanc ushtarake kundr rivalit t tij kryesor, perandorit t Nikes, ai ia njohu Manfredit pushtimet e reja n bregdetin shqiptar. Madje i ofroi atij dhe dorn e s bijs, Helens, bashk me nj sr zotrimesh t tjera n cilsin e pajs: Himarn, Sopotin (Borshin), Butrintin e Korfuzin.
N kt mnyr ndr t gjith sovrant e mbretris s Sicilis t dy shekujve t fundit, Manfredi qe i pari q zuri nj pjes t mir t brezit bregdetar t Shqipris n pritje t kushteve t prshtatshme pr t zgjeruar pushtimet n thellsi t Ballkanit.

Por beteja e Pelagonis (Manastirit), n pranver 1259, ku bashk me forcat e despotit, Mihalit II t Epirit, u shpartallua edhe reparti i vogl prej 300 lufttarsh q Manfredi i kishte drguar pr ndihm vjehrrit t tij, i vuri n pikpyetje vet zotrimet siciliane n Shqipri. Ngadhnjyesi i Pelagonis, perandori i ri i Nikes, Mihali VIII Paleologu (prej 1261 perandor i Bizantit), e vazhdoi msymjen deri n bregdet, duke marr t gjitha zotrimet e Manfredit,
me prjashtim t Durrsit. Gjithsesi, n shtator t vitit 1261 Manfredi organizoi nj fushat t re n Shqipri dhe arriti prsri zotrimet e bregdetit, t cilat i mbajti deri n fund t jets s tij (1266).

Baza e qeverisjes s zotrimeve t Manfredit n Shqipri ishin kshtjellat. Ktu u vendosn garnizonet siciliane nn komandn e kshtjellarve. Kshtjellari i Kanins, q kontrollonte dhe zonn e Vlors, n vitet 1258-1274 ishte Jakob Balsiniani, pas çdo gjase nj fisnik gjerman. Juridiksioni i tij shtrihej n nj perimetr t gjer rreth kshtjells, q prfshinte edhe fshatrat e Orikumit, Vranishtit, Vonics etj.. Krert feudal vendas ishin prfshir n sistemin e mbrojtjes s kshtjells s Kanins dhe t territorit t saj. Prveçse n rast lufte, ata, normalisht, t shoqruar nga njerzit e tyre, kryenin pr nj muaj n vit shrbimin e garnizonit brenda n kshtjell.


Manfredi e respektoi traditn prsa i prket organizimit administrativ t Durrsit dhe t krahins fqinje t Arbrit. Ato u ruajtn si nj njsi e vetme administrative, nn drejtimin e nj qeveritari ushtarak me titullin e kapitenit q e kishte selin n Durrs. Duke pasur parasysh forcn dhe rolin e paris feudale t Arbrit n fatet e ksaj treve, Manfredi ia besoi postin e kapitenit t Durrsit e t Arbrit nj fisniku nga nj shtpi e njohur feudale, Andrea
Vrans. N vitin 1185, n kohn e fushats normane, nj tjetr pinjoll i ksaj familjeje kishte kryer funksione t ngjashme n at trev si strateg i Bizantit.

Rasti i njohur i kapitenit Andrea Vrana tregon se Manfredi diti t trhiqte n administratn civile e ushtarake t zotrimeve t tij shqiptare edhe fisnik vendas. Madje, trupa shqiptare nn komandn e krerve vendas u integruan edhe n forcat e Manfredit t angazhuara n Itali kundr kundrshtarve t tij.

Si mkmbs t prgjithshm t zotrimeve t tij n Shqipri, Manfredi caktoi njeriun e tij t besuar, admiralin Filip Kinardi. Megjithat, pushteti i tij realizohej n zotrimet jugore. Treva Durrs-Arbr, si zon me rndsi t posaçme strategjike, ishte nn vzhgimin e drejtprdrejt t mbretit Manfred.

Fillimisht, selia e admiral Kinardit ndodhej n Korfuz, por me koh u zhvendos n Kanin. Ktu ai u martua me t ven e nj fisniku nga familja e vjetr Frngu, q ishte njhersh kunata e despot Mihalit II t Epirit. Miqsia q Filip Kinardi kishte me peshkopin ortodoks t Kanins sht nj tjetr tregues i lidhjeve t ngushta, q Kinardi, e n prgjithsi gjith administrata e Manfredit, vendosi me mjedisin, e veçanrisht me parin vendase. Me kt shpjegohet fakti q, pas vrasjes s Manfredit n Betejn e Beneventit (1266), disa nga bashkpuntort m t ngusht t tij, midis tyre dhe konti Frederik Lançia, daj i Manfredit dhe personi numr nj n oborrin e tij, erdhn dhe u strehuan n Shqipri.

Fundi i mbretit Manfred n Betejn fatale t Beneventit, shkaktoi pshtjellim n zotrimet shqiptare t Hohenshtaufve t Sicilis. Menjher pas Manfredit, edhe mkmbsi i tij admiral Kinardi ra viktim e nj komploti t kurdisur n Kanin nga despot Mihali II Engjlli i Epirit n bashkpunim me t shoqen e njeriut t Manfredit, Maria Frngun, q ishte edhe kunat e tij. Por, pavarsisht nga kjo, despoti nuk arriti t’i shtinte n dor zotrimet e Manfredit. Njerzit e ktij, si kshilltari i Kanins, Jakob Balsiniani, ai i Korfuzit, Verner Alamani, dhe kapiteni i Durrsit-Arbrit, Andrea Vrana, refuzuan t’ia dorzojn despotit t Epirit viset nn juridiksion t tyre. T njjtn gj bn edhe m 1267, kur ngadhnjyesi i Beneventit e vrassi i Manfredit, francezi Karl Anzhu, u çoi fjal funksionarve t ish-mbretit Hohenshtaufen n Shqipri q ta njihnin at si mbret i ri i Sicilis.

Anzhuint dhe « Mbretria e Arbrit »

Sovrani i ri i mbretris s Sicilis, Karli I Anzhu, trashgoi synimet e vjetra t dinastive t Altavilve norman e t Hohenshtaufve gjerman. N qendr t politiks s tij t jashtme u vu pushtimi i Lindjes e marrja e konstandinopojs. Kjo politik u nxit e u ushqye vazhdimisht nga kisha e Roms, e cila llogariste t organizonte, nprmjet anzhuinve, nj kryqzat t re kundr Bizantit dhe t realizonte kshtu bashkimin me dhun t kishave. Pikrisht n pranin e paps Klementit IV u nnshkrua n maj t vitit 1267 n Viterbo marrveshja midis Karlit I Anzhu e perandorit t shfronzuar latin t Konstandinopojs, Balduinit II, n baz t s cils ky i fundit ia kalonte t drejtat e tij n Lindje mbretit anzhuin. Marrveshja n fjal prcaktonte si faz t par t ndrmarrjes anzhuine znien e nj kryeure n bregdetin shqiptar, n zotrimet e ish-mbretit Manfred.

Karli I Anzhu u mundua t afirmonte t drejtat e tij n vij trashgimije mbi zotrimet shqiptare t Manfredit, duke i shndrruar n vasal t tij bashkpuntort e Manfredit n Shqipri. N kt kuadr, m 1267, Karli I emroi si mkmbs t tij n Shqipri Gaco Kinardin, nj i afrm i mkmbsit t vrar t Manfredit, Filipit. Por as kshtjellari i Korfuzit, as ai i Vlors, i Butrintit e i Sopotit dhe as kapiten Vrana e qytetart e Durrsit nuk dgjuan t kalojn nn sovranitetin anzhuin. Prkundrazi, marrdhniet e mbretit Karl me bregun prball mbetn t ndera deri n vitin 1271. At koh, vet ai shprehej n nj letr se shqiptart e « urrenin emrin e tij » (in odium nostri nominis).

Gjithsesi, anzhuint nuk ndrmorn ndonj fushat t armatosur. Karli I u prpoq t trhiqte me an premtimesh krert shqiptar dhe n vitin 1271 ai duket se kishte vendosur nj dialog me aristokracin e Arbrit si edhe me bashksin qytetare t Durrsit. Gjat atij viti dy priftrinj katolik shqiptar, Gjoni nga Durrsi dhe Nikolla nga Arbri, si t besuar t mbretit Karl dhe t aleatit t tij t madh, paps Gregori X, bn disa udhtime midis Napolit
e Durrsit, duke prcjell mesazhet e mbretit te krert shqiptar. N fillim t shkurtit 1272 mbrriti n oborrin anzhuin n Napoli nj prfaqsi e fisnikris s Arbrit dhe e bashksis qytetare t Durrsit. N prfundim t traktativave me Karlin Anzhu u shpall bashkimi i « Mbretris s Arbrit » (Regnum Albaniae) me mbretrin e Sicilis nn sovranitetin e mbretit Karl (Carolus I, dei gratia rex Siciliae et Albaniae).

Kthesa e fisnikve shqiptar n marrdhniet me mbretin anzhuin ndodhi pr nj sr arsyesh t jashtme dhe t brendshme. N at koh bizantint dhe serbt e kishin rritur presionin n trevat shqiptare q ishin ende jasht kontrollit t tyre. Serbt i ishin afruar tashm zons s Dibrs, kurse Perandoria Bizantine e kishte rivendosur sundimin e saj n nj pjes t mir t Shqipris s brendshme. Marrja e Beratit menjher pas fitores s bizantinve n Pelagoni (Manastir), m 1259, i jepte Bizantit nj baz strategjike mjaft t rndsishme pr t shtrir m tej zonn e kontrollit t vet deri n vijn bregdetare.

Vshtirsive t aristokracis shqiptare n marrdhniet me kto fuqi t huaja, u shtoheshin edhe ndarjet e konfliktet midis vet fisnikve shqiptar. N kt koh edhe Principata e dikurshme e Arbrit e kishte humbur shklqimin q kishte patur n kohn e princit Dhimitr.
N vend t nj familjeje feudale, n trevn e Arbrit ushtronin ndikimin dhe pushtetin e tyre disa familje, shpesh her n konflikt me njra-tjetrn, siç ishin familjet Skurra, Vrana, Blinishti, Topia, Arianiti etj.. N kt mnyr, njohja e nj sovrani t huaj u pa edhe si nj mjet pr t qetsuar rivalitetet midis tyre. S fundi, jo pa rol ishte edhe fakti q n Shqipri, veçanrisht n zonn e Durrsit dhe t Arbrit, ekzistonte tashm nj grupim filo-anzhuin, q prfaqsohej kryesisht nga kleri katolik i Durrsit dhe i Arbrit, q nn sundimin e Manfredit,
armikut t egr t Papatit, kishte psuar prndjekje nga m t ashprat. Pr rrjedhoj, ky ishte i prirur t bashkpunonte me sovranin e ri t Sicilis, Karlin Anzhu, q ndryshe nga Manfredi, ishte beniamin dhe krahu i djatht i kishs katolike t Roms.

Pavarsisht nga motive t tilla q flisnin n t mir t anzhuinve, kompromisi i vitit 1272 midis anzhuinve e aristokracis shqiptare u b i mundur vetm pasi Karli I Anzhu u dha krerve shqiptar garancit e krkuara. N dy diploma t dala nga kancelaria e tij m 20 e 21 shkurt 1272, u premtonte atyre mbrojtjen e tij (protectionem suam) dhe njohjen e t gjitha privilegjeve, normave e dokeve « t mira » t mparshme. Teksti i tyre tregon qart q njohja e sovranitetit anzhuin nga krert shqiptar nuk qe nj « dorzim » pa kushte, por nj ujdi e arritur, siç shprehej vet mbreti Karl, « pa kurrfar dhune e shtrngimi » (absque aliqua violentia seu cohactione). Anzhuint knaqnin n thelb dy krkesat themelore t shqiptarve: krkesn pr nj angazhim t anzhuinve n marrdhniet e ndera t shqiptarve me fuqit e tjera, kryesisht Bizantin e Serbin, dhe krkesn pr njohjen e autonomis politiko-administrative t fisnikve vendas brenda kuadrit t « Mbretris s Arbrit ».

Pavarsisht nga premtimet joshse t anzhuinve, jo menjher e jo t gjith fisnikt shqiptar u trhoqn prej tyre.

Koha e gjat, q iu desh Karlit I Anzhu pr t realizuar planin e vet, ishte prova m e mir se n gjirin e aristokracis shqiptare kishte ngurrime lidhur me nj orientim proanzhuin. N fakt, anzhuint prcaktuan qysh n fillim hapsirn midis Durrsit e Vlors ose m sakt midis Matit e Seman-Devollit, si zon e interesave t tyre jetike n Shqipri. Tokat jasht tyre anzhuint i pan para s gjithash n funksion t marrdhnieve me shtetet aleate ballkanike, n radh t par me mbretrin e Serbis. Kjo vij politike e anzhuinve i prishi kta qysh n fillim me nj krah t rndsishm t aristokracis shqiptare. Aleanca me Mbretrin Serbe pati gjithmon prparsi pr Karlin Anzhu dhe ky refuzoi t merrte n mbrojtje fisnikt shqiptar, si Gropajt e Dibrs, tokat e t cilve ndodheshin nn krcnimin e pushtimit serb.

Por marrdhniet e anzhuinve nuk vonuan t prishen edhe me fisnikt-vasal t tyre t « Mbretris s Arbrit ». Premtimet lidhur me njohjen e autonomis e t privilegjeve t vjetra, q Karli I u kishte dhn krerve shqiptar n fillim, u treguan se ishin demagogji. Fisnikt shqiptar u detyruan t kryejn « betimin dhe homazhin feudal » (ligii homagii iuramentum). Ktu u vendos nj administrat e fort ushtarake, ku aristokracia shqiptare nuk prfaqsohej n asnj instanc t saj. T gjith funksionart, q nga « kapiteni e mkmbsi i Mbretris s Arbris », te mareshali, kshtjellart, intendentt e postet m t ulta, ishin me kombsi franko-italiane. Shqiptart ishin prjashtuar nga çdo rol efektiv n kt « Mbretri t Arbris ». Fisnikt shqiptar, q njohin pr kryezot Karlin I Anzhu e q u prfshin n « Mbretrin e Arbris », u organizuan prej anzhuinve n nj lloj « kshilli regjence ». Karli I u vinte atyre kufirin e t drejtave e detyrave, kur i kshillonte se « duhej t’i bindeshin mkmbsit e kapitenit t prgjithshm t Mbretris s Arbrit dhe ta ndihmonin at me t gjitha forcat e pr çdo pun, qoft me kshilla, qoft me mjetet e nevojshme ».


Dokumentet anzhuine ln t kuptohet qart se ku konsistonte ndihma e krerve shqiptar pr kryezotin anzhuin. N radh t par ata duhet t shoqronin trupat anzhuine n fushatat ushtarake. Ky shrbim i tyre prputhej me thelbin e regjimit anzhuin e t « Mbretris s Arbrit », t ciln anzhuint e projektuan dhe e ndrtuan si nj brtham t nj perandorie t tr ballkanike. Shqiptart duhet t luftonin, kshtu, pr nj qllim q s’qe i tyre e q ata nuk
e ndienin. Kjo i zhgnjeu shpresat fillestare t tyre, t ushqyera nga premtimet e Karlit I Anzhu, q ua serviri atyre « Mbretrin e Arbrit » si nj pasardhse t natyrshme t Principats s Arbrit, ku fisnikt shqiptar do t ruanin autonomin e tyre e do t luanin rol parsor.

Por regjimi i ri anzhuin nuk pati pasoja negative vetm n planin politik. Anzhuint vendosn n zotrimet e tyre nj regjim t rrept shfrytzimi. Fonde t mdha toksore iu rrmbyen pronarve vendas, n radh t par kundrshtarve t regjimit anzhuin, e u shprndan n t mir t kurors, t funksionarve e feudalve anzhuin dhe t kishave, kuvendeve e manastireve katolike t themeluara me shumic nga klerikt e huaj, t ardhur bashk me anzhuint e q prfaqsonin nj mbshtetje shoqrore e mjet diversioni ideologjik t tyre. Fshatarsia shqiptare, q punonte n kto toka, iu nnshtrua nj shfrytzimi intensiv e t panjohur deri ather. T ardhura t mdha hynin n arkn mbretrore e t funksionarve anzhuin nga taksat e detyrimet q shpeshher kta ia impononin n mnyr arbitrare popullsis vendase.

Vendosja e regjimit anzhuin pati reflekse negative edhe n jetn e qyteteve. Autonomia e tyre u ngushtua, organet bashkiake t qeverisjes pushuan s funksionuari e u zvendsuan nga administrata anzhuine. Interesat ekonomik t shtresave tregtare-zejtare e t vegjlis u dmtuan rnd nga politika e monopolit shtetror mbi prodhimin e shitjen e produkteve kryesore, si dhe nga detyrimet nga m t ndryshmet q npunsit anzhuin ngarkonin n kurriz t popullsis qytetare. T ardhurat e shumta q vinin nga prodhimi dhe tregtia e krips shkonin n dobi t mbajtjes s trupave dhe t administrats anzhuine n Shqipri.

N kt mnyr regjimi anzhuin ngjalli q n muajt e par zhgnjim e paknaqsi midis shtresave m t ndryshme t shoqris shqiptare. Zdhnse e ksaj paknaqsie u b aristokracia shqiptare, brenda e jasht kuadrit t « Mbretris s Arbrit », e cila e pa se anzhuint i shkeln pa ngurruar aspiratat e saj politike. Pr t’i detyruar krert shqiptar q t’i rrinin besnik e mos t ngrinin krye, Karli I filloi t marr peng fmijt e tyre, t cilt i çonte e i ruante n kshtjellat e Italis s Jugut, ku kta trajtoheshin si t ishin robr, aq sa n mjaft raste ata t tentonin t arratiseshin.

Prplasjet e shqiptarve me anzhuint, q n fillimet e vendosjes s ktyre t fundit n Shqipri, favorizuan lojn e bizantinve. Duke filluar nga vera e vitit 1272, perandori bizantin Mihali VIII Paleolog ishte vn n kontakt me fisnikt shqiptar dhe prpiqej t’i bnte ata pr vete e t’i hidhte kundr anzhuinve. Prpjekja e tij mbshtetej n premtimet e garancit q u paraqiste shqiptarve e s’ka dyshim q n kt pik ai nuk mbeti pas, madje e kaprceu rivalin e tij, Karlin I Anzhu, prderisa arriti qysh n fillim t bnte pr vete (« t mashtroj », sipas shprehjes s Karlit I) mjaft prej tyre.

N vern e vitit 1274, vet dokumentet anzhuine bjn fjal pr nj aleanc operative midis bizantinve e fisnikve shqiptar.

N gusht t atij viti aleatt kishin arritur nj fitore t par mbi anzhuint, duke u shkaktuar atyre mjaft t vrar e duke zn shum t tjer robr. N muajin nntor komandantt anzhuin n Shqipri i raportonin mbretit anzhuin Karl se « arbresht e bizantint kishin rrethuar Durrsin ». Informatat e mvoshme konfirmonin se luftimet tashm ishin prqendruar n afrsi t kshtjellave bizantine. Shprthimi i konfliktit t hapur me shqiptart bri q fronti i luftimeve t zhvendosej me shpejtsi n afrsi t kshtjellave anzhuine t bregdetit.

Forca trheqse e ktij orientimi t ri t aristokracis shqiptare kundr anzhuinve u bn ata fisnik q kishin mbajtur nj qndrim t rezervuar ndaj anzhuinve e q nuk ishin prfshir n « Mbretrin e Arbrit ». T till qen Pal Gropa e Gjin Muzaka, zotr prkatsisht t zons s Dibrs dhe asaj t Beratit. Me koh me kta fisnik u bashkuan edhe t tjer, nga ata q ishin njohur vasal t mbretit Karl. N mnyr mjaft domethns Karli I Anzhu fillon t’i quaj me emrin « tradhtart e mi » (proditores nostros) fisnik t till si Blinishtt, Skurrajt, Jonimt etj., q deri ather kishin qen « besnikt e tij » (fideles suos). Ky qndrim i ri qe me pasoja fatale pr sundimin anzhuin. Zotrimet shqiptare t Karlit Anzhu apo, siç preferonte t’i quante ai, « Mbretria e Arbrit », q s’ishte veçse nj shum zotrimesh t
fisnikve shqiptar, vasal t tij, u reduktua, pas armiqsimit me ta, n kshtjellat bregdetare t Durrsit, Vlors e Kanins.

Rrjedhja e re, q morn marrdhniet e shqiptarve me anzhuint, dhe aleanca shqiptaro- bizantine, q pasoi, i prmbysi planet e mdha t Karlit I Anzhu, i cili kishte shpresuar t’i çonte ushtrit e tij deri n Konstandinopoj. Pr m tepr planet e mbretit anzhuin u komprometuan edhe nga afrimi i perandorit bizantin, Mihalit VIII Paleolog, me Papn. Ujdia q kta t dy arritn n Koncilin e Lionit, m 1274, pr t realizuar bashkimin e kishave, e izoloi Karlin Anzhu duke i hequr atij prkrahjen e pakushtzuar t Papatit. N vend q t vazhdonte msymjen drejt Lindjes, Karli u detyrua t nnshkruante nj armpushim me Mihalin VIII Paleolog (1276). Ndrkoh « bizantint » e kishin kthyer Beratin n qendrn ku s bashku me fisnikt shqiptar organizoheshin operacionet kundr kshtjellave anzhuine. Komandn e ksaj kshtjelle ata ia kishin besuar nj fisniku vendas, sebastit Stano, q kryente funksionin e qefalis (qeveritarit) t qytetit. N at koh bizantint kishin arritur t rrmbenin edhe Spinaricn, lokalitetin bregdetar midis Vlors e Durrsit. N kt mnyr, zotrimet jugore t anzhuinve ishin ndar nga Durrsi nprmjet ktij pykzimi bizantin nga Berati n bregdet. Ndrlidhjet midis zotrimeve anzhuine dhe midis tyre e Mbretris s Sicilis kryheshin vetm me ann e detit. Por edhe komunikimi detar ishte br i rrezikshm, sepse nj flot bizantine me baz n Spinaric e n Butrint sulmonte anijet anzhuine.

Duke par gjendjen katastrofike t trupave t tij n Shqipri, mbreti Karli I Anzhu mendoi t organizonte nj fushat t re, gjat s cils t nnshtronte krert kryengrits shqiptar dhe t merrte kshtjellat e pushtuara ndrkoh nga perandori bizantin Mihali VIII Paleolog. N kt kuadr rndsi e posaçme iu dha kshtjells s Beratit, kundr s cils u prqendrua goditja kryesore anzhuine. Marrja e Beratit do t çlironte nga presioni bizantin bazat bregdetare t anzhuinve (Vlorn, Durrsin) dhe do t krijonte kushtet pr prparimin e ushtrive t Karlit Anzhu n brendsi t vendit. Ësht pr kto arsye q Karli I i shkruante komandantit t ushtris anzhuine n Shqipri se « nuk mund ta shprehte me fjal rndsin t i jepte pushtimit t kshtjells s Beratit » (ad captionem castri Bellgradi, que ultra quam dici valeat cordi nostro residet ).

N prag t msymjes, Karli I Anzhu konfirmoi aleancat me Serbin e me Despotatin e Epirit. Despot Niqifori I i Epirit u shpall vasal i mbretit anzhuin dhe i dorzoi ktij kshtjellat e Butrintit, t Sopotit e t Porto-Palermos. Por para s gjithash Karli I bri nj prpjekje t re pr t’i rregulluar marrdhniet me shqiptart e pr t’i shkputur kta nga bizantint. N kt kuadr Karli I liroi nga burgjet italiane nj numr krersh shqiptar kryengrits, mes t cilve Gjin Muzakn, i cili mbahej « i lidhur me pranga t forta hekuri »
n burgun e kshtjells s Brindizit s bashku me Dhimitr Zogun, Kasnec e Guljelm Blinishtin. Karlit I Anzhu i erdhn krkesa t prsritura nga fisnikt shqiptar pr ta liruar Muzakn. Me sa duket, Gjin Muzaka gzonte pozit e autoritet t veçant dhe nprmjet tij mbreti anzhuin u prpoq t ndikonte mbi krert shqiptar. N gusht t vitit 1280 ai urdhroi lirimin e robit Muzaka, « pasi t kishte dhn peng gruan e fmijt e pasi t ishte betuar se nuk do t bashkohej m me armiqt e mbretit Karl e nuk do t fliste e do t vepronte m kundr tij ». N kushtet e prgatitjes s msymjes anzhuine mbi Beratin, neutralizimi i Muzakajve, zotr t vendit, merrte kuptim t veçant.

Megjithat, prpjekjet e anzhuinve pr diversion n radht e aristokracis shqiptare nuk dhan rezultat. N prag t betejs vendimtare pr Beratin lajmet q i vinin Karlit I nga komandatt e tij n Shqipri e njoftonin se « arbrit kishin ngritur prsri krye dhe sulmonin trupat anzhuine ». Qndrimi i vendosur antianzhuin i shumics s fisnikve shqiptar kushtzoi n mnyr vendimtare ecurin e msymjes anzhuine. Ndrkoh q ushtria e Hygo
de Sylit, e prforcuar nga kontingjentet e ardhura nga Durrsi, Vlora e Butrinti, kishte mbyllur rrethimin e Beratit, shqiptart sulmonin kshtjellat anzhuine t bregdetit duke e detyruar komandantin anzhuin t’i shprqendronte forcat e t niste prforcime n drejtim t atyre kshtjellave.

Rrethimi anzhuin i Beratit zgjati disa muaj. N dhjetor t vitit 1280 anzhuint mundn m n fund t zinin lagjet e jashtme t qytetit (suburbia). Por n betejn finale, q u zhvillua n pranvern e vitit tjetr buz Osumit, mbrojtsit e kshtjells i shkaktuan nj disfat t rnd kaloris frnge, duke zn rob edhe vet komandantin e ushtris anzhuine.

Pas disfats s Beratit anzhuint u trhoqn me shpejtsi n skajin bregdetar, ku mundn t ruajn edhe pr ca koh kshtjellat e rndsishme t Durrsit, Vlors e Kanins. N vitin 1282 Karli I projektoi nj fushat t re kundr Bizantit, por po at vit n Sicili shprtheu kryengritja e madhe anti-anzhuine e « Mbrmjeve siciliane », n t ciln kishin dor edhe perandori bizantin, Mihali VIII Paleologu, e mbreti i Aragons. Pasktaj nisi nj periudh 20-vjeçare luftrash midis aragonasve e anzhuinve pr zotrimin e Sicilis. N kushte t tilla ekspedita e re kundr Bizantit mbeti e parealizuar. Kshtjellat q anzhuint mbajtn edhe pr disa vjet n bregdetin shqiptar mbetn si ishuj t izoluar nn rrethimin e vazhdueshm t shqiptarve e t bizantinve. Brenda vitit 1285 anzhuint braktisn edhe Durrsin, Vlorn e Kaninn. Fortesat e Butrintit, Sopotit e Porto-Palermos, q ata mundn t mbajn n jug, n territoret e Despotatit t Epirit, ishin pika mbshtetse pa ndonj rndsi strategjike t veçant. N kt mnyr, pas rreth 15 vjetsh prpjekjesh pr t fituar e pr t mbajtur pozitat e tyre n Shqipri, anzhuint u detyruan t trhiqen e t’ia ln vendin Perandoris Bizantine, q sakaq rivendosi autoritetin e saj n nj pjes t mir t tokave shqiptare.

4. GJENDJA KISHTARE NË SHQIPËRI NË SHEK. XI-XIV



Ndarja e kishave (1054). Prparimet e katolicizmit n Shqiprin e Eprme

N kaprcim t shek. X-XI, trevat shqiptare ishin nn juridiksionin kishtar t tri kryepeshkopatave, t cilat drejtonin nj numr t madh selish peshkopale vartse (sufragane). Kto qen kryepeshkopata e Naupaktit, ajo e Durrsit dhe kryepeshkopata e Ohrit. Kjo e fundit, e krijuar dhe e fuqizuar si e till nga cart bullgar, mundi t trheq nn juridiksionin e vet nj numr peshkopatash, deri ather sufragane t dy mitropolive fqinje. T tilla qen peshkopatat e Himars, Butrintit, Drinopojs e Kozilit (pran Prevezs), q iu shkputn Naupaktit, apo selit e Vlors, Glavinics e Cernikut q deri at çast i prkisnin Durrsit. N kt mnyr kryepeshkopata e Ohrit prmblodhi numrin m t madh t peshkopatave shqiptare. Prveç selive q iu shkputn Durrsit e Naupaktit, ajo kishte nn vete edhe selit peshkopale t Nishit, Prizrenit, Shkupit, Dibrs, Krçovs, Prlepit, Devollit, Kolonjs, Manastirit etj.. Kryepeshkopata e Ohrit e ruajti kt shtrirje edhe pas rnies s Perandoris Bullgare (1018). Perandori Bizantin Bazili II ia rikonfirmoi kishs s Ohrit t gjitha sufraganet q i ishin akorduar nga cart bullgar, prfshir selit e shkputura nga Naupakti e Durrsi, me gjith protestat e kryepeshkopve t ktyre t fundit.

Juridiksioni i Durrsit, q fillimisht shtrihej prej Tivari n Vlor vazhdoi t zvoglohej derisa aty nga viti 1143, nga 14 sufragane q kishte m par, i kishin mbetur vetm 4 sufragane: Kruja, Kunavia, Stefaniaka dhe Lezha. Rndsi t madhe pati shkputja prej tij e selive peshkopale t Diokles (Gents), t cilat prpiqeshin t krijonin nj dioqez kishtare m vete me qendr Tivarin. N kuadrin e lufts pr nj autonomi politike nga Bizanti, princrit e Diokles i shfrytzuan dhe i inkurajuan prpjekjet e klerit t tyre pr nj shkputje kishtare nga Konstandinopoja. Rezultati i prpjekjeve t tilla ishte shkputja m 1022 e peshkopatave t Ulqinit e t Tivarit nga Durrsi dhe rikthimi i tyre n sfern e kishs s Roms. Papa Benedikti VIII i shpalli n at koh dy peshkopatat shqiptare si sufragana t kryepeshkopats s Raguzs.

Shembulli i Tivarit dhe i Ulqinit u ndoq n vitet e mvonshme edhe nga peshkopatat e tjera shqiptare t veriut. N kt mnyr, ndarja zyrtare e kishs (1054), n kish katolike t Perndimit, me qendr n Rom, e n kish ortodokse t Lindjes, me qendr n Konstandinopoj, i gjeti trojet shqiptare t ndara midis dy qendrave t mdha t bots s krishter. Pjesa m e madhe e tyre vazhdoi t qndroj e lidhur me Patriarkatin e Konstandinopojs. Por n skajin veriperndimor ishte kristalizuar nj enklav katolike e prfaqsuar nga peshkopatat diokleate t Tivarit, Ulqinit, Shkodrs, Pultit, Drishtit q njohn autoritetin kishtar t Paps s Roms.

Nj funksion t rndsishm, si brthama t besimit katolik, zhvillonin n Diokle e n trevat e tjera veriore t Shqipris manastiret e mdha benediktine, ndr t cilat shquheshin manastiri i Shn Serxhit e Bakut (Shirgjit) n derdhjen e Buns, ai i Shn Mris s Rotecit afr Tivarit, si dhe manastiret e Shn Lleshit n Orosh (San Alexandro in monte), i Shelbuemit n Rubik, i Shn Mris s Ndrfandes (Mirdit), e t Shn Kollit (Mat). Pushteti jo vetm shpirtror, por edhe ekonomik i ktyre abacive qe aq i madh, sa q Papati i
shkputi ato nga juridiksioni i kryepeshkopit t Tivarit dhe i vuri nn administrimin e vet t drejtprdrejt.

N çshtje t organizimit t kishave katolike shqiptare t veriut Papati, ashtu si dikur Patriarkati i Konstandinopojs, u prpoq t evitonte nj autonomi t madhe t tyre. Ndonse m 1077 papa Grigori VII shpalli krijimin e kryepeshkopats s Tivarit, ksaj nuk iu dhan kompetencat e nj mitropolie, n radh t par nuk iu njoh e drejta e emrimit t peshkopve n selit varse. S bashku me kishat e Ulqinit, Shkodrs, Shasit (Suaçit), Drishtit e Pultit, kryepeshkopata e re e Tivarit u vu n varsi t kishs s Raguzs. Pr m se
nj shekull peshkopatat shqiptare luftuan pr t’u shkputur nga varsia e Raguzs, duke hyr n konflikt jo vetm me kt, por edhe me vet Papatin. Papa Anastasi IV m 1153 e, pas tij, papa Aleksandri III m 1167 kaluan deri n masa ekstreme, duke shkarkuar nga funksionet peshkopt e Ulqinit, Tivarit, Drishtit e duke krcnuar me t njjtn mas edhe prelatt e tjer, q refuzonin t njihnin si autoritet epror kryepeshkopin e Raguzs.

Kjo luft e gjat e peshkopatave katolike shqiptare pr nj autonomi nga qendrat e huaja kishtare, prkatsisht nga Raguza, u kurorzua m n fund me sukses n kohn e pontifikatit t paps Inocent III (1199-1211).

Kjo kthes n politikn e Papatit ndaj kishs katolike shqiptare prkonte me nj faz t re zhvillimi pr Kishn Katolike n prgjithsi. Dobsimi i Perandoris Bizantine nga gjysma e dyt e shek. XII, q çoi n shembjen e saj m 1204 nga kryqtart perndimor, i hapi rrug strategjis s Papatit pr shtrirjen e ndikimit t vet n trevat ballkanike, q ishin nn juridiksionin e Patriarkut ortodoks t Konstandinopojs.

N kuadrin e nj strategjie t till, kndi i peshkopatave katolike shqiptare n veriperndim t vendit fitoi rolin e nj baze operacionale t katolicizmit kundr ortodoksis. Duke u nisur nga kufijt e dioqezs s Tivarit, kisha katolike deprtoi n thellsi, n drejtim t Lindjes (Kosov) e t Jugut (Principata e Arbrit). N fillim t shek. XIII, m sakt n vitin 1204, burimet historike flasin pr her t par pr ekzistencn e selive peshkopale katolike n Kosov, si n Prizren e n Shkup. N vitet e mvonshme kisha katolike dshmohen edhe n
qendra t tjera, si n Graçanic, Trepç, Novobrd, madje edhe n lokalitete e deri n fshatra t vogla, gj q flet pr nj prhapje t gjer t ritit katolik n ato treva, q 5-6 shekujt e fundit, t paktn administrativisht, kishin qen t lidhura me kishn ortodokse t Lindjes.

Shtrirja e ritit katolik n viset e Dardanis s vjetr (Kosov), t banuara kryesisht nga popullsi shqiptare, prkon me kalimin e tyre dhe t Diokles (Gents) nga sundimi bizantin nn pushtimin e shtetit serb t Rashs. Politika kishtare e mbretrore serbe synonte q kisha ortodokse serbe, qysh prej vitit 1219 autoqefale, t zinte n kto hapsira vendin e Kishs s Konstandinopojs. Themelimi dhe kthimi n ritin serb i nj sr manastiresh e kishash n Kosov, Maqedoni e n Diokle (Gent), si dhe zhvendosja n Pej e selis s Patriarkatit serb i shrbenin pikrisht ktij qllimi.

Megjithat, t ndodhur nn presionin dhe krcnimet e Papatit e t fuqive katolike t Evrops, mbretrit dhe kisha serbe u detyruan s paku fillimisht ta tolerojn deri diku pranin e kishs katolike n viset e pushtuara srishmi. Kjo vlen sidomos pr viset e Diokles, tradicionalisht t lidhura me Romn. Pr t shmangur ballafaqimin me popullsin vendase dhe me botn katolike t prtejdetit, mbretrit e par serb t dinastis Nemanja ua njohn pr ca koh atyre autonomin kishtare q kishin gzuar edhe m par, n kohn e sundimit bizantin. N kt kuadr, pr gjith gjysmn e dyt t shek. XIII, edhe pushteti laik n Diokle iu besua nj princeshe katolike, gruas franceze t mbretit Stefani I Urosh, Helens.
N kujtesn e popullsis shqiptare t Diokles, emri i mbretreshs Helena u ruajt pr shum koh si bamirse e mbrojtse e besimtarve dhe e objekteve t kultit katolik. Nj mbishkrim mbi gur nga manastiri benediktin i Shn Serxhit e Bakut (Shirgjit), q ruhet sot e ksaj dite, kujton se n vitin 1290 mbretresha Helen e rindrtoi nga themelet kt vend t shenjt pr besimtart e zons.

Sidoqoft, qndrimet tolerante ndaj katolikve shqiptar n viset e pushtuara prbnin vetm nj prjashtim n politikn e Nemanjve serb dhe lidheshin me rolin dhe ndikimin e mbretreshs franceze, Helens.

Qysh kur serbt e Stefan Nemanjs u shfaqn n viset e Kosovs e t Diokles (Gents), fillojn t duken dshmit e para historike mbi « persekutimet e Zhupanit t madh » (1173), si dhe pr « ankthet e vuajtjet e katolikve t robruar » (1199). Politika e shtetit serb ndaj popullsive katolike t viseve shqiptare t pushtuara u kristalizua sidomos n kohn e sundimit t mbretrve Stefan Uroshi II (1282-1321), Stefan Uroshi III (1322-1331) e Stefan Dushani (1331-1355). Koha e sundimit t ktyre sovranve sht periudha e prqendrimit dhe e konsolidimit m t madh t mbretris serbe. Ajo prkon gjithashtu me prishjen prfundimtare t marrdhnieve t ksaj me Papatin dhe me fuqit katolike, siç ishin Hungaria dhe anzhuint francez. Duke i konsideruar shqiptart katolik si nj element destabilizues dhe aleat i natyrshm i ktyre fuqive, mbretrit serb zbatuan nj politik t tr, q erdhi duke u prpunuar dora-dors e q gjeti shprehjen m t qart n « Kodin e Stefan Dushanit » (1349). Disa nga nenet m t rndsishme t ktij kodi, i kushtoheshin « shkuljes s herezis katolike » dhe veprimeve kundr besimtarve dhe klerikve katolik, q nuk dgjonin t konvertoheshin n ortodoksin serbe. Pr kta shpallej hapur prvetsimi dhe prishja e kishave, sekuestrimi i pasuris, damkosja me hekur t nxeht, dbimi dhe deri ndshkimi me vdekje. Dokumente t shumta t asaj kohe provojn se kto masa t parashikuara kundr katolikve n kodin e s drejts mesjetare serbe, u zbatuan n praktik me egrsin m t madhe, duke shkaktuar kryengritjet e popullsis shqiptare si dhe protestat e ashpra t Papatit, q m se nj her shpalli deri organizimin e kryqzatave perndimore pr t shptuar popullsit katolike q vuanin nn shtypjen e mbretrve « skizmatik » t Rashs.

Kisha e Arbrit n shek. XII-XIII

Drejtim tjetr i prhapjes s ritit katolik n trevat shqiptare qe ai i territoreve n jug t rrjedhs s lumit Drin, ku n kaprcim t shek. XII-XIII fillonin kufijt e Principats s Arbrit. Ashtu si n trevat m veriore shqiptare, edhe n shtrirjen e Principats s Arbrit, prhapja e ritit katolik u kushtzua s teprmi nga rrethanat politike q u krijuan ktu pas mesit t shek. XII e q lidhen me krizn e prgjithshme t Perandoris Bizantine dhe tronditjen e pozitave t shtetit e t kishs bizantine n Shqipri. Nuk prjashtohen ktu ndikimet q vinin nga Durrsi. Prania e kolonive tregtare italiane, siç qe ajo e venecianve dhe e amalfitanve, nnkuptonte dhe pranin e kishave t posaçme, rreth t cilave grumbulloheshin dhe organizoheshin kto komunitete t huaja. T tilla kisha prmenden q
m 1081, si kisha e Shn Mris s Amalfitanve dhe ajo e Shn Andres, kjo e fundit ndrtuar nga veneciant. Pas venecianve dhe amalfitanve, n Durrs nuk vonoi t shfaqej edhe nj komunitet katolik vendas. Por, nga ana tjetr, ndryshimi i orientimit fetar n kt trev ishte shprehje e ndryshimit t orientimit politik t aristokracis s Arbrit, q pas mesit t shek. XII merr nuanca t qarta properndimore.

Ndikimet e katolicizmit n trevn e Arbrit prcilleshin, pra, nprmjet kishs s Diokles (Gents), nga veriu, dhe nprmjet kishs katolike t Durrsit, nga perndimi. Pr m tepr, ashtu si n Dioklen fqinje, n Arbr ekzistonin prej kohsh shum t vjetra nj numr abacish t urdhrit t benediktit t themeluar nga misionar perndimor. Ndonse nn hije, kto vazhduan t funksionojn edhe pas ndarjes s kishave, m 1054, duke mbajtur gjall
orientimin roman (katolik) t tyre e duke shrbyer si pikmbshtetje e Papatit n kto treva.
T tilla manastire qen, p.sh., manastiri i Shn Lleshit n derdhjen e poshtme t Matit, i Shn Pavlit n Blinisht, i Shn Mris s Ndrfanit buz Fanit t Madh, manastiri i Shn Lleshit n Orosh, i Shn Kollit n Breg-Mat, i Shnepremtes n Kurbin e s fundi, manastiri i Shelbuemit n Rubik. Kto abaci nuk prmenden prpara vitit 1166, por element t veçant, si shtresat me mozaik, afresket apo mbishkrimet e mureve, dshmojn qart pr
nj hershmri shum t madhe t tyre. Pas ndarjes s kishave, m 1054, kto manastire u kthyen n avanposte t katolicizmit roman n sfern ortodokse, duke luajtur rolin e tyre n ndryshimin e raportit t forcave midis ritit ortodoks dhe atij katolik n zonn e Arbrit. Aty nga mesi i shek. XIII, kisha ortodokse kishte humbur tashm mjaft terren n kt zon. N vitin 1143 arkimandriti Nil Doksopatri kumton se mitropolis ortodokse t Durrsit i kishin mbetur vetm 4 sufragane nga 14 q kishte pasur dikur. Nga kto, tre i prkisnin territorit t Arbrit dhe qen peshkopatat e Krujs, Kunavis dhe Stefaniaks, q edhe gjeografikisht ndodheshin m pran Durrsit. Ndrkaq, m 19 qershor t vitit 1166, titullari i kishs s Arbrit, peshkopi Lazar, i shoqruar nga abati i manastirit benediktin t Shelbuemit (Rubik), Gjergji, mori pjes n ceremonin e prurimit t kishs katolike t Shn Trifonit n Kotorr, ku iu rezervua nderi i veçant i konsakrimit t njrit prej altareve t kishs. N ceremonin n fjal ndodheshin edhe prfaqsues t peshkopatave dhe t abacive t tjera katolike shqiptare nga Drishti, Shirgji, Ulqini, Tivari, Shasi si dhe « priori Andrea i Arbrit » q me sa duket prfaqsonte pushtetin laik t asaj krahine. Nj vit m von, papa Aleksandri III, n nj letr drguar peshkopit Llazar t Arbrit, lvdon angazhimin e tij pr ta shkputur kishn e tij nga ortodoksia bizantine e pr ta lidhur at me Romn. Me at rast e fton Llazarin t njoh si epror t tij, t caktuar nga Selia e Shenjt, mitropolitin e Raguzs.

Ashtu si selit e tjera peshkopale shqiptare, edhe peshkopata e Arbrit nuk pranoi t vihej nn urdhrat e kryepeshkopats dalmatine. Por ajo nuk u shpall as sufragane e kryepeshkopats s Tivarit, kur kjo e fundit fitoi atribute mitropolitane dhe grumbulloi rreth vetes qendrat peshkopale t Diokles. Nj dokument papal i vitit 1188 bn t ditur se peshkopata e Arbrit ishte vendosur n at koh nn varsin e drejtprdrejt t Selis s Shenjt. Emrimi dhe
shugurimi i kreut t saj bhej vetm nga Papa i Roms. Peshkopata e Arbrit ishte e vetmja ndr t gjitha peshkopatat katolike t pellgut dalmato-shqiptar q gzonte nj status t till.

Ësht jasht çdo dyshimi se lvizjet e kishs s Arbrit prcaktoheshin n nj mas t madhe nga vullneti politik i krerve t Arbrit. Orientimi i ri i kishs s Arbrit nga Roma katolike, si dhe organizimi i saj i pavarur nga qendrat fqinje, i prgjigjej drejtimit t ri properndimor e autonomist t politiks s tyre.

Akti i fundit i ktij orientimi ishte edhe braktisja e ritit ortodoks dhe konvertimi n katolicizm nga vet krert e Principats s Arbrit. Nj hap i till u ndrmor n vitin 1208 nga princi Dhimitr. N nj letr pr papn Inocenti III, Dhimitri i shfaqte kreut t kishs katolike vendimin pr t’u futur bashk me vasalt e tij, n gjirin e kishs katolike. Papa nisi q at vit n drejtim t Arbrit dy emisar t tij, ndr t cilt njri ishte arkidhjaku katolik i Durrsit, q do t merreshin me prgatitjen doktrinale t princit t Arbrit e t njerzve t tij. Ceremonia solemne e bashkimit t tyre me kishn e Roms do t zhvillohej n nj faz t dyt, n pranin e nj legati apostolik, t drguar posaçrisht nga Papa.

Traktaktivat midis Papatit e princrve t Arbrit u ndrpren si rezultat i rrethanave t reja politike q u krijuan n krejt zonn e Durrsit e t Arbrit pas vitit 1210. Kto u prfshin prsri pr rreth gjysm shekulli n sfern e ndikimit bizantin e gjat ksaj kohe kisha e Arbrit u lidh srish me botn ortodokse. Megjithat, prirjet pro-katolike mbetn gjithmon t fuqishme si n Arbri, ashtu dhe n Durrs. Ktu, krahas kishs ortodokse, vazhdoi t funksionoj pandrprer edhe kisha katolike, q, n munges t kryepeshkopit, drejtohej nga
nj arkidhjak i zgjedhur nga mbledhja e klerit vendas. N kt koh n Durrs duken edhe shenjat e para t mbrritjes s misionarve t urdhrave t rinj, dominikan e françeskan. N zonat periferike t Arbrit, n kufi me Pultin e Shkodrn, kisha katolike i ruajti t paprekura pozitat e saj. Vet peshkopi i Arbrit, i prsriti m 1250 papa Inocentit IV dshirn pr futjen e dioqezs s tij nn tuteln e Roms. Ksaj iu paraqit nj rast ideal pr konsolidimin
e pozitave t katolicizmit n nj zon kaq t kontestuar nga t dy kishat rivale, ather kur anzhuint e Napolit morn Durrsin dhe e shtrin juridiksionin e tyre n t gjitha viset e Principats s Arbrit (1272). N at koh u derdhn n Shqipri nj numr i madh fretrish dominikan e françeskan, q u vendosn n abacit e vjetra benediktine ose themeluan qendra t reja manastirore. Ata u kthyen n nj mjet aktiv t propagands papale, e cila ndikoi mjaft n konsolidimin dhe n shtrirjen e mtejshme t pozitave t katolicizmit n Shqipri. Megjithat, prsa i prket shtrirjes s ngusht t Arbrit, ktu riti katolik nuk arriti t zhvendoste plotsisht besimin ortodoks. Qoft pr tradit, qoft si rrjedhoj e ndikimit, q kisha ortodokse ushtroi vazhdimisht n kt brtham qendrore t trojeve shqiptare, ktu u arrit t realizohej nj simbioz e deri nj przierje e t dy riteve, pr t ciln papt e Roms u ankuan m se nj her. Nj simbioz e przierje e till u shpreh materialisht n ekzistencn e funksionimin paralel t kishave e manastireve katolike e ortodokse n gjith zonn e Arbrit si dhe n Durrs. Nuk jan madje t rralla rastet kur brenda t njjtit tempull t gjenden s bashku element simbolik, ikonografik, ritual e kulturor q i prkasin njrit apo tjetrit rit. Shembull tipik n kt drejtim ishte kisha e hershme e Shn Mris n Brrar afr Tirans, nj themelim i bujarve Skurra, ku skenat biblike n afresket e mureve, ose mbishkrimet latine apo greke, dshmojn pr nj pozit t paprcaktuar t gjith ksaj treve midis katolicizmit e ortodoksis e n nj kuptim m t gjer midis qytetrimit perndimor e atij bizantin. Pikrisht pr kt arsye, nj misionar katolik, q vizitoi Arbrin m 1308, konstatonte se banort e ktij vendi qen « sa katolik, aq edhe ortodoks ». Edhe m kuptimplote pr çshtjen e prirjeve kulturore e fetare q mbizotronin n at koh n trevn e Arbrit sht shembulli i Karl Topis, princ i Arbrit n vitet 1350-1385. Edhe pse botrisht shpallej si princ katolik e ithtar i Paps, Karl Topia n praktik u shqua si themelues (ktitor) kishash e manastiresh ortodokse e n prgjithsi si mbrojts e prkrahs i kulturs bizantine n principatn e tij.

Kristalizimi i sfers ortodokse n shek. XIII-XIV

Pavarsisht nga dobsimi apo humbja e pozitave n treva t caktuara, fakti sht se prtej brezit Durrs-Ohr pozitat e kishs ortodokse n Shqipri nuk u rrezikuan asnjher seriozisht nga msymja e katolicizmit roman.

Aty ndihej fuqishm veprimi i qendrave t mdha t ortodoksis bizantine, siç qen kryepeshkopatat e Durrsit, Naupaktit, dhe sidomos ajo e Ohrit. Nj numr i madh kishash e manastiresh bizantine, t ndrtuara q n shekujt e hershm t mesjets e q ruhen ende sot n vende t tilla, si n Ohr, Korç, Elbasan, Pojan, Berat, Ballsh, Prmet, Gjirokastr, Sarand, dshmojn pr ndikimin e plotfuqishm q kisha ortodokse bizantine ushtronte n kto vise. Disa nga kto manastire administroheshin e drejtoheshin drejtprdrejt nga Patriarku i Konstandinopojs e gzonin kshtu statusin e lakmuar t manastirit stavropegjiak.
T till dshmohen t ken qen manastiri i Shn Kollit n Mesopotam (Delvin), nj fondacion i hershm i perandorit bizantin Konstandini IX Monomak (1042-1054), apo manastiri i Labovs s Kryqit dhe ai i Hoteahovit (Çamri).

Ndryshe nga viset e tjera shqiptare n veri t vijs Durrs-Ohr, n territoret n jug t saj kriza e Perandoris Bizantine n shek. XII dhe shembja e saj m 1204 nga kryqtart nuk i tronditi pozitat e ortodoksis bizantine. Pr m se gjysm shekulli pas rnies s Konstandinopojs, e gjith shtrirja prej Durrsit n Prevez u prfshi n kufijt e Despotatit t Epirit, nj formacion q n pikpamje shtetrore e kishtare qe nj imitim i Perandoris Bizantine. Nn tuteln e Despotve t Epirit, peshkopatat e Durrsit, Ohrit, Kanins, Beratit, Devollit, Drinopojs, Himars, Butrintit, Eurojs etj., njohn nj periudh lulzimi t veçant. Pas vitit 1260, pjesa m e madhe e ktyre trevave u prfshi edhe pr gati nj shekull tjetr (deri m 1346) n kuadrin e Perandoris s rindrtuar Bizantine, gj q ndikoi akoma m shum n forcimin e karakterit ortodoks t besimit n to. Rrethanat politike bn shpesh q familjet fisnike Matrnga, Muzaka, Zenebishi, Spata, Losha t kishin marrdhnie me fuqit katolike si anzhuint e Napolit ose Venediku, madje dhe me vet Papatin. Si rezultat ndodhi q n pikpamje kishtare ndonj pinjoll i tyre t kthehej n katolik. Nj dokument i vitit 1290 jep pikrisht emrat e nj grupi « neofitsh » katolik q u prkisnin familjeve n fjal. Pavarsisht nga episode t tilla, trevat jugore shqiptare dhe banort e tyre qndruan, n prgjithsi, t lidhura me ritin ortodoks.

Pavarsisht nga fakti q ndarja kishtare q prej shek. XI u b nj realitet n jetn shoqrore n Shqipri, ajo nuk arriti asnjher t ushqej shfaqje t intolerancs e t fanatizmit fetar. Prgjat gjith mesjets ktu s’ka asnj t dhn q t pohoj ekzistencn e ballafaqimeve e t konflikteve fetare midis shqiptarve ortodoks dhe atyre katolik. Kjo bashkjetes e ky mirkuptim u ruajt edhe kur struktura fetare n Shqipri ndryshoi n mnyr radikale dhe
kur pjesa m e madhe e popullsis u konvertua n islamizm.

5. PRONA FEUDALE NË SHQIPËRI GJATË SHEK. XI-XIV



Prona feudale dhe evoluimi i saj n Shqipri (shek. XI-XIV)

Shekulli X ofron dshmit e para historike pr format fillestare t prons feudale n Shqipri. Ato kan t bjn kryesisht me pronat kishtare, dokumentacioni i t cilave mundi t ruhej m mir npr arkivat e biblotekat e manastireve dhe institucioneve t tjera kishtare. Konkretisht, pr vitet 1018 e 1020 ruhen dy akte dhurimi t perandorit bizantin Bazili II pr disa nga peshkopatat shqiptare. N aktet (diplomat) n fjal bhet fjal pr numra t ndryshm kleriksh e pariksh, q prfaqsojn kategori t ngjashme bujqish, t cilt bashk me tokn e tyre lidheshin pas peshkopatave n fjal me detyrimin q t’u dorzonin atyre tatime t caktuara, t cilat m par i dorzoheshin shtetit bizantin. Kshtu, kryepeshkopit t Ohrit i akordoheshin 30 klerik e po aq parik, njlloj sa edhe peshkopit t Kosturit. Kurse peshkopi i Glavinics do t kishte n viset nn juridiksion t tij, n Mallakastr e Kanin, 40 klerik e 40 parik, po aq sa dhe peshkopi i Beratit. Peshkop t eparhive m pak t rndsishme, si t Cernikut (Crrikut), e Dropullit (Adrianopolit) do t kishin nga 15 pr seciln nga t dy kategorit, kurse ai i Himars 12 pr çdo kategori. N aktet e Bazilit II prcaktohet se peshkopatave n fjal u jepej e drejta e nxjerrjes pr vete (ekskusia) t t ardhurave q m par i dorzoheshin shtetit bizantin.

Lidhja e nj numri t caktuar fshatarsh, bashk me ngastrat e tyre, pas personave fetar ose laik me qllim shlyrjen n favor t ktyre t fundit t atyre detyrimeve, q fshatart n fjal deri ather ia kishin dorzuar shtetit, prbn nj shenj paralajmruese pr marrdhniet e reja q po prvijoheshin n fshatin shqiptar. Megjithat, nj lidhje e till qe ende e brisht, qoft pr faktin se numri i ekonomive fshatare q i atashoheshin nj personi a nj institucioni fetar t caktuar qe i ult, qoft pr faktin se pjesa e rents q kta t fundit merrnin nga kto ekonomi fshatare qe ende e vogl n krahasim me sasin e rents q shkonte n favor t shtetit. Nga ana tjetr, ky sistem linte krejtsisht n duart e shtetit atributet e pushtetit gjyqsor, duke i dhn atij nj pozit mbisunduese si ndaj bujqve « t dhuruar », ashtu dhe ndaj beneficiarit q tash e tutje prfitonte nj pjes t rents s tyre.

Gjithsesi, aktet e dhurimit t perandorit bizantin Bazili II t viteve 1018-1020 zbulojn nj faz embrionale t sistemit t pronies (pronoia), i cili nga shek. XI u b forma tipike e prons feudale n Bizant. Institucioni i pronies pati nj prhapje t gjer edhe n trevat shqiptare, aq sa fjala « pronie » u trashgua n fjalorin e shqipes, duke marr n dallim nga kuptimi q kishte fillimisht, kuptimin e çdo forme zotrimi t pakushtzuar (pron).

N fakt, pronia ishte nj sasi e caktuar toke e prfaqsuar nga nj numr ekonomish fshatare, q perandori bizantin me an t nj diplome t posaçme (krysobull) ua shprndante personave laik apo institucioneve fetare pr t’i pasur n zotrim t kushtzuar.

Pronia nuk ishte kurrsesi nj zotrim me t drejta t plota. Duke marr pronien, titullari i saj, proniari, fitonte t drejtn t vilte nga ekonomit fshatare, q prbnin pronien e tij, nj numr t caktuar detyrimesh q deri ather shkonin n dobi t arks perandorake. N kmbim ai ishte i detyruar t’i prgjigjej thirrjes s perandorit pr shrbim ushtarak, duke u paraqitur me nj numr kalorsish e kmbsorsh t armatosur me shpenzimet e veta. Kshtu n fund t shek. XIV nj proniar nga familja Dukagjini i prgjigjej thirrjes s kryezotit pr luft duke u paraqitur me 40 kalors e 100 kmbsor. N pikpamje juridike, pronia ishte, pra, e ngjashme me stratiotika ktemata, d.m.th. me ngastrat e ushtarve-bujq t periudhs paraardhse. Si njra dhe tjetra jepeshin pr shfrytzim me kusht dhe kushti kryesor ishte kryerja e shrbimit ushtarak. Por n pikpamje shoqrore ndryshimi mes njrs dhe tjetrs qe i madh. Zotruesit e ngastrave ushtarake i prkisnin klass s fshatarsis s lir, q merreshin vet me punimin dhe shfrytzimin e tyre. N t kundrtn, zotruesit e pronies i prkisnin klass s pronarve t mdhenj, q prdornin punn e t tjerve, t bujqve parik (paroikoi).

Pronia lidhej ngusht me personin t cilit i jepej. Ajo nuk shitej, nuk ndahej, nuk dhurohej. Pas vdekjes s titullarit, proniarit, ajo i kthehej prsri pushtetit qendror dhe me nj krysobull t re perandori ia kalonte at nj proniari t ri, q sigurisht merrte prsipr detyrimin ushtarak. Pronia mund t trashgohej nga i ati tek i biri n rast se ky merrte prsipr t kryente detyrimet ushtarake si i ati. Por dhe n kt rast nevojitej miratimi i pushtetit qendror, prkatsisht i perandorit.

Instituti i pronies e prshpejtoi edhe n Shqipri procesin e feudalizimit, sidomos nprmjet krijimit t nj shtrese t re t pasurish, t fisnikris ushtarake. N shek. XII vendi glonte nga fisnik t till q mbanin tituj bizantin, si sebastos, kaballarios etj.. Pr shum nga kta, pajisja me pronia e me tituj nga pushteti qendror bizantin shnoi edhe fillimin e nj procesi integrimi n shtetin dhe administratn bizantine.

Me kalimin e kohs pronia psoi ndryshime thelbsore. N shek. XIII-XIV proniart fituan nj numr t madh privilegjesh e atributesh, duke e zhvendosur gjithnj e m shum pushtetin qendror. Sasia e rents q shkonte n dobi t proniarit u rrit s teprmi n raport me at q i shkonte arks qendrore. Proniart filluan t merrnin pr vete edhe taksn e toks, q ishte atribut i pandashm i pushteti qendror. Proniart ngritn nj aparat t tyrin administrativ, q zvendsoi at shtetror, me npuns, roje, ushtar, ndonjher edhe me gjykats t vett.

N fakt, pas shek. XIII, ndodhte shpesh q proniart t prvetsonin edhe t drejtn e gjykimit fillimisht pr çshtjet e vogla, m von edhe pr krimet e rnda, duke i hequr pushtetit qendror nj nga prerogativat kryesor t ushtrimit t sovranitetit.

N shek. XIV, pronia i ishte afruar s teprmi statusit t nj zotrimi feudal t pavaruar. Ajo tanim mund t trashgohej, t ndahej, madje dhe t shitej. Gjithnj e m rrall proniari prmbushte detyrimin kryesor ndaj shtetit, at ushtarak, madje kjo shpjegon prse n ndonj rast del se zotrues dhe administrator t proniave t ishin edhe gra.

Megjithat, n fund t shek. XIV dhe gjat gjith shek. XV, n prputhje me intensifikimin e veprimtarive ushtarake si pasoj e sulmeve t turqve osman, vihet re nj rigjallrim i institucionit t tokave ushtarake (stratiotika ktemata), qoft n formn e mirfillt feudale (pronia), por sidomos n formn e vjetr t parcelave t vogla ushtarake t periudhs s perandorve « maqedon » (shek. IX-XI). Shum nga shqiptart e emigruar n Greqi, n shek. XIV-XV, u vendosn bashk me familjet e tyre n zotrimet e feudalve bizantin, t cilt u dhan atyre n prdorim toka, vreshta e kullota kundrejt kryerjes s shrbimit ushtarak n mbrojtje t zotrimeve n fjal. Burimet e kohs i quajn ata rndom stratiot (ushtar). Institucioni i pronies njohu nj prhapje t madhe n zonn e Shkodrs, ku n shek. XIV
dshmohet nj numr i madh proniarsh, t cilt me miratim t Venedikut administronin fonde t caktuara tokash nn juridiksionin e Shkodrs kundrejt detyrimit pr t’i shrbyer me lufttar qeveritarit venecian t atij qyteti. Nga ana tjetr, n zotrimet e saj t Peloponezit, t Eubes e t Dalmacis, Republika e Venedikut trhoqi masa t tra emigrantsh shqiptar, t cilve u premtonte ngastra toke, vreshta, kullota etj., kundrejt angazhimit t tyre n mbrojtje t kshtjellave e zotrimeve veneciane nga sulmet e turqve osman. Pr m se nj shekull, kta pronar-lufttar shqiptar (stratiot), qen shtylla kurrizore e ushtrive t Venedikut sa n zotrimet e tij t Shqipris, ashtu dhe n ato t Greqis e t Dalmacis.
Reparte stratiotsh shqiptar u prdorn nga Venediku edhe n Itali, n luftrat me shtetet rivale t tij. Fama e stratiotve shqiptar, si Mrkur Bua, Manol Blesi etj., i kaprceu edhe kufijt e Italis e u prhap n Gjermani, Franc, Poloni, ku kta stratiot ofruan shrbimet e tyre.

Ndonse pronia u b dukuri mbizotruese n shek. XI-XIV, krahas saj vazhduan t ekzistojn forma t tjera t prons. Kjo vlen n radh t par pr bashtinn apo pronn m t drejta t plota e t pakushtzuara, q posedohej mbi bazn e titujve t prons (titulus possessionis). Kishte bashtina q i prkisnin prfaqsuesve t aristokracis dhe q si t tilla kishin shtrirje t madhe dhe punoheshin nga bujqit. Kto njiheshin n Bizant me emrin « paraspor ». Por kishte edhe bashtina t vogla, prona t bujqve, q punoheshin nga vet pronari. Kategoris s bashtins i prkisnin edhe pronat e qytetarve t Durrsit, Shkodrs, Drishtit etj., n rrethinat e qyteteve n fjal. N Durrs qytetart zotronin n pron t plot edhe kullotat n malin e afrt t Temalit. Ndarja, trashgimia apo shitblerja e bashtinave ishte nj dukuri e zakonshme, q ndeshet hert n Durrs, Dibr, Devoll, Vageneti e gjetk. Bashtina ishte e vetmja kategori e prons q paraqitej lirisht n tregun e toks. Shitblerja e saj pasqyrohej n ndryshime t shpejta e t thella t statusit shoqror. Nj shitje e shpejtuar e toks apo edhe nj prjashtim nga e drejta e trashgimis mund ta kthente sakaq nj pronar n nj bujk t varfr (paroikos), siç ndodhi m 1223 me Tanushin, birin e Gjinit, nga Dibra, i cili u detyrua t punonte si bujk (poroikos) n tokat e t tjerve, pasi e ma dhe vllezrit nuk
i dhan pjesn e toks q i prkiste si trashgim nga i ati.

Afrimi i statusit t prons s kushtzuar (pronies) me at t prons s pakushtzuar (bashtins) pas shek. XIII, i dha vrull t paprmbajtur procesit t prqendrimit t tokave n pak duar, rrjedhimisht dhe rrnimit t pronarve t vegjl. Ky proces u shoqrua me rritjen e t drejtave (imuniteteve) dhe t atributeve sovrane t pronarve t veçant dhe me fuqizimin e pozits s tyre ekonomike, juridike e politike si ndaj mass s fshatarve t vet,
ashtu edhe ndaj pushtetit qendror. Kjo sht koha kur mund t flitet pr marrdhnie feudale t zhvilluara n Shqipri.

Zotrimi feudal n Shqipri, si kudo n Bizant apo n Perndim, prbhej nga dy pjes kryesore: toka e fshatarve-parik e ndar n ngastra (stases) dhe toka e zotris q ishte n zotrim t drejtprdrejt t tij. Toka e fshatarit prfaqsohej nga shtpia e tij (zjarri) me anekset dhe me arn, vreshtin, kopshtin etj.. Zotrimi i fshatarit nuk ishte i prqendruar: ai ndahej n shum ngastra t vogla, shpeshher larg njra-tjetrs. Pjesa tjetr e fondit t toks n nj zotrim feudal ishte pron e drejtprdrejt e fisnikut dhe si e till administrohej prej tij (paraspori). Kjo pjes e zotrimit feudal (ekonomia demaniale) erdhi vazhdimisht duke u shtuar, paralelisht me fuqizimin e aristokracis. Karakteristike sht q, n nj faz t par, ishin ngastrat e fshatarve ato q realizonin pjesn kryesore t prodhimit feudal. Por n shek. XI pjesa e tokave n administrim t drejtprdrejt t fisnikut i kaloi t parat si nga sasia, ashtu dhe nga prodhueshmria. Shtrirja e madhe e tyre lejonte prdorimin e metodave e t teknikave t prparuara, siç qe qarkullimi bujqsor 3-vjeçar, si dhe shfrytzimin intensiv i tokave nprmjet ujitjes, plehrimit etj..

Edhe m i shpejt ishte procesi i prqendrimit t tokave n duart e institucioneve fetare, manastireve e peshkopatave. Ndryshe nga ç’kishte ndodhur deri n shek. XII, kur siprfaqet n zotrim t tyre ishin rritur si rezultat i dhurimeve t bra nga ana e pushtetit qendror, tani, pas shek. XII, dhuruesit e mdhenj t manastireve e t peshkopatave jan fisnikt e mdhenj apo t vegjl, pa prjashtuar dhe kategorin e njerzve t thjesht t fshatit e t qytetit. N fillim t shek. XIV manastiret e peshkopatat kishin arritur t grumbullonin sasi t pamasa fondesh toksore. Nj pjes e konsiderueshme e viseve t Kosovs ishin at koh pron e manastireve t mdha, si ai i Hilandarit n malin Athos, ai i Deçanit (n rrethin e Pejs), i Vranjs (Shkodr), i Kryengjllit (Prizren), i Shn Gjergjit (Shkup) etj.. Vetm manastiri i Deçanit zotronte n shek. XIV rreth 20 000 ha tok, q zinin nj zon pak a shum kompakte n Rrafshin e Dukagjinit. Toka i dhurohej manastirit bashk me bujqit, t cilt çliroheshin nga detyrimet ndaj feudalit. Kto i kalonin manastirit trsisht, n formn e detyrimeve n natyr, n t holla e n pun angari.

As feudali, pronar i dikurshm, as njerzit e tij nuk mund t shkelnin n at tok e t mblidhnin detyrimet. N aktdhurimin e dy fshatrave t zons s Dibrs pr manastirin e Hilandarit, m 1426, Gjon Kastrioti deklaronte se fshatrat n fjal do t ishin t lir nga çdo lloj detyrimi q i kishin dhn deri ather atij; kto t drejta ai ia kalonte t plota manastirit.