Historia e Popullit Shqiptar

T ardhurat e manastireve ishin kryesisht n produkte bujqsore. Por nj pjes, sigurisht m e vogl, vinin nga veprimtaria zejtare dhe nga aktivitete t tjera. Kshtu, manastiri i Prizrenit merrte falas nga zona e Pultit nj sasi fshikzash mndafshi, ver e krip, kurse manastiri i Deçanit prpos ktyre merrte edhe nj sasi hekuri (50 nade). Manastiri i Prizrenit merrte 1 mij hyperper n vit nga doganat e Prizrenit. T ardhura t mdha manastiret nxirrnin nga panairet t organizuara n territorin e tyre. Shpeshher n panaire t tilla, si p.sh. n panairin e Shn Gjergjit n Shkup, ishte e ndaluar t tregtoheshin produkte t tjera, q s’ishin t manastirit n fjal.

Nj burim i qndrueshm t ardhurash pr kishn mbetej, n fund, taksa pr kishn (kanonikon), e paguar n natyr e n t holla. Nj pjes e mir e saj merrte rrugn pr n Rom e Konstandinopoj. Dorzimi i detyrimeve (prebenda) ishte nj nga shkaqet e frkimeve q lindnin her pas here midis klerit vendas shqiptar, nga njra an, dhe Papatit t Roms e Patriarkatit t Konstandinopojs, nga ana tjetr.

N prpjekje pr t gjetur mjete financiare plotsuese, veçanrisht n koh luftrash, pushteti qendror vendoste tatime t jashtzakonshme mbi popullsin. Kshtu, n vitet e fundit t shek. XII, perandori bizantin vendosi mbi popullsin e provincave perndimore t perandoris t ashtuquajturin alamanikon (taksa gjermane), pr t prballuar nevojat e lufts me perandorin gjerman, Henrikun V t Sicilis. N shek. XV Venediku u impononte banorve t zotrimeve t tij n Shqipri mbledhjen e herpashershme t detyrimeve t jashtzakonshme (recollecta), me t cilat siguronte paqen me komandantt osman t krahinave fqinje.

E gjith piramida e shoqris feudale mbshtetej n shfrytzimin e puns s bujqve (parikve). Kategori t tjera bujqish ishin edhe « t huajt » e « t lirt » (ksenoi, eleutheroi). Kta ishin t privuar nga toka e nga çdo lloj prone, pra t parregjistruar nga fisku dhe vendoseshin n feud n cilsin e puntorit me mditje. Por me koh edhe kta pajiseshin me nj cop tok pr t ciln paguanin detyrimet prkatse, duke u shkrir, kshtu, dhe ata n masn e parikve.

Detyrimet feudale

Sistemi i detyrimeve feudale q rndonin mbi fshatarin nuk ishte i njjt pr t gjitha viset shqiptare. Ai ndryshonte sipas konfiguracionit t terrenit, por edhe sipas sferave politike n t cilat prfshihej kjo apo ajo zon. Edhe raporti midis llojeve t ndryshme t rents, n natyr, n t holla e n angari, ndryshonte nga vendi n vend e nga koha n koh. Fuqizimi i fisnikve kundrejt pushtetit qendror bri q nga shek. XIII, pjesa e rents n angari e n t holla t rritej n krahasim me rentn n natyr. Njhersh ndryshoi edhe raporti midis rents q shkonte n favor t shtetit dhe asaj n dobi t fisnikut, n fitim t ktij t fundit.

Detyrimet pr shtetin prfshinin detyrimin mbi tokn (soku), q n trevn e Shkodrs prbhej nga pagimi i nj dukati dhe t nj modi grur (afr 250 kg) n vit nga çdo ekonomi fshatare. Krahas sokut paguhej dhe taksa « pr tym » (zjarr, shtpi) e barabart me nj dukat flori, e ashtuquajtura « e dhjeta e melit », taksa e obrokut, baras me 4 grosh argjendi n vit, q paguhej si kontribut pr mbajtjen e ushtris dhe t npunsve qeveritar gjat qndrimit n nj vend t caktuar etj.. Nj vend t rndsishm zinte aerikoni, q n fillimet e tij kishte qen thjesht nj gjob e parashikuar pr nj numr shkeljesh e krimesh (vrasje, prdhunim, gjetje thesari). Me kalimin e kohs aerikoni u kthye n nj detyrim t prhershm. Kontribute t tjera t bujkut pr shtetin kishin t bnin me pun angari n ndrtime rrugsh, urash, kshtjellash (kastroktisia) apo n transporte t ndryshme, me taksa t veçanta si e dhjeta e derrave, taksa e vers, e vajit etj..

Nga ana e tij, fisniku merrte si rregull 1/10 e prodhimeve, por kjo nuk prjashtonte q duke shfrytzuar pushtetin, ai t krkonte sasi m t madhe. N rastet kur pronari jepte me qira ngastra nga paraspori i tij pr bujq nevojtar, ai krkonte deri n 1/4 e 1/2 e prodhimit. Pr raste festash fshatart ofronin gjithashtu dhurata n natyr (kaniske), t cilat ishin t detyruara dhe aspak me dshir, siç e thot emri i tyre. E madhe ishte gama e punve angari q bujqit kryenin gjat vitit n pronat e fisnikut: nga lrimi i toks, mbjelljet, korrjet, vjelje e vreshtave, e deri te transportimi i produkteve npr depo, prerja e transporti i druve t zjarrit, i krips etj.. N shek. XIV angarit zinin nj pesh t madhe t detyrimit t fshatarit.
N disa zona t Shqipris ato zinin deri n 2 dit pune n jav n pronat e fisnikut apo n shrbime t ndryshme.

N shek. XII-XIV vertikalizimi feudal i shoqris shqiptare u thellua edhe m tepr. Lidhjet e varsis ekonomike e juridike prfshin sektor gjithnj e m t gjer t popullsis fshatare. Burimet flasin pr kthim n pron feudale jo vetm t zonave fushore, por dhe t atyre kodrinore e madje malore. N pronsi feudale po kalonin edhe bastionet e fundit t prons s bashksis, pyjet, kullotat, korijet, peshkoret etj.. Ky proces feudalizimi mori vrull sidomos n periudhn e dobsimit t Perandoris Bizantine, q prkon me sundimin e dinastis s Perandoris Paleologe (shek. XIII-XV). At koh edhe prona e prkohshme dhe e kushtzuar (pronia) prmbylli evolucionin e saj t kthimit n nj pron t vrtet feudale t prhershme, t trashgueshme e t pakushtzuar. Shitblerja e lir e tokave e favorizoi s teprmi prqendrimin e toks n duar t nj numri t kufizuar pronarsh.

Por masn drrmuese njerzore, mbi t ciln ngrihej pushteti i fisnikut, e prbnin pa dyshim bujqit, q banonin dhe punonin n zotrimet e tij. Tashm lidhjet feudale t varsis po ktheheshin n nj karakteristik themelore t marrdhnieve t tyre me « t fuqishmit ». Burimet historike i prmendin shpesh her bujqit me termat servi, villani apo paroikoi, q dftejn bujkrobin e mirfillt. T njjtat burime japin t dhna t mjaftueshme, q tregojn
se n zona t gjera t Shqipris popullsia e fshatit kishte rn realisht n statusin e bujkrobris. Nj udhtar anonim tregon, n vitin 1308, se fshatart n krahinat kryesisht malore t Klcyrs, Tomorrics, Stefaniaks, Kunavis, Pultit e Dibrs, punonin tokat dhe vreshtat e fisnikve t veçant, u dorzonin atyre detyrime t caktuara dhe kryenin shrbime t tjera shtpiake pr ta. Historiani bizantin Kantakuzeni, nga ana e tij, dshmon se fuqia e krerve t ktyre krahinave mbshtetej s teprmi n bagtit e imta e t trasha q ata zotronin n kope t panumrta.

Ky prqendrim i pasuris n pak duar, kishte pa dyshim ann tjetr t shpronsimit e t varfrimit t mass s bujqve.

6. QYTETET E SHQIPËRISË



Zhvillimi urbanistik dhe popullsia

Qytetet qen ato q psuan m shum gjat periudhs kalimtare t kaprcimit nga lashtsia n mesjet. Si rezultat i shthurjes s plot t sistemeve t vjetra t qeverisjes, t ekonomis, t komunikimit qytetet shqiptare shnuan nj dobsim e tkurrje n funksionet e tyre. Nga ana e tyre, sulmet « barbare » q u prsritn rregullisht n shek. V-VII, i dhan dhe ato nj goditje t pandreqshme pjess m t madhe t qyteteve t Ilirikut Perndimor. Nishi, Doklea, Skampa, Amantia, Onkezmi, Euroia nuk i mbijetuan dot ksaj periudhe t trazuar. Qytete t tjera, si Apolonia, Butrinti, Adrianopoli, Bylisi (Glavinica) humbn shklqimin e dikurshm dhe mbijetuan vetm si qendra t thjeshta peshkopale e ushtarako-administrative.
N fakt, edhe burimet e kohs i emrtojn pjesn m t madhe t qyteteve t hershme, jo m si qytete (polis), por si kshtjella (kastellia, polismata), duke nnvizuar me kt rnien e funksionit ekonomik e shoqror t tyre. Shkodra, Lezha, Ulqini, Liknidi (Ohri) arritn t mbeten qendra t banuara, ndonse dhe ato u goditn rnd. N mjaft raste, qytetet e dikurshme u shprnguln n lartsit e afrta, ku popullsia ndihej m e sigurt brenda mureve
t rindrtuara ose t ndrtuara rishtas. I till qe rasti i Krujs, i Kanins, i Petrels. Edhe n Lezh, qendra e gravitetit u zhvendos nga qyteti i poshtm i zhvilluar rreth portit (Lissus), n pikn e afrt mbizotruese, ku ndodhej kshtjella e vjetr.

Nj rast t prveçm prbn qyteti i Durrsit, i cili edhe n shekujt e mesjets s hershme vazhdoi t jet « metropoli i Ilirikut » (Niqifor Brieni). Qyteti-port, piknisje e rrugs Egnatia, ishte nyja kryesore q lidhte Perandorin Bizantine me zotrimet e saj n Itali dhe, n prgjithsi, me Perndimin. N shek. V perandor Anastasi I, me origjin nga ky qytet, e qarkoi at me mure solide q u qndruan t gjitha kohrave. Rndsi e veçant iu kushtua fortifikimit t Durrsit nga krahu i veriut (Kepi i Palls), ku nj istm me gjersi 7 km e bashkonte qytetin me pjesn tjetr t kontinentit. N kt krah, ku priteshin goditjet kryesore kundr qytetit, gjendej e ashtuquajtuara « Porta e Kalorsit », e prmendur m 1246 dhe q e mori emrin nga statuja e bronzt e kalorsit, e vendosur s’dihet kur mbi traun e ports. Po n kt krah ngrihej nj kull e fuqishme, e restauruar m 1225 nga despoti Teodor Engjlli i Arts. Rreth vitit 1280 anzhuint ndrtuan n mbrojtje t portit nj kull t
re n krahun jugor, buz detit, q u lidh me kshtjelln bizantine me an t nj muri. N kt an t kshtjells ekzistonte qysh n shek. XI nj lagje e banuar prej tregtarsh nga Venediku dhe Amalfi. N pjesn m t lart t qytetit ndodhej fortesa (castrum, praetorium), ku qndronte garnizoni i qytetit.

N shek. XIII edhe qendra t tjera shqiptare, si Drishti, Deja, Shasi, Prizreni, Lezha, Kruja, Berati, Kanina etj., bn nj hap t rndsishm drejt kthimit t tyre nga kshtjella me fizionomi kryesisht ushtarake, n qendra urbane t zhvilluara. N pamundsi pr t’u zhvilluar brenda rrethit t mureve t trashguara nga e kaluara, qytetet n fjal u shtrin jasht tyre. U formuan kshtu lagjet e jashtme (proastion, suburbium), t cilat shum shpejt
u kthyen n qendra t jets ekonomike t qytetit. Ktu zhvilloheshin tregjet dhe ishin prqendruar dyqanet e punishtet. N mjaft raste, si p.sh. n Berat, kto lagje u rrethuan edhe ato me mure pr t’u mbrojtur n rast rreziku. Pr t siguruar furnizimin me uj t qytetit, prveç burimeve natyrore, shfrytzoheshin ujrat e mbledhura n cisterna t posaçme t hapura n vendin m t sigurt t qytetit. N raste t veçanta, si p.sh. gjat rrethimit t gjat t Beratit nga anzhuint, m 1280-1281, shfrytzohej edhe uji i lumit, me t cilin kshtjella lidhej me sisteme t fshehta e t mbrojtura vendkalimesh.

Duke filluar nga shek. XIII, qendra t reja, me drejtim kryesisht tregtar e doganor, lindn n grykderdhjet e disa prej lumenjve kryesor t Shqipris. T tilla qendra ishin: Shirgji (Bun), Shufadaja (Mat), Bregu (Shkumbin), Pirgu (Seman), Spinarica (Vjos) etj..

Zakonisht qytetet kishin nn jurisdiksionin e tyre edhe nj territor pak a shum t shtrir, q prfshinte fshatra, toka buke, vreshta, ullishte, pyje, kullota si dhe kripore apo peshkore. Kshtu, m 1274, n juridiksionin e Vlors ishin dy distrikte (arkondi) me nj numr fshatrash (casalia). N vitin 1343 rreth 17 fshatra prreth Krujs, mes t cilve Zalli, Shn Vlashi, Vilza, Çerkeza, Kallmeti, ishin pron e banorve t qytetit dhe figuronin si pjes e territorit t tij. Situat e ngjashme dshmohet edhe n Shkodr e n Durrs. Pr shfrytzimin e pronave e t pasurive n territoret prreth, banort e qyteteve punonin vet ose pajtonin vendas me pages (villici, villani). Kufijt e juridiksionit ishin t prcaktuara historikisht dhe çdo prpjekje pr ndryshimin e tyre bhej shkak pr konflikte, shpeshher edhe t armatosura, me qytetin fqinj. Probleme t tilla juridiksioni pati qyteti i Ulqinit me at t Shasit (Suatium), Shkodra me Sardn (Shurdhahun). Grindja pr disa fshatra, q dikur kishin qen nn juridiksionin e Drishtit, u b shkak pr marrdhnie t acaruara midis tij e Shkodrs, q m 1399 degjeneruan n nj prplasje t armatosur.

N gjysmn e par t shek. XIV, popullsia e qyteteve u rrit mjaft. Durrsi llogaritej t kishte ather rreth 25 mij banor. Qyteti u b nj qendr q thithte vazhdimisht banor t rinj nga zonat fshatare. Durrsi dhe Shkodra n shek. XIV njohn nj dyndje t madhe banorsh t rinj t ardhur nga fshatrat prreth. N shek. XV, nj pjes e mir e popullsis s Pargs prbhej nga t ardhur prej fshatrave fqinje Aja e Rapzi. N mjaft raste, autoritetet e mirprisnin kt imigracion t brendshm. Prveçse sillnin gjak e fuqi t reja, t porsaardhurit paraqitnin edhe leverdi t tjera; n shum raste, si n Durrs, bujqit e vendosur n qytet detyroheshin t derdhnin nj shum t caktuar parash ose ta shlyenin kt shum me pun angari n tokat e komuns. Por krahas masave fshatare, popullsis s qyteteve i shtoheshin edhe fisnik t rrethinave q pr nj arsye apo tjetrn vendosnin t shprnguleshin prfundimisht ose ta kalonin aty nj pjes t mir t kohs pr t ndjekur interesat e tyre ekonomik, ose pr t shijuar knaqsit q jepte jeta qytetare (pro factis suis vel pro placere). Shum prej tyre kishin prona, magazina dhe kishin bler edhe shtpi t tyre n qytet. N shek. XIV urbanizimi i zotrve t toks u b nj dukuri normale. Me koh, kta prfaqsues t aristokracis s toks u integruan n jetn e qytetit, morn n dor veprimtari t ndryshme ekonomike, fituan statusin e « qytetarit » (civis) dhe shpeshher u
prfshin n organet drejtuese bashkiake.

Nse rryma e banorve t ardhur prej fshatit jepte ndihmes n rritjen e popullsis s qyteteve, faktor t tjer shkaktonin bjerrjen e saj. Ktu vijn n vshtrim t par luftrat dhe pasojat e tyre shkatrrimtare. Rrethanat e shekujve t par t mesjets, kur mjaft qytete u rrnuan pr t mos u rimkmbur m, u prsritn her pas here edhe n mesjetn e mesme dhe n at t von, duke çuar drejt rrnimit dhe zhdukjes s plot qytete t tra.
Kshtu, nga sulmet e tartarve, n vitin 1242, e psoi keq qyteti i Shasit (Suatium), i cili pasktaj mbulohet nga heshtja. N vitin 1356, si rrjedhim i sulmeve t serbve, qyteti i Drishtit dhe ai i Ballecit prshkruhen si « trsisht t rrnuara » (totaliter dissipatum). Po at vit nj ushtri serbe sulmoi Beratin, duke djegur e shkatrruar me themel lagjet e jashtme t qytetit. Duke filluar nga çereku i fundit t shek. XIV, shum nga qytetet shqiptare u bn pre e inkursioneve osmane, me pasoja t rnda pr to.

Prball sulmeve t ushtrive t huaja, forcimi i sistemit t mbrojtjes prbnte nj shqetsim kryesor t autoriteteve dhe t popullsis s qyteteve. Meremetimi i mureve dhe i kullave mbrojtse prbnte n kt kuptim nj veprimtari t rndomt. Ndrkoh, n momente t jashtzakonshme rreziku, siç qe ai q u shfaq nga dhjetvjeçart e fundit t shek. XIV me inkursionet osmane, u ndrmorn masa t pashembullta mbrojtse. Kshtu, pr t penguar inkursionet osmane drejt Butrintit, pak kilometra n veri t tij, u ngrit nj mur, i quajturi Heksamil, sipas shembullit t murit q, po pr t njjtn qllim, ishte ngritur n istmin e Korintit. Pr t shmangur goditjet e ushtrive osmane n vitet e para t shek. XV, n Durrs u konceptua nj projekt madhshtor, q parashikonte hapjen e nj kanali n krahun lindor t qytetit dhe kthimin e tij n nj ishull. Rrallimi i popullsis s qyteteve pr shkak t luftrave dhe epidemive t ndryshme i detyronte autoritetet e ndonj qyteti t urdhronin riprkufizimin e zons urbane, duke ngritur mure t reja rrethuese brenda perimetrit t mureve t dikurshme.

Prpos luftrave, dukuri t tjera t zakonshme pr kohn, si zia e buks, epidemit dhe fatkeqsit natyrore, ndikonin n uljen e numrit t banorve t qyteteve. Epidemit, si ajo e murtajs, bnin krdin posaçrisht n qytete, ku kishte nj dendsi t madhe popullsie dhe kushte t paprshtatshme sanitare. Qyteti i Durrsit prjetoi epidemi vdekjeprurse m 1362, 1401 e 1481. Murtaja e vitit 1481 goditi rnd edhe Vlorn, e cila, siç thon burimet, u braktis krejtsisht nga banort q krkuan shptim n fshatrat prreth. Murtaja e vitit 1348, e ashtuquajtura vdekja e zez, q u prhap n t gjith Evropn, shkaktoi viktima t shumta edhe n Shqipri. Prveç murtajs, edhe epidemi t tjera, si kolera e malarja, mbillnin vdekjen n qytetet shqiptare.

Pasoja t rnda pr qytetin kishin fatkeqsit e ndyshme natyrore. Prmbytjet, zjarret dhe trmetet goditnin her pas here, duke shkaktuar pasoja t rnda e duke ndryshuar deri edhe fizionomin e tyre. Trmeti i vitit 1269 e shkatrroi thuajse krejtsisht qytetin e Durrsit dhe, me at rast, nj pjes e mir e banorve q mbijetuan gjetn streh n qytete fqinj, si n Berat, ose emigruan n Itali. Nj trmet shkatrrues goditi, m 1356, edhe qytetin e Beratit, kurse m 1452 ishin rrufet ato q dogjn e shkretuan qytetin e Dejs.

Pr t shmangur rrezikun e rnies s zjarreve e t epidemive, autoritetet bashkiake n qytete, si Durrsi, Shkodra, Tivari etj., nxirrnin urdhresa q disiplinonin ndrtimin e shtpive, hedhjen e plehrave n vende t caktuara dhe derdhjen e ujrave t zeza n kanale e gropa t posaçme. Problemet e higjiens qytetare gjenin pasqyrim edhe n Statutet e qyteteve, siç provojn Statutet e qytetit t Shkodrs. Megjithat kushtet e jetess, veçanrisht n lagjet popullore mbeteshin shum t rnda dhe shtpit e ulta me drras e kasht t ngjitura njra pas tjetrs, rrugt e ngushta e t errta, q ktheheshin n depozita plehrash e ujrash t zeza, bheshin vatra zjarri e epidemish vdekjeprurse.

Problemi i siguris ishte gjithashtu nj shqetsim i vazhdueshm dhe q nuk lidhej vetm me situatat e jashtzakonshme t konflikteve t jashtme. Rastet e sulmeve dhe t plaçkitjeve ndaj qytetarve dhe prons s tyre ishin t shpeshta, veçanrisht n ort e vona. Statutet e Shkodrs i detyronin qytetart q lviznin natn t mbanin pishtar t ndezur, pr t’u identifikuar nga rojet e qytetit. Nse ndokush kapej duke lvizur pa pishtar « pas rnies s kambans s tret », atij i viheshin n ngarkim vjedhjet q rastsisht ndodhnin at nat n qytet.

Edhe m e rrezikshme ishte dalja jasht qytetit. Puntort e kriporeve t Durrsit shkonin n pun t armatosur me shkopinj, çekiç e shpata nga frika e plaçkitsve (1436).

Banort e qyteteve, q kishin statusin e qytetarit (civis), ndaheshin n fisnik (nobiles) e popullor (popolares). Fisnikt prfshinin siprmarrsit e mdhenj, pronart e anijeve, tregtart, npunsit e lart komunal, si dhe pronart e mdhenj t tokave q jetonin n qytet. Zakonisht shtpit e tyre ndodheshin n pjesn m t lart e m t mbrojtur t qytetit (castrum), q izolohej nga pjesa tjetr me mure dytsore. N aktet mesjetare prfaqsuesit e fisnikris qytetare dallohen nga titulli « zot » (kyr, ser) q shoqron emrin e tyre. N shtresn e popullorve prfshiheshin zejtart e tregtart e zakonshm, çirakt, kallft, marinart, puntort e krahut n prgjithsi. N qytete kishte edhe nj mas t madhe banorsh, kryesisht t ardhurit rishtas nga fshatrat, q ende nuk e kishin fituar t drejtn e qytetaris. Kta ishin t prjashtuar nga nj sr t drejtash dhe nga pjesmarrja n jetn politike e shoqrore t qytetit.

Banort e qyteteve kishin nj sr detyrimesh ndaj kryezotit ose komuns. Si dshmi t njohjes s sovranitetit mbi tokn, ata u paguanin atyre nj shum t prer pr sokun e obrokun apo siç quhej ndryshe akrostiku. Detyrime t tjera paguheshin pr masat e peshat, pr tregun, pr therrjen e bagtis, pr peshkimin, pr mirmbajtjen e mureve t qytetit
(maldenar). N raste t veçanta, qytetart detyroheshin t kryenin edhe shrbim roje n muret e qytetit ose t merrnin pjes n punime mbrojtse.

Dallimet ekonomike dhe paknaqsit shoqrore, marrdhniet shpeshher problematike me rrethinn bujqsore dhe me aristokracin e saj, ndrhyrjet e ndikimet e huaja, ishin disa nga faktort q ushqenin konfliktualitetin n qytetet shqiptare n mesjet. Shprehja m e lart e tyre ishin revoltat popullore, si ato t kaprcimit t shek. XIV-XV n Shkodr e n Drisht, revolta q bashkuan masa t gjera t qytetit e t fshatit kundr « kryezotit » t huaj dhe fisnikve vendas t lidhur me t. Por edhe kur shum nga qytetet ran nn sundimin e fisnikve vendas, n gjysmn e dyt t shek. XIV, konfliktet me ta nuk munguan. Me t tilla u shoqrua hyrja e Balshajve n Shkodr, n Tivar apo n Vlor, sundimi i Topiajve n Durrs apo i Dukagjinve n Lezh. Konfliktet n fjal ishin shprehje e nj dukurie t prgjithshme pr Ballkanin e mbar Evropn feudale. Qytetet detyroheshin t’u paguanin kryezotrve ose fisnikve nj shum t caktuar (akrostik, census, dacium, tributum). N vitin
1363, Durrsi u detyrua t rris doganat e portit, pr t siguruar tributin pr fisnikt fqinj.
Komuna e Tivarit duhej t’i paguante Balshs 2 000 dukate n vit.

Pavarsisht nga lidhjet e ngushta dhe nga fakti q marrdhniet qytet-fshat rregulloheshin nga tradita, doket e deri te normat statutore, nuk mungojn rastet e konflikteve t ashpra deri t prgjakshme mes banorve t qytetit dhe t fshatit. Domethns pr shkalln e armiqsis q ndizej her pas here sht rasti i vitit 1438, kur qytetart e egrsuar t Tivarit sulmuan nj fshat n rrethin e Ulqinit, duke djegur shtpi e duke vrar e masakruar banor.

Krahas qytetarve me t drejta t plota (cives), q merrnin pjes pa kufizim n jetn ekonomike, shoqrore e politike t qytetit, n qytetet tona prmenden shpesh edhe banort me qndrim e status t prkohshm (habitantes, morantes), t cilt jo rrall her ishin artizan, tregtar e siprmarrs t huaj. N shek. XI n Durrs dshmohen dy koloni me qytetar nga Venediku e nga Amalfi, q kishin lagjet si dhe kishat e tyre, prkatsisht kishn e Shn Andres dhe kishn e Shn Mris s amalfitanve. Veneciant e Durrsit, sipas kronistit italian Malaterra, ishin « nga familje fisnike » (de nobili genere). Ashtu si veneciant n Durrs, edhe raguzant kishin n Shkodr, n Tivar e n Vlor kolonit e tyre tregtare me lagje e kisha t veçanta. N Durrs, n vitin 1401, dshmohen edhe disa banor hebrenj, t varfr e t pakt n numr. Ata merreshin kryesisht me tregtin e vogl, dhe, siç del, ishin t detyruar t paguanin nj taks shtes. Nj prani e vogl hebrenjsh dshmohet edhe n Vlor, n fund t shek. XIV.

T huajt nuk kishin t drejt t zgjidhnin e t zgjidheshin n organet bashkiake, porse gzonin mbrojtje t veçant pr jetn e pasurin e tyre. Venediku e Raguza kishin konsujt e tyre n qytete, si Durrsi, Vlora, Spinarica, q mbronin interesat e qytetarve t tyre. Ndonse midis mass s qytetarve dhe ktyre banorve t huaj t qytetit lindnin her pas here keqkuptime, kto nuk dshmohet t jen shndrruar ndonjher n pogrome e raprezalje kundr tyre. Marrveshje t rregullta dypalshe garantonin jetn e pasurin e qytetarve venecian apo raguzan n Durrs ose n Vlor. Megjithat, ndodhte q n kohn e krizave politike midis qyteteve shqiptare dhe shteteve t Venedikut, Raguzs, Napolit etj., tregtart e siprmarrsit e ndryshm me origjin nga kto shtete, t bheshin objekt i armiqsis dhe i sulmeve t popullsis vendase. N raste t tilla, Republika e Venedikut ose ajo e Raguzs, kan hyr n traktativa t gjata me perandorin bizantin apo me princrit e zotrit shqiptar, pr t siguruar dmshprblime pr qytetart e vet.

N qytetet e zhvilluara t bregdetit, veçanrisht n Durrs, kishte nj rreth tregtarsh e siprmarrsish vendas t lidhur ngushtsisht me interesa ekonomik me Raguzn e sidomos me Venedikun. Ata eksportonin dhe importonin prej andej mallra t ndryshme dhe shpeshher kishin aty magazina, dyqane, madje dhe shtpi t tyre. Sipas burimeve t kohs, pr shkak t interesave ekonomik, por edhe t nj formimi kulturor kozmopolit, kjo kategori njerzish n marrdhniet e prditshme shpeshher « hiqej sikur t ishte me origjin veneciane » (pro Venetis expediantur). Kjo shtres kishte mbshtetjen e Venedikut. N fakt, n momentin e kalimit t Durrsit n duart e Venedikut, m 1392, u duk qart roli vendimtar i ktij krahu « filo-venecian », ku bnte pjes edhe kryepeshkopi durrsak Dhimitr Nesha, si dhe ndonj feudal i fuqishm i rrethinave.

Institucionet qeverisse n qytetet shqiptare

N pikpamje t strukturs shoqrore e t organizimit politik, n Shqiprin mesjetare ndesheshin dy lloje qytetesh: qytetet e llojit italo-dalmatin dhe ato t tipit bizantin. Q t dyja kto gzonin nj tradit t gjat vetqeverisse, bartse e s cils ishin fillimisht nj grup familjesh, q shquheshin pr pasuri, prona e pushtet. T tilla qen n Durrs gjat shek. X- XIII familjet Krisili e Kabasilla (Kabashi), pinjoll t t cilave shfaqen her pas here si « t par » t vendit (proteuon) dhe si mbajts titujsh e dinjitetesh t larta bizantine, prfshir ato t arkondit e t patricit. Fuqia ekonomike e ktyre familjeve mbshtetej n ndrtesat, dyqanet, depot e n anijet q ato zotronin n qytet, e sidomos n siprfaqet e mdha t tokave q kishin sa n rrethet e Durrsit, aq edhe n Lezh, Mat, Myzeqe e deri n Dibrn e n Kolonjn e largt. N Vlor e n krahinn e saj, prej shek. XI e deri von n shek. XVII, familja Frngu sht vazhdimisht protagoniste n qeverisjen dhe n ngjarjet q lidhen me at zon.

Gjat gjith periudhs s sundimit bizantin apo t sundimeve t tjera t huaja, t drejtat sovrane mbi qytetet i prkisnin kryezotit, q sipas rastit mund t ishte perandori bizantin, mbreti serb, mbreti i Napolit apo Republika e Venedikut. Kta e ushtronin sovranitetin nprmjet zyrtarve t caktuar enkas prej tyre dhe q ishin njhersh komandant t ushtris dhe gjykats. N vitin 1166 n Kruj funksione t tilla kryeshin nga nj prior, kurse n Durrs nga nj proteuon (t dyja fjalt, njra latine e tjetra bizantine, prkthehen « i pari »).

N shek. XIII Ulqini dhe Tivari kishin n krye nj kont. N periudhn e fundit bizantine dhe gjat sundimit serb t Stefan Dushanit (1332-1355) mjaft qytete kishin n krye sebastin ose qefalin, q u korrespondojn ofiqeve napolitane e veneciane t kontit e t kapitenit
(shek. XIII-XIV). N kohn e sundimit t despotve serb Llazareviç (1421-1443), n Drisht, n Tivar e n Novobrd kryezoti prfaqsohej nga vojvoda. Funksioni i tij, kryekput ushtarak, flet pr nj kufizim t t drejtave tradicionale vetqeverisse t ktyre qyteteve.

Me shembjen e Perandoris Serbe t Stefan Dushanit (1355), mjaft nga qytetet ran n dor t krerve feudal shqiptar: Balsha (Shkodra, Drishti, Tivari, Vlora), Zaharia (Deja), Dukagjini (Lezha), Topia (Durrsi, Kruja), Gropa (Ohri, Dibra), Muzaka (Berati, Kosturi), Zenebishi (Gjirokastra, Parga), Shpata (Arta) etj.. N ndonj qytet, si n Drisht, n Shas e diçka m prpara n Prizren, pushteti laik ushtrohej n mnyr t pazakont nga peshkopi i qytetit. Shenja pr nj prfshirje t klerit n qeverisjen e qytetit ekzistojn edhe n Tivar, ku
m 1372 prmendet « burgu i kryepeshkopit ».

Venediku solli nj nomenklatur t re n qeverisjen e qyteteve shqiptare pas vitit 1392, kur ai u b zot i tyre. N Durrs u vu t qeveriste bail-kapiteni, n Shkodr kont-kapiteni, kurse n Tivar e n Drisht qeveritari venecian quhej podesta. N Lezh pushteti venecian prfaqsohej nga kshtjellari (castellanus) i qytetit.

Gjithsesi, edhe n kohn e sundimeve t huaja, posti i qeveritarit u besohej n ndonj rast edhe vendasve. Kshtu, m 1251 konti i Drishtit ishte nj fisnik vendas; po prfaqsues i paris lokale ishte m 1266 edhe kapiteni i Durrsit, Andre Vrana, q ishte caktuar n at post nga kryezoti i radhs, mbreti Manfred Hohenshtaufen i Sicilis.

Prgjithsisht, sundimtart e huaj prpiqeshin t fitonin simpatit e paris dhe t popullsis s qyteteve, duke u prpjekur t harmonizonin interesat e veta me interesat dhe ndjeshmrit e vendasve. Megjithat, q nj harmonizim i till ishte i pamundur, kt e tregojn ankesat e vazhdueshme t prfaqsive qytetare ndaj shkeljeve dhe abuzimeve q qeveritart e huaj bnin gjat ushtrimit t mandatit t tyre. Kshtu, n shek. XV, banort e Tivarit ishin aq
shum t zemruar nga prvetsimet e paligjshme, nga detyrimet e angarit arbitrare si dhe n prgjithsi nga sjelljet e vrazhda t podestas venecian Xhakomo Delfin, saq e kishin br zakon ta quanin at me emrin « Neron ».

Nj nga lshimet themelore, q kryezott e ndryshm u detyruan t’u bnin qyteteve shqiptare, ishte njohja deri n nj far shkalle e kuadrit juridik e institucional, q prbnte thelbin e autonomis tradicionale t tyre. N çastin e vnies n zotrim t Durrsit, prkatsisht n 1272 e 1392, Karli I Anzhu dhe Republika e Venedikut nxituan t deklaronin qllimin e tyre pr t respektuar pronat, privilegjet si dhe statutet e « doket e mira » (bonos usus) t durrsakve. Nj pjes e t ardhurave, q merreshin nga doganat komunale (n Shkodr dogana e peshkut, n Drisht ajo e mishit dhe e barit), edhe pasktaj vazhduan t shkonin n dobi t bashkis. Mbi t gjitha, u ruajtn deri diku institucionet tradicionale vendase, q vazhduan t funksiononin krahas pushtetit t kryezotit t prfaqsuar nga qeveritart e tij. N Durrs, Vlor e gjetk dshmohet mbijetesa e bashksis s qytetarve
(universitas, communitas), q ishte forma m e gjer e organizimit qytetar. Ishin pikrisht banort e qytetit me status t qytetarit, q n nj dit t caktuar t vitit mblidheshin dhe zgjidhnin npunsit komunal. N Shkodr mbledhja e qytetarve bhej ditn e Shn Markut, m 25 prill. At dit kambanat e Shn Stefanit ftonin popullin t grumbullohej n sheshin para katedrales, ku n pranin e peshkopit dhe t paris s qytetit bhej przgjedhja e gjyqtarve (tre), e kshilltarve (tet) dhe e financierve (dy) t komuns. Mandati i tyre ishte pr nj vit. Gjykatsit, kshilltart, financiert bashk me m t shquarit e qytetarve (boni homines) ishin antart e nj asambleje m t ngusht, Kshillit komunal. Ky mblidhej nn drejtimin e gjykatsit t par, q n Durrs e n Vlor quhej me emrin bizantin prokathemen, dhe trajtonte çshtje q kishin t bnin me besnikrin dhe me integritetin moral t qytetarve e t npunsve komunal. Veç ksaj, Kshilli komunal kishte detyr t zgjidhte
nj radh tjetr npunsish, mes t cilve notert dhe sekretart e gjyqit (cancellarius). Notert n mjaft raste paraplqeheshin me kombsi t huaj, pr t shtuar shkalln e besueshmris s tyre. Pr kt qllim, notert rekrutoheshin jo rrall edhe nga radht e klerit. N Durrs dualizmi ulturor-fetar pasqyrohej edhe n ekzistencn paralele t dy noteriateve: noter q i prpunonin aktet e tyre n latinisht dhe ata q i prpunonin n greqishten bizantine.

N Vlor, si nn sundimin bizantin e serb, ashtu edhe n kohn e sundimit t Balshajve (1371-1418), ndr postet m t rndsishme komunale ishte ai i admiralit, q tradicionalisht mbulohej nga nj fisnik vendas. E njjta gj ndodhte n Durrs me postin e protontinit. Si admirali, ashtu edhe protontini, ishin komandant t flots s qytetit.

Caktimi i vuls s qytetit, i njsive t matjes e t peshave ishin disa nga prerogativat kryesore t organeve bashkiake. Ato ishin t patjetrsueshme. Çdo qytet kishte vuln, masat e peshat e veta. Nj npuns i posaçm ishte caktuar pr t verifikuar çdo muaj saktsin e tyre. N Durrs masat dhe peshat e autorizuara mbanin vuln e qytetit. Statutet e Shkodrs parashikonin dnime t rnda pr ata q prdornin masa e pesha t falsifikuara. N Durrs vula e qytetit vihej edhe mbi thast e krips, prodhimi i s cils ishte monopol i bashkis. N Shkodr letrat q mbanin vuln e qytetit (charta sigillata) kishin vlern e dokumentit autentik, njlloj si aktet noterike.

Statutet ishin shprehja m e lart e organizimit komunal t qyteteve shqiptare n mesjet. Ato prmblidhnin aktet normative q rregullonin n trsin e tyre organizimin e funksionimin e qytetit, si dhe marrdhniet midis qytetarve, midis tyre dhe shtetit, midis vet qytetit dhe ambientit rrethues. Nga t dhnat e deritanishme del se me statute ishin pajisur Durrsi, Shkodra, Drishti, Tivari e Ulqini. Statutet e Durrsit u nxorn jasht prdorimit dhe humbn gjat sundimit t Topiajve n qytet (1368-1392). Disa vite pas kalimit t qytetit nn sundimin e Venedikut, m 1398, u gjetn 35 kapituj t ktyre statuteve, q ruheshin n kuvendin françeskan t qytetit. Statutet e Drishtit, t quajtura « Statutet dhe urdhresat e kapitullit t kishs katedrale t Drishtit », pasqyrojn jetn e nj qyteti q identifikohej me fen dhe ku kleri, posaçrisht peshkopi i qytetit, kishin nj rol mbizotrues. Ato q ruhen t plota jan pikrisht « Statutet e Shkodrs », nj kopje e t cilave u zbulua s fundi n fondet e Muzeut Korrer n Venedik. « Statutet e Shkodrs », siç thuhet n Kreun IV t tyre, ruheshin n dy kopje autentike, njra n dhomn e thesarit dhe tjetra pran gjykats s qytetit. Ato prbhen nga 279 kapituj shkruar n venecianishten e shek. XV. Edhe pse t ngjashme me statutet e qyteteve italo-dalmatine, statutet e Shkodrs prmbajn mjaft element origjinal, q i referohen ambientit specifik shqiptar. Mjafton t prmenden n kt suaz referencat ndaj institucionit t « bess » dhe t « hakmarrjes », q nuk gjenden n statute t tjera.

Tregtia dhe zejet

Pr shkak t pozits s saj t favorshme strategjike si ur midis Lindjes e Perndimit, Shqipria vazhdoi t jet n mesjet nj vend i prfshir n trajektoret kryesore t lvizjeve tregtare, posaçrisht t atyre me drejtim Perndim-Lindje e anasjelltas. Nj numr i madh rrugsh zinin fill nga pikat bregdetare t Tivarit, Ulqinit, Shirgjit, Medus (Shngjinit), Shufadas, Durrsit, Bregut, Pirgut, Spinarics, Vlors, Butrintit, Sajadhs, Pargs etj.. dhe zgjateshin drejt brendsis, duke u ndalur n qendrat e njohura t Breskovs, Zveçanit, Nishit, Pejs, Prizrenit, Shkupit, Dibrs, Ohrit, Manastirit, Janins, Kosturit, Selanikut e deri n Konstandinopoj.

Durrsi dhe rruga e vjetr Egnatia qen dy nyje thelbsore n rrjetin ndrkombtar t shkmbimeve tregtare. Q n shek. XI dhe akoma m shum n shekujt pasardhs, tregtar venecian sillnin n Durrs produkte t ndryshme, nj pjes t t cilave e çonin drejt Lindjes nprmjet rrugs Egnatia. Veprimtari e ethshme zhvillohej edhe n krahun e kundrt, nga Konstandinopoja e Selaniku pr n Durrs, e prej kndej, me anije, pr n Venedik. Barts t tregtis n nj itinerar t till ishin shpeshher edhe tregtart durrsak, t cilt vazhdimisht prmenden me anijet e tyre n Venedik. Rndsin e tyre e evidenton qysh m 1155 gjeografi arab Al Idrizi. N kt qark tregtar, midis Venedikut e Konstandinopojs, Shqipria futej natyrshm me eksportet dhe me importet e saj. Gruri, kripa, produktet e leshit, bulmetrat, vera, dylli, mndafshi, lkurt, lnda e drurit ishin zrat kryesor t tregtis e t eksporteve shqiptare. Mes tyre, nj vend t rndsishm zinte edhe eksporti i bagtis s
gjall. Nj objekt luksi veçanrisht t krkuar prfaqsonin kuajt, posaçrisht ata t Kolonjs. M 1391, perandori Manueli II Paleologu i dhuroi ministrit t tij, Georg Mazalon, « kal arbrie » (albanos hyppos), duke e quajtur at « nj dhurat t shklqyer pr nj burr t shklqyer ». Pr t shkuar nga prodhuesi te konsumatori produktet e ndryshme rndoheshin me dogana e taksa t ndryshme, q shpeshher bheshin objekt kontestimi mes tregtarve dhe autoriteteve. Dhnia e privilegjeve doganore ishte krkesa kryesore q Republika e Venedikut dhe ajo e Raguzs u krkonin autoriteteve n Shqipri. T tilla privilegje jepeshin me marrveshje t veçanta, siç ishte ajo e Dhimitrit t Arbrit me Raguzn (1208), ose ato t qyteteve t Durrsit e Vlors me qytetet italiane t Adriatikut: Ankonn, Riminin etj..

Privilegjet tregtare, t akorduara m 1208 nga Princi Dhimitr i Arbrit, zbulojn q n kt koh Republikn tregtare t Raguzs si nj partner t rndsishm pr qytetet dhe sundimtart lokal shqiptar. N fakt, tregtart raguzan u shquan pr nj prani t kudondodhur t tyre n trevat shqiptare, n krkim t produkteve jetike pr qytetin-shtet t Adriatikut, veçanrisht t grurit e t krips. Aktet raguzane t shek. XIII-XV dshmojn qart se Republika e Raguzs n luft t prhershme me zotrinjt sllav t prapatoks dhe me Republikn rivale t Venedikut, e bazonte mbijetesn e vet edhe tek importet q vinin nga Shqipria.

Tregtart raguzan importonin me shumic lnd druri nga limanet e vogla, q duke filluar nga shek. XIII, lindn n grykderdhjet e lumenjve kryesor t Shqipris. Si pasoj e prerjeve masive t porositura prej tyre, siprfaqe t tra pyjore q mbulonin fushn perndimore, veçanrisht n derdhjet e Matit, Buns e Drinit, erdhn duke u zhdukur.

Produkte t tjera t eksportit shqiptar drejt Raguzs ishin vera, dylli, mndafshi, velanija, lkurt e deri armt dhe plumbi e argjendi, q mbrrinin nga qytetet e Kosovs. Nga ana tjetr, nj numr produktesh t zgjedhura vinin n Shqipri nga jasht, kryesisht nga Venediku, Raguza e qytetet e tjera italiane. T tilla ishin cohrat e shtrenjta, arm, stoli prej ari, xhama, en e orendi shtpie prej xhami e fajance etj.. Vlora ishte br n shek. XIII-XIV nj qendr pr tregtin e beharnave, q mbrrinin ktu nga vendet e Lindjes dhe prej ktej rishprndaheshin pr n Venedik e qendra t tjera t Italis e t Dalmacis.

Vllimi i madh i shkmbimeve tregtare diktoi qysh hert pranin e prfaqsuesve t Venedikut ose t Raguzs n qytetet kryesore shqiptare, ku ata prfaqsonin dhe mbronin interesat e shtetasve t tyre. Njoftimi i par mbi ekzistencn e nj « konsulli » venecian n Durrs i prket vitit 1249 (Nicolaus Mauro, consultor Venetorum in Durachio).

M 1277 dshmohet pr her t par prania e nj « konsulli » venecian edhe n Spinaric, gj q n vetvete flet pr lulzimin e ksaj qendre t re tregtare n bregdetin n veri t Vlors. Spinarica ishte porti kryesor nga ku niseshin pr n Raguz eksportet e grurit dhe, pr t mbshtetur veprimtarin e tregtarve raguzan, nj konsull i Raguzs u caktua t vepronte n kt qendr tregtare (1301). Edhe n Prizren Raguza kishte vendosur konsullin e saj, t
paktn nga viti 1332. Konsuj t Venedikut e t Raguzs kishte edhe n Shkodr e n Ulqin.

Qytetet shqiptare u kthyen n qendra t zhvilluara t prodhimit zejtar. N Durrs dhe, n nj mas m t vogl n Vlor, nj mas e madhe njerzish e kishin lidhur jetn me detin. Prveç pronarve t anijeve, t kapitenve (nauclerius) dhe t detarve t thjesht, kishte edhe grupe t tra q merreshin me peshkim e me nxjerrjen e krips. Karpentier e ndrtues anijesh merreshin drejtprsdrejti me prodhimin e barkave dhe t anijeve. N fushn e prpunimit t drurit shquheshin edhe prodhuesit e vozave (botarii). N Durrs prmenden gjithashtu zanate t tjera: lkurtar, kpucar, bukpjeks, kasap (macellarius).
Gurskalitsit (petrarii) e kpucart prmenden pak a shum n t gjitha qytetet, ndrkoh q prodhimi i mndafshit zinte mjaft forca pune n Shkodr, Prizren, Pult, Drisht, Vlor e n Berat.

N Prizren, n Durrs e n Shkodr punohej metali pr prodhimin e armve, t veglave t puns dhe t orendive shtpiake. N Ulqin e Shkodr njiheshin prodhuesit e kambanave, n Vlor prmenden prodhuesit e shpatave (spadarius), kurse farktart (ferrarii) gjendeshin pak a shum n çdo qytet t Shqipris. Shqiptart shquheshin n mbathjen e kuajve, aq sa n disa qytete italiane veçohej mnyra shqiptare e mbathjes s kuajve (ferrare al modo albanese). Qytete t Kosovs, si Novobrda, Zveçani, Janjeva, prveçse pr nxjerrjen, dalloheshin edhe pr punimin e mjaft xeherorve, si arit, argjendit, plumbit. Prizreni gzonte nj fam t pakrahasueshme pr aftsit e argjendarve t tij.

Ndr mjeshtrit q krkonin nj prgatitje t veçant ishin ato t mjekut, piktorit e t arkitektit. Mjeshtr t ktyre zanateve i gjejm t ushtrojn veprimtarin e tyre edhe jasht vendit, siç qe rasti i nj piktori nga Durrsi q m 1388 punonte pr llogari t komuns s Raguzs, ose rasti i arkitektit Andre Aleksi po nga Durrsi, i cili midis viteve 1448-1477 ndrtoi nj sr kishash e altaresh n qytetet dalmatine t Arbes, Traut e Splitit. N Berat kishte mjeshtr t shquar n piktur, n punimin e arit e t argjendit, n gdhendjen e drurit. Porosits i veçant i punve t tyre ishte kisha, pr llogari t s cils ata punuan miniaturat elegante t kodikve, afresket, ikonat, ikonostast, pajisjet e orendit e çmuara t kultit, q pjesrisht ruhen deri sot. Porosits t veprave me vler artistike ishin gjithashtu komunat qytetare si dhe prfaqsues t aristokracis.

N qytetet kryesore zejtart ishin t organizuar n korporata. N Prizren kpucart kishin shoqatn e tyre t drejtuar nga kryemjeshtri (protomaistor). N Durrs nj kryekasap (protomacellarius) drejtonte shoqatn e kasapve t qytetit. Shoqat kishin n Durrs edhe notert. Organizimet zejtare merrnin shpeshher ngjyra fetare. N Shkodr, Drisht, Ulqin e n Tivar organizime t tilla quheshin « shkoll » ose « vllazri » (scuola, frataglia). Ato mbanin emrin e nj shenjtori, patroni. Kshtu, n Shkodr njihen « shkolla e Shn Barbars », « shkolla e Shn Mrkurit » dhe « shkolla e Kryqit t Shenjt ». N Drisht tri shkollat m me emr (scuole maiores) ishin e Shn Gjergjit, e Shn Mris dhe e Kryqit t Shenjt. Ndikimi i kishs n kto organizata zejtare shfaqet edhe nga emri me t cilin thirrej mbledhja e antarve t tyre, kapitull (capitulus). Prveçse mbronin interesat e antarve t tyre, organizatat n fjal merreshin edhe me vepra bamirsie, duke ofruar ndihm pr t
vobektt e t smurt.

Tregues i zhvillimit ekonomik dhe i rritjes s vllimit t tregtis n qytetet e Shqipris sht edhe qarkullimi i madh i monedhave. Prdoreshin q nga monedhat me vler t veçant prej ari, si ato t Bizantit (hyperper, nomisma, emmanuelata), dukati i Venedikut e fiorini i Firences, deri te monedhat prej argjendi, bronzi e bakri, si groshi, denari, stamena etj.. Rritja e autonomis s qyteteve dhe krijimi i principatave t pavarura shqiptare n shek. XIV-XV u pasqyrua edhe n prerjen e monedhave vendase. Monedhn e vet e kishin n kt koh Shkodra, Ulqini, Tivari, Drishti, Shasi (Souacia). Monedha e Shasit paraqet, n njrn an, kshtjelln e qytetit me shkrimin latinisht Civitas Souacia, kurse n krahun tjetr mban figurn e padronit t qytetit, Shn Gjonit. Monedha t tyre pren edhe sundimtar t fuqishm shqiptar, si Gropajt e Ohrit e Balshajt e Shkodrs. Monedha e Gjergjit II Balsha ka n njrn an padronin e qytetit t Shkodrs, Shn Stefanin, kurse n ann tjetr simbolin e Balshajve, ujkun, t rrethuar nga emri n latinisht i Gjergjit.

KREU III


FUNDI I SUNDIMEVE TË HUAJA.
FORMACIONET SHTETËRORE SHQIPTARE NË SHEK. XIV - FILLIMI I SHEK. XV





1. SHKËPUTJA NGA BIZANTI DHE EKSPANSIONI SERB NË TREVAT
SHQIPTARE


Fundi i pranis anzhuine dhe shtrirja e deprtimit serb n Shqipri

Me thyerjen prfundimtare t ushtrive anzhuine n Berat m 1281, Perandoria Bizantine e rivendosi edhe nj her autoritetin e vet n Shqipri, por kontrolli i saj kufizohej tani n nj zon m t ngusht n krahasim me fundin e shek. XII. N krahun verior bizantint morn Durrsin dhe Krujn, por nuk arritn t shtriheshin m tutje. At koh mbreti serb Stefan Uroshi II Milutin (1282-1321) kishte nisur nj msymje n front t gjer n gjith vijn Mat- Ohr. Madje, m 1296 ai mundi t pushtonte prkohsisht edhe Durrsin, ndrkoh q n krahun lindor ushtrit serbe nuk mundn t’i afrohen Ohrit, t mbrojtur nga fisniku shqiptar, Progon Skurra. Nj mbishkrim mbi murin e kishs s Shn Klementit n Ohr, rindrtuar prej tij n vitin 1295, kujton se Progoni mbante titullin e lart bizantin t heteriarkut t madh dhe se gruaja e tij, Eudokia, ishte mbes e perandorit Androniku II Paleolog.

Gjithsesi paqja e arritur m 1299 midis perandorit Androniku II t Bizantit dhe mbretit serb Uroshi II ua njohu serbve territoret e pushtuara n veri t Durrsit e t Ohrit. Megjithat, ato vazhduan t jen nj zon jo e qet. Nga njra an, inkursionet serbe vazhduan edhe pasktaj n jug t Matit, por, nga ana tjetr, n vitet e para t shek. XIV vihet re nj riaktivizim i anzhuinve t Napolit n Shqipri. Vrshimi i serbve n trevn e Durrsit dhe t Arbrit t hershm prekte edhe interesat e anzhuinve e t Papatit, t cilt vazhdonin ta
konsideronin veten si titullar t pushtetit laik e fetar n ato treva. Rikthimi i anzhuinve n Shqipri u mirprit edhe nga vet fisnikria shqiptare, e cila shpresat e nj ndalimi t msymjes serbe i varte tashm te bashkpunimi me botn perndimore katolike. N shtator 1304 bashksia qytetare e Durrsit dhe krert shqiptar nga familjet Matrnga, Arianiti, Skurra, Blinishti, Zenebishi, Shpata etj., njohn pr kryezot princin Filip t Tarentit, djalin e mbretit Karli II Anzhu. Nga ai çast trashgimtari i fronit t Napolit mori dhe titujt zot i Mbretris s Arbrit dhe despot i Romanis (Epirit). N pranver t vitit 1305 princi Filip i Tarentit zbarkoi me nj ushtri n Durrs dhe me ndihmn e vendasve e mori qytetin.
Megjithat, ofensiva e re anzhuine u shua shum shpejt. Marrdhniet e princit t Tarentit me fisnikt shqiptar u prishn dhe po at vit ky u kthye n Itali me synim q t vinte prsri n pranvern e ardhshme me nj ushtri m t madhe.

Megjithat, edhe pasktaj anzhuint nuk mundn ta shtrijn kontrollin e tyre prtej Durrsit.
« Vasalt » e tyre shqiptar nuk mungonin t ngrinin krye dhe t kputnin çdo lidhje me kryezotin e prtejdetit, sa her q ky krkonte ta ndrtonte nj pushtet real n Durrs dhe n « Mbretrin e Arbrit ». N pamundsi t realizonin synimet e tyre n Shqipri, n vitin 1311 anzhuint e Napolit menduan pr nj çast t’i ndrronin zotrimet e tyre me Sicilin. Por titullari i ksaj t fundit, Frederiku i Aragons, i informuar se anzhuint nuk zotronin nj pushtet real n Durrs dhe n trevn e Arbrit, nuk e pranoi ofertn, megjithse kto
territore, siç shprehej ai, « ishin shum t pasura dhe bujare » (que es molt noble e rich).

N kt mnyr, n Durrs dhe n prapashpinn e tij vazhdoi t ruhej edhe pasktaj nj sovranitet gjithnj e m formal i anzhuinve. Pr bashksin qytetare t Durrsit dhe pr fisnikrin feudale t Arbrit, mbajtja e lidhjeve me anzhuint konsiderohej e dobishme, sidomos tani kur serbt po msynin gjithnj e m fort drejt jugut. Midis anzhuinve dhe serbve vazhdonin t ekzistonin marrdhnie aleance, q kta t fundit h pr h nuk donin t’i prishnin. N fakt marrveshja e arritur m 1308 kishte rikonfirmuar zonat e ndikimit anzhuin e serb n Shqipri edhe pr vitet e ardhshme.

Anzhuint dhe Papati filluan t’u prgjigjen realisht ftesave t aristokracis shqiptare pr t’iu kundrvn ofensivs serbe n dhjetvjeçarin e dyt t shek. XIV, kur plasn hapur kundrshtit serbo-anzhuine mbi sundimin n Shqipri e n Dalmaci dhe kur u fik çdo shpres e Roms lidhur me nj kthim t mbretrve serb n fen katolike.

Aty nga viti 1318 serbt shprthyen nj ofensiv t re n Shqipri, duke pushtuar Durrsin dhe Arbrin bashk me Krujn. At koh u krijua nj koalicion antiserb i fuqive katolike, t bashkrenduara nga papati, n t cilin kishin nj rol t rndsishm edhe shqiptart. N pranvern e vitit 1319 nj numr fisniksh shqiptar nga dyert Blinishti, Jonima, Arianiti, Matrnga, Muzaka etj., nprmjet peshkopit t Krujs, Andreas, i bnin t ditur papa Johanit XXII se ishin gati « t ngrinin krye dhe t hidhnin tej zgjedhn e mbretit t Rashs
(Serbis) ». Ata premtonin gjithashtu t braktisnin ritin ortodoks dhe t prqafonin katolicizmin, duke u ndar edhe kishtarisht nga pushtuesit serb.

Si rezultat i ksaj qndrese t organizuar dhe t bashkrenduar me Papatin dhe me fuqi katolike t Evrops, si Napoli, Hungaria, Kroacia etj., serbt u bllokuan edhe pr disa vjet prtej Durrsit dhe krahins s tij, ku anzhuint vazhduan t ushtronin nj sovranitet prher e m t vakt.

Shqipria « bizantine » n gjysmn e par t shek. XIV. Shkputja nga Bizanti

Nn presionin serb dhe prball ujdis s krerve shqiptar me anzhuint e Napolit, qysh n vitet e para t shek. XIV Perandoria Bizantine u detyrua t braktiste Durrsin, Krujn dhe territoret e tyre, duke mbajtur viset n jug t rrjedhs s lumit Shkumbin. Pushteti bizantin u ruajt pak a shum n mnyr t qndrueshme n trevn q prfshinte viset e Myzeqes, Vlors, Beratit, Tomorrics, Klcyrs, Skraparit, Ohrit, Korçs, Kolonjs e Kosturit. Viset posht Vlors e rrjedhs s Vjoss vazhduan, kur m shum e kur m pak, t bjn pjes n Despotatin e Arts (Epirit). Territoret e fituara rishtazi n veri t tij, Perandoria Bizantine i organizoi n nj njsi t veçant politiko-administrative, Despotatin e Beratit. Qyteti buz Osumit, prveçse qendr e rndsishme strategjike, fitoi tani nj profil t plot edhe prsa i prket zhvillimit ekonomik. Roli i tij u rrit s teprmi pas shkputjes t rrugs s vjetr Egnatia nga sfera e sundimit bizantin. Berati u b pika kulmore e arteries s re q lidhte pellgun e Ohrit me portin e Vlors, e cila u b porti kryesor bizantin n Adriatik. Gjat fundit t shek. XIII dhe gjysms s par t shek. XIV, n Vlor shnohet nj lvizje e pazakonshme mallrash. Kanina vazhdonte t luante edhe tani rolin e nj kshtjelle n mbrojtje t Vlors. Por Kanina ishte njhersh rezidenca e paraplqyer pr aristokracin e krahins si dhe qendr peshkopale, s cils perandor Androniku II Paleologu i rikonfirmoi m 1307 t drejtat dhe privilegjet e vjetra.

Prfaqsues i drejtprdrejt i pushtetit bizantin n Despotatin e Beratit ishte qefaliu, q ishte para s gjithash nj funksionar ushtarak. N dokumentet e kohs ai cilsohet si « qefaliu i Beratit », por edhe « qefaliu i Vlors ». N fakt, edhe rezidenca fikse e tij luhatej midis ktyre dy qendrave, q ishin m t rndsishmet e despotatit. Me qllim q qefaliu t mbahej sa m shum nn kontroll, pushteti qendror e vuri at nn vartsin e nj funksionari epror, i cili ushtronte pushtet t pakufizuar n despotat. T till « guvernator t prgjithshm » n Despotatin e Beratit dshmohen q nga viti 1277. Ata zgjidheshin gjithmon nga rrethi familjar i perandorit dhe mbanin tituj t lart, si megas dukas, despot, protovestiar. Nse kta zgjidheshin gjithmon nga rrethi m i afrt familjar i perandorit, qefalit ishin shpeshher prfaqsues t aristokracis lokale. Shqiptar ishin, p.sh., qefaliu i par i Beratit,me emrin Stano (1277), ose Gjon Pikerni (1314). Nivelet m t ulta t administrats dhe t ushtris s despotatit prfaqsoheshin n pjesn drrmuese nga elementi vendas. Fisnik nga familjet Matrnga, Skurra, Muzaka, Ganxha, Frngu etj. prmenden vazhdimisht n jetn politike t Despotatit t Beratit. Por tashm shum prej ktyre po e shfrytzonin postin dhe autoritetin pr t ndrtuar pushtetin e tyre t pavarur.

Despotati i Beratit fitonte nj rol specifik n kuadrin e Perandoris Bizantine t shek. XIII- XIV. Prveçse prfaqsonte « portn » e vetme bizantine drejt Perndimit, ai formonte edhe barriern kryesore prball ekspansionit t Serbis drejt jugut. Por, nga ana tjetr, Despotati i Beratit ishte edhe pikmbshtetja nga ku Perandoria Bizantine ushtronte presion mbi Despotatin fqinj t Arts (Epirit). Ky vazhdonte t ishte, qysh nga viti 1204, nj formacion i pavaruar. Despott e tij bizantino-italian nga familjet Engjlli e Orsini, gjat gjith viteve
1270-1330 u prpoqn t ruanin pushtetin e tyre kundrejt perandorve t Bizantit, t cilt kmbngulnin ta quanin Despotatin si « tok t tyre », ndrsa despott e tij si « vasal » t perandorve bizantin. Pr t siguruar mbshtetje ndaj presionit bizantin, despoti Niqifori I Engjlli pranoi, m 1294, t bhej vasal i anzhuinve t Napolit. M 1320, despoti tjetr, Nikolla Orsini, krkoi t’i vinte tokat e tij nn mbrojtjen e Venedikut, duke njohur kt pr kryezot. Nga ana tjetr, despott e dobt t Epirit nuk ishin n gjendje t mbyllnin çdo port
dhe t krkonin ballafaqim me Bizantin. Pothuaj t gjith ata, pas Mihalit II Engjll (1230-1268), ishin martuar me princesha nga oborri bizantin.

Sidoqoft kjo loj e despotve t Arts, pr ta mbajtur mir sa me anzhuint e Napolit, aq edhe me perandort e Bizantit, shpehher rezultoi t ishte e rrezikshme. N vitin 1303 e 1306 anzhuint u shfaqn me ushtri nn muret e Arts pr t krkuar prmbushjen e detyrimeve q rridhnin nga vasaliteti i despotit Thoma (1296-1318). Po ashtu, n vitin 1314 ushtria dhe flota e Despotatit t Beratit, nn komandn e qefalis Gjon Pikerni dhe protontinit t Vlors, Gjergj Ganxha, kryen nj inkursion mbi Artn nga toka e nga deti. Disa vjet m von, m 1308, Janina bashk me pjesn m t madhe t Vagenetis (Çamris) iu aneksua Despotatit bizantin t Beratit. Si qeveritar t ktij territori t ri bizantin, perandori Androniku II Paleolog caktoi komandantin shqiptar, sebastin Skurra.

Dhjetvjeçart e fundit t pranis bizantine n Shqipri, prkatsisht n Shqiprin e Poshtme, karakterizohen nga dy dukuri q e bnin gjithnj e m formale lidhjen e saj me Bizantin. Nga njra an, ushtria dhe administrata bizantine mbusheshin gjithnj e m shum me elementin vendas, kurse, nga ana tjetr, po zgjerohej vazhdimisht numri i zonave autonome, ku pushtetin real e ushtronin krert dhe zotrit e vendit. Njoftimet historike t viteve 30 t shek. XIV bjn t ditur se at koh Perandoria Bizantine vazhdonte t ruante
kontrollin e saj kryesisht npr qytetet dhe kshtjellat e Despotatit t Beratit. Rrethinat e tyre, sidomos zonat e brendshme dhe malore, qeveriseshin tashm nga fisnikt vendas. Me qllim q t’i mbante t lidhur pas vetes krert shqiptar, Perandoria Bizantine u detyrua ta njihte edhe me marrveshje t veçanta (synthekai) pushtetin e tyre, madje duke i shprblyer edhe me tituj t lart bizantin. At koh, Andrea I Muzaka, zoti i fuqishm i viseve mes Ohrit, Kolonjs e Beratit, u shprblye me titullin e lart bizantin t « despotit », q ishte i dyti
n hierarkin e titujve bizantin, pas atij t perandorit. T tjer fisnik shqiptar u nderuan me t tjer tituj t lart, si sebastokrator etj..

Megjithat tensioni midis pushtetit bizantin dhe aristokracis vendase shqiptare doli n pah gjat luftrave civile n Bizant (1321-1328) dhe shprtheu hapur pas ardhjes n fuqi t perandor Andronikut III Paleolog (1328-1341). Midis viteve 1328-1333 Andronikut III iu desh t drejtonte vet disa fushata ushtarake pr t nnshtruar shqiptart e Ohrit, Devollit, Kolonjs, Epirit e t Thesalis. Sipas fjalve t historianit bizantin Johan Kantakuzeni, pjesmarrs dhe kryekomandant n ato operacione, shqiptart jetonin n autonomi dhe nuk
e njihnin pushtetin e perandorit.

Por kryengritjet shqiptare shprthenin n vatra t reja, sapo q ushtrit bizantine arrinin t shuanin t mparshmet. Aty nga mesi i viteve 30 ato mbrritn n shkalln m t lart t pjesmarrjes dhe t organizimit t tyre. At koh t paknaqur nga politika e re centralizuese e ktij perandori dhe t vendosur t shkputeshin njher e mir nga Bizanti, krert shqiptar ngritn n kmb krahina t tra. N Vlor, Berat, Klcyr, Skrapar, Kolonj e n Ohr, n Epir dhe n Thesali, kryengritsit shqiptar sulmuan qytetet dhe kshtjellat bizantine dhe pjesrisht i morn ato.

Kryengritja shqiptare e shtyu perandorin Androniku III Paleolog t ndrmerrte nj fushat t madhe ushtarake n Shqipri. I shoqruar nga domestiku i madh, Johan Kantakuzeni, perandori bizantin hyri n tokat e Despotatit t Beratit n pranvern e vitit 1336. Ushtria bizantine, brthamn e s cils e prbnin repartet e zgjedhura me mercenar osman, i shtypi me ashprsi flakt e kryengritjes. Fshatra t tra u dogjn, ndrkoh q popullsis iu rrmbyen pasuri t paçmueshme n t holla, n produkte e n bagti. Kantakuzeni flet pr 300 mij kok qe, 5 mij kuaj e 1 milion e 200 mij krer dhen t rrmbyera pronarve shqiptar. Shtypja e kryengritjes shkaktoi valn e par t madhe t eksodit shqiptar drejt jugut. Mjaft familje fisnike shqiptare u detyruan t ln gjn dhe pronat e tyre dhe t vendoseshin n Peloponez. T tjera u prpoqn t gjejn shptim n Durrsin anzhuin dhe t marrin rrugn e Italis.

Shtypja e dhunshme e kryengritjes n Despotatin e Beratit prcaktoi rnien e lvizjes edhe n trevat e tjera. Despina e Epirit, Ana, dhe bashksit shqiptare t Thesalis pranuan m n fund t njihnin pushtetin bizantin.

Megjithat, rivendosja e pushtetit bizantin n trevat e Despotatit t Beratit, t Despotatit t Epirit dhe t Thesalis nuk e pati jetn e gjat. Tensioni antibizantin n kto vise vazhdoi t mbetej i gjall, dhe me vdekjen e perandorit Androniku III (1341), kryengritjet morn nj hov t ri. Tashm pasardhsit e Andronikut III, t angazhuar n nj luft t re pr fronin dhe t ndodhur prball nj ofensive t re t Serbis drejt Jugut, nuk mund t merreshin me kryengritjen shqiptare. Pr rrjedhim, bizantint u detyruan t ln n duart e kryengritsve shqiptar edhe kshtjellat e tyre t fundit n Shqipri.

Shqipria gjat sundimit t car Stefan Dushanit (1331-1355)

Qndresa e organizuar e fisnikve shqiptar, her-her e bashkrenduar edhe me anzhuint e me fuqi t tjera evropiane, kishte mundur t’i mbaj serbt pr mjaft koh larg Durrsit e Principats s Arbrit. Por pushtimi i ktyre t fundit si dhe i gjith tokave shqiptare, njohu nj shkallzim t ri n kohn e sundimit t mbretit serb, Stefan Dushanit (1331-1355). Q n vern e vitit 1336, n ujdi me perandorin bizantin Androniku III Paleolog, i cili n at koh drejtonte ekspeditn ndshkimore n Shqiprin e Poshtme, mbreti serb organizoi nj fushat t madhe, n prfundim t s cils pushtoi viset qendrore midis Matit e Shkumbinit.

Pushtimi serb u b shkas pr riorganizimin e krerve shqiptar. Pr t’i dhn m tepr gjersi qndress s tyre, kta iu drejtuan pr aleanc mbretit Robert Anzhu t Napolit, i cili ishte i interesuar s teprmi pr Durrsin e prapatokn e tij q anzhuint vazhdonin t’i konsideronin feud t tyre. N fakt, mbreti Robert drgoi q at vit n Shqipri nj ushtri t vogl nn komandn e djalit t tij, Luigjit, e cila duhej t bashkpunonte me forcn kryesore
t kryengritsve shqiptar. N muajin dhjetor midis Luigjit, q prfaqsonte mbretin Robert, dhe despotit Andre II Muzaka, prfaqsuesit t krerve feudal shqiptar, u nnshkruan n Durrs paktet e aleancs q hapeshin me premtimin anzhuin pr t’u ofruar ndihm ushtarake fisnikve shqiptar. Paktet n fjal numronin edhe nj sr t drejtash e privilegjesh, t cilat anzhuint ia njihnin posaçrisht despotit Andre Muzaka dhe familjes s tij. T tilla t drejta e privilegje kishin t bnin me pronat e pasurit e tundshme e t patundshme t Muzakajve, me titujt, nderet e ofiqet, q u ishin dhn atyre q s hershmi nga perandort e Bizantit e q do t’u jepeshin n t ardhmen nga mbretrit anzhuin etj.. Kundrejt ktyre, despoti Andre Muzaka duhej t konfirmonte bindjen dhe besnikrin e tij ndaj oborrit anzhuin e t’i garatonte ato duke drguar peng n Napoli njrin nga djemt e tij.


Nj traktat t ngjashm anzhuint e nnshkruan dy vjet m von, m 1338, edhe me kontin Tanush Topia, t cilit i konfirmuan zotrimin e tokave midis Matit e Shkumbinit bashk me dhnien e nj shprblimi vjetor prej 1 000 grosh.

Prmbajtja e pakteve n fjal, si dhe ecuria e deriathershme e marrdhnieve t oborrit anzhuin me krert shqiptar, tregojn se pozita e tyre kundrejt njri-tjetrit kishte ndryshuar n favor t t dytve. Anzhuint jo vetm nuk ishin n gjendje t impononin me forc sundimin dhe vullnetin e tyre, por n t kundrtn, ata prpiqeshin t’i joshnin me tituj e privilegje zotrit e plotfuqishm shqiptar pr t ruajtur sovranitetin e tyre formal mbi Durrsin e mbi prapatokn e tij.

Mobilizimi i ri i fisnikve shqiptar nuk mundi t’u bnte ball pr nj koh t gjat sulmeve t prsritura t serbve. Brenda vitit 1343 forcat eprore t Dushanit kishin mundur t shtronin territoret e Arbrit t hershm, me kryeqendr Krujn. Po at vit qyteti i Beratit psoi sulmin e par nga nj ushtri serbe q vinte nga ana e Ohrit. N vern e vitit 1346 ishte
vet Stefan Dushani, q n krye t nj fushate t madhe, pushtoi njrn pas tjetrs kshtjellat e Kosturit, Beratit dhe t Kanins. N 2-3 vjett q pasuan, Stefan Dushani, i cili q prej vitit 1346 filloi t quhej « perandor i Romanis, i Sklavonis dhe i Arbris », aneksoi Epirin e Thesalin, duke krijuar nj perandori t re ballkanike, kufijt e s cils fillonin nga Danubi e prfundonin n gjirin e Korintit dhe n detin Egje. Nj numr popujsh t huaj, shqiptar, bullgar, grek, vlleh hyn n prbrje t Perandoris Serbe.

Perandoria e Stefan Dushanit qe konkretizimi i ambicieve pushtuese t klass feudale serbe.
N vendet e pushtuara feudalt serb u pajisn me fonde t mdha toksore q iu rrmbyen popullsis vendase. Burimet historike dshmojn masat veçanrisht t ashpra q Stefan Dushani zbatoi n dm t popullsis shqiptare. « Arbrit jan t shtypur keq nga zgjedha e padurueshme dhe tepr e rnd e sunduesve t urryer sllav.... Klerikt poshtrohen e persekutohen, fisnikt shpronsohen e burgosen », shkruhet n nj relacion t vitit 1332 t kryepeshkopit frng t Tivarit, Guljelmi i Ads.

Pushtimi serb solli ndryshime t mdha prsa i prket prbrjes s elits sunduese. N krahinat apo n qytetet e pushtuara u vendos nj administrat serbe, n krye t s cils qen njerzit m t afrt t carit, t cilt mbanin sipas rastit titujt despot, cezar, qefali etj.. Kshtu, n krye t provincs s Beratit u vu despoti Ivan Aseni, kunati i carit serb, n Epir u zgjodh Simeon Uroshi, vllai i tij, kurse n Thesali Qezar Preljubi, i cili n vitin 1355 u vra gjat nj revolte t shqiptarve t atyshm.

Pushtimi serb solli ndryshime t reja nprmjet intensifikimit t shtypjes ekonomike e shoqrore t popullsis shqiptare. Kodi i Stefan Dushanit, dokumenti kryesor q sanksiononte marrdhniet ekonomike, politike e juridike t shtetasve t Perandoris me pushtetin e carit e t klass sunduese serbe, prfshinte n sistemin e marrdhnieve feudale edhe bashksit e lira fshatare e blegtorale, duke i dhn ato si pron feudale pr manastiret e pr feudalt serb. Nj mas e till godiste rnd fshatarsin e lir shqiptare, posaçrisht at t zonave malore, q kishte mundur t’i shptonte deri ather shfrytzimit feudal e t ruante nj far autonomie politike ndaj pushtetit qendror. Kodi i Stefan Dushanit mbshtetej n institucionet juridike dhe dokesore serbe dhe si i till ai n shum aspekte binte ndesh me institucionet dhe traditn e popujve t tjer q u prfshin n suazn e shtetit serb. N mjaft raste ai shpallte ndalimin e institucioneve tradicionale vendase, siç qe ai i mbledhjeve (kuvendeve) t fshatit, ku vendosej e gjykohej pr probleme t ndryshme, q tani kalonin n kompetenc t feudalve t veçant e t vet carit serb.

Pasoja sidomos negative pati pushtimi serb n viset veriore shqiptare e veçanrisht n Kosov, ku sundimi serb zgjati gati dy shekuj. T pasura me toka bujqsore, me qendra t zhvilluara minerare, zejtare e tregtare, kto territore kishin qen nj joshje e vazhdueshme pr mbretrit serb. Duke filluar nga shek. XIII, mbretrit serb nga dinastia Nemanja punuan pr ta zhvendosur epiqendrn e shtetit t tyre nga Rasha n drejtim t viseve t pasura t Kosovs e t Gents. Qytetet e ktyre t fundit, Shkodra, Prizreni, Prishtina e Shkupi, u bn n koh t ndryshme seli t oborrit serb. Nj tjetr qendr e rndsishme e Kosovs, Peja, prej mesit t shek. XIII u kthye n qendr t kishs autoqefale serbe. Zhvendosja e qendrave t gravitetit t shtetit serb drejt jugut u shoqrua me dukuri t tjera t natyrs shoqrore e etnike, t cilat qen m t dukshme n Kosov. Nj pjes e aristokracis vendase u shpronsua e u zvendsua nga aristokracia serbe e toks, laike e sidomos fetare. Duke filluar nga gjysma e dyt e shek. XIII serbizohen kishat e manastiret e Kosovs dhe ndrtohen shum syresh, t cilat u pajisn me fonde t mdha toksore. N kohn e sundimit t Stefan Dushanit, aty nga gjysma e shek. XIV manastiret, tashm t serbizuara, t Deçanit, Greçanics, Banjsks, Kryengjllit, manastiri i Hilandarit n Malin Athos e krahas tyre peshkopatat e Pejs, Prizrenit etj., zotronin nj pjes t konsiderueshme t fshatrave t Kosovs e t viseve t tjera veriore shqiptare.

Shtrirja e shtetit serb n drejtim t Kosovs u shoqrua edhe me ardhjen ktu t kolonve t rinj nga territoret e Serbis s mirfillt (Rashs). T porsaardhurit populluan fshatrat e braktisura (selisht) ose u vendosn n pronat e prvetsuara rishtazi nga feudalt apo kishat e manastiret serbe.

Krahas kolonizimit, mbretrit serb, e n veçanti car Stefan Dushani, zbatuan nj politik q synonte asimilimin e popullsive shqiptare t viseve t pushtuara. Si m t efektshme n kt drejtim u zgjodhn represioni dhe persekutimet n lmin fetar. Kapituj t tr t kodit t Stefan Dushanit dhe urdhresa t veçanta t carit serb parashikonin masa t rrepta, si sekuestrim t pasuris, damkosje, dbim e deri dnim me vdekje pr t krishtert katolik e ortodoks, q nuk pranonin t konvertoheshin n ortodoksin serbe e nuk ripagzoheshin duke marr emra sllav. Krahas dokumenteve arkivore dshmitar t ndryshm t kohs, si udhtari anonim i vitit 1308, kryepeshkopi frng i Tivarit, Guljelm i Ads (1332), kardinali italian Guido da Padova (1350), e nnvizojn me theks t veçant kt aspekt t politiks s mbretrve serb ndaj popullsive t pushtuara josllave, e cila ishte sanksionuar n t drejtn mesjetare serbe, kodin e Stefan Dushanit (1349). Masa t tilla goditnin n radh t par popullsit shqiptare t besimit katolik e t atij ortodoks-bizantino t viseve veriore e verilindore, ku presioni i shtetit serb ishte m i fort. Ato prcaktuan prhapjen e fenomenit t sllavizimit fetar-onomastik n shtresa t caktuara t popullsis shqiptare. Kjo sht arsyeja q midis shek. XIII-XIV, krahas shqiptarve gjithsesi t shumt, q mbanin emra, si Gjin, Ded, Gjon, Progon, Llesh, gjenden n kto treva edhe shqiptar t tjer, t cilsuar nga vet dokumentacioni si t till, q mbanin emra sllav ose q i ishin prshtatur onomastiks sllave. Emra, si Pribisllav, Radomir, Vladislav apo mbiemrat Vogliç, Kuqeviç, Flokovci, Gjinovci etj., dshmojn se n kt koh (gjysma e par e shek. XIV) nj pjes e popullsis shqiptare t trevave veriore, nn presionin e dhunshm t pushtuesve serb, gjendej n nj faz kalimtare t nj asimilimi kulturor e fetar. N mjaft treva ky proces asimilimi u ndrpre n kushtet e reja q u krijuan me shkatrrimin e shtetit serb e mbrritjen e turqve osman
(gjysma e dyt e shek. XIV). Pikrisht n kt koh vihet re aty nj kthim i popullsis n onomastikn karakteristike shqiptare, krahas dukuris s re t marrjes s emrave osman. Megjithat, n nj pjes t territoreve n fjal, sidomos n zona t veçanta t Gents (Zets), procesi i sllavizimit vazhdoi edhe pasktaj duke çuar gradualisht n asimilimin kulturor dhe etnik t bashksive t tjera shqiptare.

Pushtimi serb i Stefan Dushanit, i ngarkuar me pasoja t rnda ekonomike, shoqrore e etnike, ndeshi n qndresn e ashpr t popullsis shqiptare. Q n vitin e par t sundimit t Stefan Dushanit, n trevat veriperndimore shprtheu nj kryengritje antiserbe, n krye t s cils u vu bujari Dhimitr Suma (1332). Zgjerimi i saj e nxiti kryepeshkopin e Tivarit, Guljelmin e Ads, t projektonte organizimin e nj kryqzate t Perndimit kundr serbve,
e cila do t mbshtetej n kontributin vendimtar t kryengritsve shqiptar t zonave t veriut. N letrn q i drgonte pr kt qllim duks s Burgonjs, Filipit VII Valua, prelati frng pohonte se pr organizimin e ksaj kryqzate antiserbe nuk mund t gjendej vend m i prshtatshm sesa zonat kryengritse n fjal, « ...ku populli arbr mund t nxirrte n luft m se 15 000 kalors, burra t shndetshm, trima e lufttar t mir, t aft pr çdo betej ».

Qndresa e shqiptarve kundr pushtimit serb nuk qe karakteristik vetm pr viset e veriut, por pr t gjitha trevat shqiptare deri thell n Epir. Ajo doli akoma m n pah pas vdekjes s carit serb, Stefan Dushanit (1355). Kryengritjet e zons s Beratit (1356) dhe t Himars (1358), e reduktuan pushtetin e despotit sllav Ivan Komnen Asenit vetm n qytetin e Vlors e n rrethinat e tij. M 1356 dshtoi nj prpjekje pr t ripushtuar Beratin me ndihmn e ushtris s Simeon Uroshit, sundimtarit serb t Epirit. Megjithat, sipas nj shnimi t kohs
n nj nga kodikt e Beratit, serbt me at rast u solln aq mizorisht « saq edhe t vdekurit i nxorn nga varri ». Nj vit m par, m 1355, shqiptart e Thesalis ngritn krye kundr qeveritarit serb, Qezar Preljubit, dhe e vran at. Pak koh pas ekspedits s tij kundr Beratit, edhe Simeon Uroshi, vllai i Dushanit, u detyrua nga shqiptart e Epirit t’i linte zotrimet e veta. N kt mnyr q nga Genta e Kosova deri posht n Epir lindn ose u ringjalln formacione politike t dyerve m t shquara shqiptare, Balsht, Gropajt, Topiajt,
Matrngt, Muzakt, Zenebisht, Bua-Shpatat etj..

Zhvillimi i pavarur politik i trojeve shqiptare hynte tani n nj faz vendimtare, duke i orientuar ato gjithnj e m shum drejt krijimit t nj shteti t prqendruar shqiptar.

2. FORMACIONET SHTETËRORE SHQIPTARE NË SHEK. XIV DHE NË
FILLIM TË SHEK. XV



Despotati shqiptar i Arts

Aty nga fundi i shek. XIII n Epir fillon t shquhet familja fisnike Shpata. N vitin 1304 nj dokument anzhuin i rendit Shpatajt midis aristokratve m n z t Shqipris.

Ashtu si dhe pr shtpit e tjera fisnike shqiptare, edhe pr Shpatajt procesi i fuqizimit dhe i emancipimit politik kishte ndjekur nj rrug vazhdimisht n ngjitje, derisa gjeti shprehjen m t plot pas shembjes s Perandoris Serbe t Stefan Dushanit (1355). N at çast Shpatajt e fisnik t tjer shqiptar e shtrin sundimin e tyre politik n krejt Epirin dhe, n vitet q pasuan, filluan t zgjerohen n krahinat fqinje jugore t Akarnanis e t Etolis. Qeveritari
serb i Epirit, mbreti Simeon Uroshi, u detyrua t largohej n Thesali, ku zuri vendin e komandantit serb Qezar Preljubit, i vrar gjat nj prpjekjeje me shqiptart e atyshm. Prfaqsues t tjer t aristokracis dhe t administrats s vjetr bizantino-serbe gjetn strehim n qytetin e Janins.

Shtrirja e pushtetit t fisnikve shqiptar n Epir ndeshi penges te pinjolli i fundit i dinastis s vjetr sunduese t Epirit, despoti Niqifori II Engjlli. N vern e vitit 1358 ky u doli prpara forcave shqiptare n vendin e quajtur Akelou (Akarnani). Ushtria e tij, e prbr pjesrisht prej mercenarve osman, u asgjsua n betejn e prgjakshme q u zhvillua aty e ku vet despoti bizantin humbi jetn.

Pas betejs s Akelout krahinat jugore t Epirit, t Akarnanis e t Etolis u prfshin n kuadrin e dy formacioneve shtetrore shqiptare. I pari, me qendr n Art, kishte n krye fisnikun Pjetr Losha, kurse i dyti, me qendr n Angjelokastr (Akarnani), drejtohej nga despoti Gjin Bua Shpata. Pas vdekjes s Pjetr Loshs m 1374, Despotati shqiptar i Arts dhe ai i Angjelokastrs u bashkuan nn sundimin e despotit Gjin Bua Shpata. Zotrimet e ktij t fundit prbnin tani nj vazhdimsi territoresh prej gjirit t Korintit, n jug, deri n derdhjen e lumit Akeront (Glyki), n veri, ku puqeshin me zotrimet e Gjon Zenebishit. Megjithat n pjesn lindore t Epirit mbeti nj territor i ngusht me qendr Janinn, i cili nuk u prfshi n kufijt e ktyre dy formacioneve shqiptare fqinje. Ktu prfaqsuesit e fisnikris e t administrats s vjetr serbo-bizantine t Epirit u prpoqn t organizojn qndresn kundr hegjemonis s krerve shqiptar. T mbshtetur edhe nga qeveritari i deriparadokohshm serb i Epirit, Simeon Uroshi, ata mundn t imponojn si qeveritar t Janins despotin serb Thoma Preljuboviç. Si djal i Qezar Preljubit, qeveritarit t Thesalis t vrar m 1355 nga shqiptart, Thomai trashgoi nj armiqsi dhe urrejtje t pashuar kundr tyre.

Despotati i Janins ishte mbeturina e fundit e sundimit serb n Epir. Qenia e tij prbnte nj rrezik real pr formacionet fqinje shqiptare t Gjirokastrs e t Arts, pasi Thoma Preljuboviçi vshtronte t’i zgjeronte kufijt e despotatit t tij pikrisht n dm t zotrimeve t Shpatajve e t Zenebishve. Nga ana tjetr, despoti serb nuk ngurroi t thrriste pr ndihm kundr sundimtarve shqiptar reparte serbe, italiane e, ç’ishte m keq, osmane, duke e kthyer Epirin n nj fush beteje ku mercenart e huaj mbillnin terror e shkatrrime t pafundme.

Kto arsye, si dhe arsye t tjera t natyrs ekonomike (Janina ishte nj qendr mjaft e pasur ekonomike e tregtare), i futn sundimtart shqiptar t Epirit n nj konflikt t gjat t armatosur me despotin e Janins. Pr tre vjet rresht (1370-1373) kshtjella e Janins iu nnshtrua rrethimit e sulmeve t njpasnjshme t despotit t Arts, Pjetr Losha, e t aleatve t tij, bashksive shqiptare t mazarakve e t malakasve q banonin prreth Janins. Megjithse u detyrua t krkonte paqe, Thoma Preljuboviçi nuk pushoi s prndjekuri e s tiranizuari popullsin shqiptare t Janins e t fshatrave prreth, nga e cila trhiqte robr e pengje q i mbyllte n burgje t posaçme. Pr kt zell t tij kundr shqiptarve, bashkkohsit i ngjitn despotit serb nofkn « shqiptarovrass » (alvanitoktonos).

Pas vdekjes s Pjetr Loshs, m 1374, n krye t despotatit t Arts u vu zoti i Angjelokastrs, Gjin Bua Shpata. N kohn e sundimit t tij, konflikti me despotin serb, Thoma Preljuboviçin, u ashprsua edhe m. Q n vitin 1375 Gjin Bua Shpata u shfaq me ushtrin e tij nn muret e Janins. Qyteti mundi t qndroj edhe ksaj radhe fal mureve t tij t papushtueshme. Gjithsesi, i interesuar pr pushimin e armiqsive, Thomai i ofroi Shpats dorn e s motrs, Helens.

Por martesa nuk e fashiti konfliktin midis Gjin Bua Shpats dhe Thomait. Pr m tepr, n vitet q vijuan Janina u b pre e sulmeve t bashksis shqiptare t malakasve. Nn komandn e Gjin Fratit kta e sulmuan kshtjelln m s pari n vitin 1377, por pa mundur ta merrnin at. Dy vjet m von, m 1379 malakast arritn t zinin ishullin n liqen si dhe kulln e brendshme t kshtjells s Janins. Ksaj radhe n an t tyre qndronin edhe pjestar t paris vendase, prfshi mitropolitin Mateo, prkrahs i Gjin Bua Shpats. Por edhe ksaj radhe shqiptart dshtuan n qllimin e tyre. Mungesa e mjeteve t mjaftueshme ua bri atyre t pamundur q t shprthenin muret e kshtjells, qoft nga toka e qoft nga liqeni. Mitropoliti Mateo u detyrua t linte Janinn bashk me t tjer dhe t strehohej te Gjin Bua Shpata.

Krahas despotit serb t Janins, formacioni i Shpatajve t Arts u fut n kt koh n nj konflikt t ashpr me anzhuint e Napolit, t cilt qysh prej nj shekulli vazhdonin t ngulnin kmb n pretendimet e tyre mbi bregdetin epirot. Ky konflikt u shpreh m s pari n prleshjet e armatosura me forcat e kontit Leonard Toko, q sundonte mbi ishujt e Qefalonis e Leukads si vasal i mbretreshs Xhovana t Napolit. Dokumentet e kohs informojn se qysh n vitin 1360 « konti i Qefalonis bnte luft t madhe me Despotatin e arbrve ». N vitet q pasuan ndeshja me anzhuint u ndez edhe m keq. N vitin 1378 mbretresha e Napolit organizoi nj fushat t madhe pr asgjsimin e Despotatit shqiptar t Arts. Brthama e ushtris s grumbulluar prej saj prbhej nga Urdhri i Joanitve t Rodit, nj formacion i famshm pr bmat e tij luftarake, q ishte futur n shrbim t anzhuinve t Napolit.

Ekspedita anzhuine filloi me marrjen e Naupaktit (Lepantos), kshtjella m jugore e Shpatajve, e vendosur mbi bregun verior t gjirit t Korintit. Prej kndej ajo prparoi drejt veriut e brenda pak kohe qendra e Despotatit shqiptar, Arta, u ndodh nn rrethimin e ushtris napolitane. Gjat betejs vendimtare q u zhvillua nn muret e Arts, despoti Gjin Bua Shpata korri nj fitore t madhe. Vet kryekomandanti i ekspedits anzhuine, Mjeshtri i Madh Huan Fernandez Heredia i Urdhrit t Joanitve, u zu rob prej shqiptarve.

N pranver t po atij viti, Gjin Bua Shpata fitimtar mbi anzhuint, rifilloi sulmet sistematike mbi Janinn. Thoma Preljuboviçi ksaj radhe gjeti nj aleat t fuqishm kundr shqiptarve te turqit osman, t cilt kishin filluar t vendoseshin n Thesalin fqinje. Disa her brenda viteve 1380-1384 reparte osmane, t thirrura nga Thomai, kryen inkursione shkatrruese n
zotrimet e Gjin Bua Shpats e n ato t Gjon Zenebishit, duke lehtsuar presionin e tyre mbi Janinn. Me ndihmn e osmanve, despoti Thoma pushtoi prkohsisht nj numr fshatrash rreth Janins si dhe kshtjelln e Paramithis (Shn Donatit). Gjithsesi, tirani i Janins ra pre e nj komploti dhe, i urryer nga t gjith, vdiq n dhjetor 1384. N vend t tij paria e Janins e mbreti serb i Thesalis, Joazaf, thirri e vuri italianin Izau Buondelmonte Açajuolin, kunat i kontit Leonard Toko t Qefalonis. Ky gzonte njhersh mbshtetjen e perandorit t Bizantit, t Venedikut, Firences dhe t Mbretris s Napolit. Marrdhniet e shqiptarve me Despotatin e Janins mbetn t tendosura edhe n kohn e sundimit t Izaut, ndonse aty nga viti 1394, ky mori pr grua t bijn e Gjin Shpats, Irenn, i nxitur edhe nga arkondt e qytetit. Inkursionet e reparteve osmane, t thirrura nga despoti i ri i Janins, vazhduan edhe pasktaj, madje pr t siguruar mbshtetjen m t madhe t sulltanit osman, despoti Izau u shpall vasal i tij (1387). Ndrkoh mbi Despotatin shqiptar t Arts qen intensifikuar edhe sulmet e kontit t Qefalonis Karl Tokos, nip i Izaut.

N rrethana t tilla t vshtira, m 29 tetor t vitit 1399 vdiq despoti Gjin Bua Shpata « burr
i fuqishm, i admirueshm e lavdi e Arbris », siç e quan at nj kronik e kohs. Me emrin e tij sht e lidhur periudha m e lulzuar e historis s Despotatit shqiptar t Arts. Zotrimet e Shpatajve u ndan midis t afrme t tij, q shpeshher ishin n armiqsi e mri me njri-tjetrin. Nj mri e till ekzistonte dhe midis Muriq Shpats dhe Sguro Bua Shpats, q qeveriste zotrimet jugore t Shpatajve. Si vlla i Gjinit, ktij i takonte t ishte trashgimtar i ligjshm i fronit. Por Muriqi, i ri dhe ambicioz, mundi ta mnjanoj kushririn e tij plak dhe t marr n dor drejtimin e principats.

Me ardhjen n pushtet vmendja e Shpats s ri u zhvendos nga Lindja, ku despott e Janins dhe osmant e Thesalis kishin qen kujdesi kryesor i paraardhsit t tij t madh. Me komandantt osman t Thesalis Muriqi nuk e pati t vshtir t gjente nj modus vivendi, sidomos pas katastrofs q sulltan Bajaziti psoi nga mongolt e Timurlengut n betejn e Ankaras (1402). U shtensionuan edhe marrdhniet me despotin Ezau t Janins, q ishte njerk i Muriqit dhe q pr m tepr krkoi dorn e vajzs s Muriqit pr djalin e tij t lindur nga martesa me shqiptaren Evdoqia Balsha, vajz e Gjergjit I Balsha.

N kt mnyr vmendja e Muriq Shpats u prqendrua nga rreziku q i vinte zotrimeve t tij nga konti i Qefalonis Karl Tokoja. Pr sa koh n krye t principats kishte qen Gjin Bua Shpata, Tokoja kishte dal gjithnj i mundur nga ballafaqimi me shqiptart. Kta, madje, ishin n gjendje t organizonin me anije sulme mbi ishujt e tij t Qefalonis dhe Leukads, gj q e kishte shtyr kontin t krkonte ndihmn e Napolit e t Venedikut.
Por n vitet e para t sundimit t Muriq Shpats, raporti i forcave paraqitej i ndryshuar n favor t Tokos. Grindjet dhe paknaqsit ndaj sundimtarit t ri t Arts shtyn mjaft feudal shqiptar dhe krer bashksish nga Parga, Paramithia, Marglliçi e Janina (prfshir bashksit e mdha t mazrekve e malakasve) t dorzoheshin prpara dhuratave dhe premtimeve q u drejtoi atyre me bollk konti Karl Toko. N kt mnyr, me nj ushtri, lulen e s cils e prbnin lufttart shqiptar, ku shquheshin vllezrit Muriq e Dhimo Bua,
si dhe me ndihmn e nj flote t ofruar nga mbreti i Napolit, Karl Tokoja, filloi t’i rrmbej Muriq Shpats njrin zotrim pas tjetrit. Si pasardhs i kontve nga familja Orsini t Qefalonis, ai pretendonte t bhej, ashtu siç qen br ata nj shekull m par, despot i krejt Epirit.

N kt mnyr, me luft dhe m shum me dredhi, Karl Tokoja u rrmbeu Shpatajve nj sr kshtjellash, fillimisht n jug t gjirit t Arts, si Katohin, Varnakun, Kandilen, Anatolikon e Dragomestin (1401-1404). Prej kndej ai filloi sulmet dhe plaçkitjet n territorin e Angjelokastrs e t Arts. Shum shpejt Muriq Shpata u detyrua t lshoj kshtjellat e Riniass e Ajtoit, q siguronin mbrojtjen e Arts. Gjat nj beteje me forcat e Tokos, u plagos rnd e m tej vdiq edhe vllai i legjendarit Gjin Bua Shpata, Sguroj, i cili t paktn n çastet e fundit gjeti ngushllim kur pa se Muriq Shpata me forcat e tij po vraponte t’i vinte n ndihm.

I biri i Sguros, Pal Shpata, n pamundsi t’i ruante zotrimet q i la i ati n jug t gjirit t Arts, nxitoi t’ia ofroj ato Venedikut. M 1402 ai i propozoi ktij lshimin e kshtjells s rndsishme bregdetare t Lepantos si dhe vet kryeqendrn e vet, Angjelokastrn. Ndrsa mori n dorzim t parn (1407), kundrejt nj shprblimi, Republika e Venedikut u mor vesh me Karl Tokon q e dyta, Angjelokastra, t’i kalonte ktij t fundit (1408). N kt mnyr Shpatajt humbn prfundimisht zotrimet n jug t gjirit t Arts, n Etoli e n Akarnani.

N kushtet e dobsimit e t prçarjes s krerve shqiptar, konti Karl Toko nuk e pati t vshtir t zinte vendin e despotit Ezau t Janins, kur ky i fundit vdiq (1411). Krahas elementve t paris s qytetit, ku u shqua greku Simon Stratigopulos dhe dhndri i tij, serbi Stefan Vojsllavi, dorzimin e Janins n duar t Karl Tokos e prkrahn edhe mjaft krer e bashksi shqiptare, brenda e jasht qytetit, t cilt ai i kishte joshur me dhurata e premtime. Tashm i pafuqishm ndaj ngjitjes s rivalit t tij, Muriq Shpata nuk qe n gjendje t shfrytzonte momentin e favorshm pas thyerjes s ushtrive t Tokos nga Gjon Zenebishi n betejn e Kranes, afr Mesopotamit (1411). M 1415 ai vdiq, duke ia ln barrn e drejtimit, t asaj q kishte mbetur nga Principata e dikurshme e Gjin Bua Shpats, vllait t tij, Jakupit, q kishte kaluar n fen islame.

Jakupi tregoi q n fillim nj dinamizm e trimri q s’e kishin karakterizuar vllan e tij. Me t u bashkuan mjaft edhe nga krert apo bashksit shqiptare q ishin hedhur n ann e Karl Tokos, siç qe, p.sh., prijsi i shquar Muriq Bua.
N pamundsi pr ta thyer sundimtarin e ri shqiptar n fush t hapur, Karl Tokoja i prgatiti atij nj prit n kshtjelln e Vombljans, afr Arts. I ftuar nga kshtjellari i saj, njeri i Karl Tokos, gjoja pr ta marr n dorzim kshtjelln, Jakup Shpata u sulmua tradhtisht nga forcat e Tokos ndrsa u qe afruar me trupat e tij mureve t saj. Jakupi vdiq me shpat n dor mes lufttarve t tij. Me vrasjen e tij u shnua dhe fati i Arts dhe i gjith zotrimit t Shpatajve. M 4 tetor 1416 Karl Tokoja hyri n Art. Pinjollt e fundit t Shpatajve ose pranuan t hyjn n shrbim t Karl Tokos, ose emigruan drejt Mores dhe ishujve t Jonit.

Principata e Zenebishve

Emri i Zenebishve, si nj ndr familjet fisnike m t shquara t Shqipris s Poshtme, prmendet krahas dyerve m n z shqiptare n nj dokument t vitit 1304. Shklqimin m t madh kjo familje e arriti pas gjysms s dyt t shek. XIV, kur n krye t saj ishte sebastrokratori Gjon Zenebishi (?-1418). Kryeqendra e ktij t fundit ishte kshtjella e Gjirokastrs, e cila prmendet pr her t par pikrisht n kt koh si rezidenc e Zenebishve. N vitet 70 t shek. XIV zotrimi i Zenebishve prfshinte, veç Gjirokastrs dhe rrethet e saj, luginn e Drinos, Delvinn dhe nj pjes t mir t zons s pasur t Vagenetis (Çamrin e Siprme), deri n derdhjen e poshtme t lumit Gliki, ku zotrimet e Gjon Zenebishit kufizoheshin me ato t vjehrrit dhe aleatit t tij, Gjin Bua Shpats s Arts. S bashku me kt t fundit, Gjon Zenebishi ndrmori inkursione t vazhdueshme kundr kshtjells s Janins, ku sundonte despoti serb Thoma Preljuboviçi, armik i betuar i shqiptarve, i cili, siç sht theksuar tashm, i thirri pr her t par osmant n kto an m
1380 kundr shqiptarve. I mbshtetur dhe nga nj pjes e paris serbo-bizantine t Janins, Thomai mundi ta ruante sundimin brenda mureve t Janins, deri n vrasjen e prgjakshme t tij, n vitin 1386.

Despoti i ri i Janins, italiani Ezau Buondelmonti Açajuoli (1386-1411), i cili mori pushtetin n Janin si prfaqsues i interesave t huaja n at qytet e n krejt Epirin, ndoqi q n fillim nj politik agresive ndaj sundimtarve shqiptar t ksaj treve, veçanrisht ndaj Gjon Zenebishit. Me ndihmn e reparteve osmane ai i mori ktij t fundit portet dhe tregjet e rndsishme t Sajadhs e Kastrovils, buz detit Jon (Çamri e sotme). Por n pranvern e vitit 1399, ushtria e Zenebishit u shkaktoi forcave t despotit Ezau nj disfat fatale gjat nj beteje n Dhivr (Mesopotam), ku vet despoti i Janins u zu rob nga sundimtari shqiptar, q sakaq e mbylli n burgun e kshtjells s tij t Gjirokastrs. T gjith aleatt e Ezaut, nga komuna e Firences, q e kishte qytetar t vetin, Mbretria e Napolit, Republika e Venedikut e deri te komandanti osman i Thesalis, ndrhyn te Gjoni pr lirimin e tij. T njjtn gj i krkoi Zenebishi edhe aleati e vjehrri i tij, Gjin Bua Shpata i Arts. Ezau u lshua kundrejt nj shprblimi t majm prej 10 mij cop florinjsh. Gjithsesi, ai pushoi s qeni nj shqetsim pr zotrimet e Zenebishit, i cili shtiu prsri n dor limanet dhe tregjet bregdetare nga Sajadha e Kastrovila e deri n Parg. Porse mbajtja e ktyre vendeve bri t pashmangshm nj konflikt t ri me Republikn e Venedikut. Prleshjet e para t Gjon Zenebishit me Venedikun ishin regjistruar q n vitin 1386, kur ky i fundit, pasi shtiu n dor ishullin e Korfuzit, i rrmbeu Zenebishit edhe disa nga qendrat kryesore ushtarake e ekonomike t bregdetit, si Butrintin, Ksamilin dhe Sajadhn. Kjo e fundit u rimor prej Gjonit aty nga viti 1400. Pr Sajadhn, veçanrisht pr kriporet me fam t atij vendi, t cilat konkurronin rnd kriporet veneciane t Korfuzit, u luftua me kmbngulje si nga Venediku, ashtu edhe nga Zenebishi. N nj letr, q i çonte pr kt çshtje Senatit t Venedikut n qershor 1401, Gjon Zenebishi bnte t qart se « paqja e tij me Republikn do t sigurohej vetm kur Venediku t hiqte dor nga prpjekjet pr t shtn n dor kulln dhe kriporet e Sajadhs, q ai i kishte trashguar nga t part dhe q ishin buka e tij ».

Megjithat, rrethanat e krijuara n vitet e para t shek. XV e detyruan Gjon Zenebishin t hiqte dor si nga Sajadha, ashtu dhe nga Kastrovila e Parga dhe t krkonte rregullimin e marrdhnieve me Republikn e fuqishme t Venedikut.

Vdekja e despotit Ezau, m 1411, nxori prsri n plan t par problemin e pushtetit n Janin. E veja e Ezaut, Evdokia Balsha, vajz e t famshmit Gjergjit I Balsha, iu kundrvu prpjekjeve t nj pjese t paris s qytetit, q donte t’ia dorzonte qytetin nipit t despotit Ezau, kontit t Qefalonis, Karl Toko. E mbshtetur kryesisht nga shtresat e ulta dhe t mesme t qytetit, « despina e Arbris » hyri n traktaktiva me Gjon Zenebishin, gj q vuri
n lvizje prkrahsit e Karl Tokos. Pas nj komploti t organizuar prej tyre, despina Evdokia u detyrua t braktiste qytetin dhe t strehohej prkohsisht te Gjon Zenebishi n Gjirokastr.

Ambiciet e despotit t ri t Janins, Karl Tokos, q synonte t vinte nn sundimin e tij t gjitha territoret e Despotatit t dikurshm t Epirit, e çuan at drejt nj ndeshjeje t pashmangshme me zotin e fuqishm t Gjirokastrs. N vern e vitit 1411 Gjon Zenebishi i zuri rrugn n Kranes (Mesopotam) ushtris s Karl Tokos, q kishte deprtuar n thellsi t zotrimeve t tij dhe synonte t kapte Gjirokastrn. N betejn e ashpr t zhvilluar n at vend, forcat e Zenebishit arritn nj fitore t bujshme duke e asgjsuar krejtsisht ushtrin e Tokos. Pasktaj, ky u prpoq t’i bnte ball sundimtarit shqiptar duke u mbshtetur kryekput tek aleanca q lidhi me osmant dhe q u vulos edhe me martesn e vajzs s tij me Musa Beun, pretendentin e fronit.

Presioni osman, i cili ishte veçanrisht i fort n zotrimet e Zenebishve dhe t Shpatajve t Epirit, e shtyu Gjonin t krkonte aleancn e Republiks s Venedikut. N korrik t vitit 1414 ai i krkoi ksaj t fundit t’i vinte n dispozicion 30 balestrier, me t cilt t mund t mbronte kshjellat e tij dhe njhersh t ndalte vrshimin e osmanve n brigjet e Jonit. N t njjtn koh, sundimtari shqiptar krkonte nga Venediku q t lejohej t blinte disa prona n Korfuz, ku t mund t strehohej n rast se do t detyrohej t largohej nga vendi i tij.

N fakt, deri n at koh, n Korfuz ishin vendosur mjaft familje shqiptare t ikura nga zotrimet e Zenebishit pr shkak t kushteve t rnda t krijuara nga inkursionet e osmanve. N vern e vitit 1418 nj ushtri osmane prej 30 000 vetash, e thirrur nga Karl Tokoja, hyri n zotrimet e Zenebishit. Pasi pushtoi mjaft vise e kshtjella, Hamza Beu, dhndr i Tokos, rrethoi Gjirokastrn. Sundimtari plak i Gjirokastrs mundi t’i bnte ball ktij sulmi t par mbi kryeqendrn e tij, por, kur osmant ndrmorn n vjeshtn e par t
atij viti, nj fushat t re akoma m t fuqishme, ai nuk jetonte m dhe djemt e tij ua lshuan at osmanve dhe u strehuan n Korfuz. Nga Korfuzi trashgimtart e sebastokratorit t shquar, Gjon, t mbshtetur edhe nga Venediku, Papati dhe Mbretria e Napolit, nuk i reshtn prpjekjet pr t çliruar zotrimet atrore, duke organizuar e duke u vn n krye t kryengritjeve t fuqishme antiosmane.

Principata e Topiajve

N kaprcim t shek. XIII-XIV, roli i familjes s shquar fisnike t Skurrajve n trevn e Arbrit u kishte kaluar fisnikve t familjes Topia. Emri i ksaj familjeje nuk prmendet para shek. XIII.

N vitet 70 t shek. XIII bhet fjal pr nj pinjoll t saj, prfaqsues i aristokracis ushtarake me titullin miles. N at koh Topiajt ditn t’i bnin vend vetes, duke u shkputur nga Bizanti e duke vendosur lidhje t ngushta me anzhuint e Napolit si dhe me Papatin e Roms. Ktij t fundit Topiajt i premtuan kalimin e tyre nga riti ortodoks n at katolik. Pr rrjedhoj, kisha e Roms u njohu Topiajve si zotrim t familjes tokat midis rrjedhs s Matit dhe asaj t Shkumbinit, t cilat prputheshin pak a shum me shtrirjen e Principats s dikurshme t Arbrit. T drejtat e Topiajve mbi kto vise u konfirmuan m 1338 edhe nga anzhuint e Napolit, t cilt e konsideronin veten kryezot t Durrsit e t Arbrit si dhe Topiajt vasal t tyre. Topiajt ishin shpallur vasal t mbretit t Napolit, Karli I Anzhu, q n vitin 1272. Megjithat varsia e tyre nga oborri i Napolit mbeti thjesht formale. Si mbreti Karli I, ashtu dhe pasardhsit e tij, Karli II e Roberti I Anzhu, ankoheshin vazhdimisht n aktet e tyre pr « mosbindjen » madje edhe pr « rebelimet » e vazhdueshme t Topiajve dhe
t krerve t tjer shqiptar kundr pushtetit sovran t tyre. Megjithat, t ndrgjegjshm se s’do t mund ta ruanin autoritetin e tyre mbi Durrsin dhe Arbrin, anzhuint kmbngulnin t’i mbanin afr Topiajt, qoft duke u falur her pas here « fajet », qoft duke u dhn edhe provizione (para) t mdha vjetore, siç vepruan m 1338 me kontin Tanush Topia. I vllai i ktij t fundit, Domeniku, ishte klerik i lart dhe n vitin 1336 mbreti Robert Anzhu e kishte trhequr n oborrin e Napolit si kapelan e kshilltar t tij.

Marrdhniet e Topiajve me anzhuint e Napolit psuan nj ngrirje t fort n kohn e sundimit t Andreas, djalit t Tanushit. Ndonse qe martuar me nj vajz jasht martese t mbretit Robert, Andre Topia tregohej fare i pabindur ndaj tij, aq sa anzhuini vuri njerz dhe e vrau.

Zotrimi i Topiajve arriti fuqin dhe shkalln m t lart t organizimit n kohn e princit Karl Topia, djali i madh i Andreas, q erdhi n fuqi n vitin 1359. Brenda viteve 50 t shek. XIV ai arriti t konsolidonte n luft me rivalt e shumt pushtetin e vet n trevn e Arbrit. Ashtu si paraardhsit e vet, Karli shfrytzoi mjeshtrisht pr kt qllim lidhjet e hershme t familjes s tij me anzhuint e Napolit. Ai nuk ngurronte t vinte n dukje « lidhjet e gjakut » q kishte me kta t fundit nga e ma. N kt kuptim ai i shtoi stems familjare t Topiajve, q paraqiste nj luan, edhe simbolin e anzhuinve, zambakun.

Pavarsisht se u mshonte lidhjeve t veçanta t Topiajve me kryezotrit e Napolit, Karli kishte vendosur t’u shkpuste ktyre qytetin e Durrsit. M 1362 forcat e tij sulmuan Durrsin nga toka dhe nga deti. Ndonse nuk u mor dot, qyteti u detyrua t’i paguaj Topis nj tribur vjetor, i cili nxirrej nga rritja e taksave mbi tregtart e huaj q vizitonin Durrsin.

Sulmi i Karl Topis mbi Durrsin ngjalli shqetsim sa n bashksin e ktij qyteti, q i trembej pushtetit feudal, aq dhe te mbretresha Xhovana e Napolit, dhe te Republika e Venedikut. Kjo e fundit nuk mund t pajtohej me faktin q princi shqiptar zotronte tashm nj flot ushtarake, t ankoruar n Kepin e Rodonit n veri dhe n Kepin e Melit (caput Meliarum) n jug t Durrsit, me t ciln ai mund t kontrollonte ose t dmtonte trafikun e anijeve veneciane npr Adriatik. Ndaj n maj t vitit 1364 Senati i Venedikut e urdhronte kapitenin e flots s Adriatikut q t pengonte çdo aksion t flots s Karl Topis dhe, n rastin ekstrem, t’i kapte anijet shqiptare dhe t’i digjte ato, si dhe t shkatrronte bazn e tyre n Kepin e Melit. T gjitha kto duhet t bheshin n mnyr t fsheht pa rn n sy t princit shqiptar, me t cilin gjithsesi Republika ishte e interesuar t mbante marrdhnie t mira. N fakt Topia pati rastin t tregonte se nuk ishte nj sundimtar i zakonshm, kur po
at vit theu t fuqishmin Gjergj Balsha. Ndaj, me qllim q t ndikonte sa m shum mbi princin shqiptar, n prill t vitit 1366 Senati i Venedikut e shpalli Karl Topin qytetar t Venedikut. Megjithat kjo nuk e ndali kt t fundit t forcoj flotn e tij dhe t intensifikoj sulmet mbi Durrsin. M n fund, n muajt e par t vitit 1368, qyteti ra n duart e Topis.
Nga ai çast sundimtari shqiptar i shtoi titullit t tij si « princ i Arbrit » edhe titullin tjetr t « zotit t Durrsit ».

N jug Principata e Topiajve u b fqinje me at t Muzakve, t cilt, aty nga viti 1370, aneksuan zotrimin e sebastokratorit Vlash Matrnga, q shtrihej midis derdhjes s Shkumbinit dhe Semanit. Gjithsesi aleanca e Muzakajve me Balshajt e veriut e keqsoi gjendjen e principats s Karl Topis, duke shtrnguar darn rreth saj. Ishte keqsuar ndrkoh edhe pozita ndrkombtare e saj. Sovrant e Napolit nuk ia faln « vasalit » Karl Topia marrjen e Durrsit m 1368. Plot moskuptime e prplasje paraqiteshin edhe marrdhniet me Venedikun, pavarsisht q Republika e detrave e kishte shpallur Karl Topin qytetar t saj. Marrdhniet ishin ftohur dukshm edhe me Papatin e posaçrisht me papn Gregori XI, i cili nuk i falte princit shqiptar prirjet « heretike » duke e akuzuar at pr patarin (ithtar i lvizjes antipapale patarine). Edhe miqsia me Raguzn dhe me Hungarin nuk i sillte ndonj avantazh t madh Karl Topis n planin politik. Raguza ishte n fakt nj fuqi tregtare, por ajo s’kishte ndonj pesh n ngjarjet politike e ushtarake. Prsa i prket afrimit me Mbretrin Hungareze, n sfond t saj qndronte thjesht armiqsia e ksaj t fundit me Venedikun, pra kishte karakter koniunktural pa ndonj ndikim n planin praktik.

N kushte t tilla, kur dhe marrdhniet me bashksin qytetare t Durrsit qen acaruar, Karl Topia e humbi qytetin, i cili kaloi prsri pr pak koh nn sovranitetin e anzhuinve t Napolit. Madje kta t fundit n fillim t vitit 1372 vendosn t organizonin nj fushat t madhe pr t shtrir pushtimet tej Durrsit dhe pr t rikrijuar « Mbretrin e Arbrit » t kohs s Karlit I Anzhu. N planet e organizatorve ishte edhe znia rob e Karl Topis dhe
e Gjergj Balshs, pr t cilt premtohej nj çmin prej 1 000 dukat ari. Por fushata q iu besua Gjergjit t Navars dhe q mori edhe bekimin e paps Gregori XI nuk arriti t realizohej. Karl Topia mbeti zot i plotfuqishm i « gjith vendit t Arbrit ». Madje, ai mundi
t’u marr Muzakve edhe zotrimet e dikurshme t Vlash Matrngs, midis derdhjeve t lumenjve Shkumbin e Seman. Tashm principata e Karl Topis kapte gjith hapsirn midis
Drinit e Semanit. Vet Durrsi, ndonse formalisht mbeti n zotrimin e anzhuinve t Napolit, n t vrtet e ndiente gjithnj e m shum pushtetin e princit shqiptar. Me sa duket ky i fundit, i ndrgjegjshm pr interesat e shumt q ndrthureshin n Durrs, kishte vendosur ta merrte qytetin n mnyr « t ligjshme », duke shmangur prdorimin e armve.
N fakt aty nga viti 1383 ai e bleu at nga anzhuint kundrejt nj shume t madhe t hollash. Sundimi i Karl Topis mbi qytetin e dshiruar buz Adriatikut nuk zgjati shum. Marrja e qytetit prej tij ndodhi n nj koh kur ishte rindezur konflikti i hershm me Balshajt,ndrkoh zotr edhe t Vlors.

Me nj sulm t befasishm n vitin 1384 Balsha II e pushtoi Durrsin. Tashm n aktet zyrtare ai filloi t’i atribuoj vetes titullin « duk i Durrsit ». Por nuk e gzoi gjat. M 18 shtator 1385 forcat osmane t Hajredin Pashs shpartalluan n Savr t Myzeqes ushtrin e Balshs II dhe t aleatve t tij. Karl Topia hyri prsri n Durrs, por tashm edhe ai, si mjaft sundimtar t tjer shqiptar, u detyrua t’i nnshtrohej hegjemonis s osmanve. N prpjekje pr t’i shptuar ksaj t fundit, Topia u kthye nga Venediku. Midis viteve 1386-
1387 ai bri disa prçapje pran Republiks, duke i ofruar ksaj vendosjen e nj lloj protektorati mbi zotrimet e tij. Duke iu shmangur nj angazhimi t drejtprdrejt n nj zon q tashm ishte n vmendjen e osmanve, Venediku u mjaftua t’i premtonte Karl Topis ndihma modeste ushtarake, sigurisht kundrejt privilegjeve tregtare. I ndodhur nn trysnin e vazhdueshme t osmanve, Karl Topia tentoi n maj t 1387 nj ujdi t fundit me Republikn. Propozimi i tij i ri kishte t bnte me shitjen e Durrsit, me largimin e vet Karlit dhe vendosjen e tij n ndonjrn nga kolonit veneciane n Kret ose n Eube.

Por edhe ksaj radhe nuk u prfundua gj, qoft pr shkak t hezitimeve t Venedikut, q tashm ishte i bindur se marrja e Durrsit do t thoshte luft me osmant, qoft edhe se, shum shpejt pas paraqitjes s ktij propozimi t ri, princi Karl Topia ndrroi jet. Trashgimtari i dobt i Karl Topis, Gjergji, mundi t ushtroj pushtetin e tij n Durrs e n rrethinat e tij. Kruja dhe krahina prreth saj i kaluan motrs s tij, Helens, q ishte martuar me fisnikun venecian Mark Barbadigun. Konti Niketa Topia, nj kushri i Gjergjit, sundonte ultsirn n jug t Durrsit. Feudal t tjer, q s’i prkisnin familjes fisnike Topia, sundonin tashm t pavarur n viset e Tirans, n luginn e Shkumbinit e gjetk. Marrdhniet e tyre me Gjergj Topin ishin shpeshher armiqsore. N kt mnyr juridiksioni i trashgimtarit t Karl Topis kufizohej n qytetin e Durrsit dhe n rrethinat e afrta t tij. N fakt, edhe n burimet e kohs Gjergji cilsohet thjesht « zot i Durrsit », ndryshe nga paraardhsi i tij i madh, princi Karl Topia, q quhej « zot i gjith vendit t Arbrit ».

Ardhja n pushtet e Gjergj Topis prkoi me intensifikimin e sulmeve osmane n viset bregdetare dhe, pr rrjedhoj, edhe me politikn e re t Venedikut, pr t shtn n dor qytetet bregdetare shqiptare. Her me premtime dhe her me presione Venediku arriti t bindte Gjergjin q fillimisht t’i lshonte kulln e poshtme t qytetit, at q ruante pjesn e portit.

M tej, Venediku arriti t fuste n kontroll gjith qytetin, duke shfrytzuar vshtirsit e zotit t Durrsit, si dhe lidhjet e veta me nj sr fisniksh shqiptar nga familjet Muzaka, Skurra, Nesha e vet Topia, t cilve u shprndante provizione vjetore. Me marrveshjen e nnshkruar me Venedikun n gusht t vitit 1392, Gjergj Topia pranonte q, pas vdekjes s tij, i gjith qyteti t kalonte edhe de jure nn sundimin e Venedikut. Nj kalim i till i pushtetit n Durrs ndodhi vetm ndonj muaj m von, kur sundimtari shqiptar vdiq.

Vitet q pasuan shnuan zhdukjen nga skena edhe t Topiajve t fundit. N vitin 1403 konti Niket Topia mori kshtjelln e Krujs nga duart e kushrirs s tij, Helens. N kt mnyr Niketa bashkoi nn sundimin e tij territoret pjellore rreth e rrotull Durrsit prej t cilave nxirrte fitime t mdha. Venediku ia njohu zotrimet sundimtarit shqiptar, aq m tepr q ato formonin nj perde midis Durrsit dhe posteve t prparuara osmane n Maqedoni. Nga ana tjetr, nga zotrimet e Nikets mbrrinin n Durrs produktet bujqsore
e blegtorale t domosdoshme pr mbijetesn e qytetit. Megjithat zotrimi i t fundit t Topiajve nuk pati jet t gjat.

M 1412 kontit Niketa iu desh ta paguaj me nj disfat t bujshme dhe me burgimin e tij rivalitetin me Teodor Muzakn e Beratit pr zotrimin e fushave rreth Shkumbinit. Fal ndrhyrjes s Republiks s Raguzs, Niketa u lirua nga burgu i Muzaks. Por pasktaj ai duhej t matej me sulmet e osmanve, q pikrisht n at koh njohn nj intensifikim t ri. Me vdekjen e Nikets, osmant pushtuan kryeqendrn e vjetr t Arbrit dhe t Topiajve, Krujn. N fillim t vitit 1415 qyteti kishte nj komandant turk, Ballaban Beun, i cili quhej « subash i Krujs dhe i Arbrit ».

Principata e Muzakajve

Historiania bizantine e shek. XI-XII, Ana Komnena, prmend e para emrin e nj fisniku nga familja Muzaka, i cili rreth vitit 1090 ishte ndr komandantt m t besuar t perandor Aleksi I Komneni. Origjina e familjes ishte nga zona e Oparit, ku Muzakajt kishin zotrimet fillestare t tyre me fshatrat Voskop, Lavdar, Xerje, Bec, Mazrek, Marjan, Dushan, Zerec etj.. Kronisti Gjon Muzaka (1510) kujton se varret e t parve t familjes ndodheshin pran kishs s Shn Triadhs n Lavdar t Oparit. Autoriteti dhe roli politik i Muzakajve dshmohet qart q n shek. XIII.

Gjat luftrave me anzhuint e Napolit (1273-1281), i pari i ders s Muzakajve, Gjoni I Muzaka, u shqua si nj ndr krert kryesor t qndress. I zn rob gjat nj beteje, n tetor t vitit 1279, Gjoni u burgos n kshtjelln e Brindizit bashk me tre bashkpuntort e tij, Dhimitr Zogun dhe Kasnec e Guljelm Blenishtin. Por, nn presionin e krerve shqiptar, mbreti Karli I Anzhu u detyrua ta lironte at vitin tjetr, kundrejt premtimit se « nuk do t fliste e nuk do t vepronte m kundr tij ».


N fund t shek. XIII, duke prfituar nga marrdhniet e tyre me pushtetin qendror bizantin, Muzakajt mundn t siguronin prona t shumta n krahinat fqinje t Tomorics, Skraparit, Klcyrs e Beratit n perndim dhe n ultsirn e Korçs n lindje. At koh Muzakajt afrohen me anzhuint, q vazhdonin t mbanin Durrsin, dhe nprmjet tyre me Papatin, i
cili ishte vn n krye t koalicionit t fuqive evropiane e ballkanike kundr mbretris serbe.
N vitin 1319 papa Johanit XXII i njoftuan gatishmrin e tyre pr t’iu bashkuar frontit antiserb shum fisnik shqiptar, mes t cilve edhe tre vllezrit Muzakaj, zotr n Klcyr. Qndresa e organizuar nga bujart Muzaka kundr ekspansionit t serbve n trevat shqiptare, ende nn sundimin bizantin, u vlersua edhe nga perandort e Bizantit, t cilt i shprblyen ata me pronia t reja e me tituj fisnikrie. Dikur para vitit 1335, i pari i Muzakajve, Andrea II, mori titullin e lart despot, i cili vinte i dyti, pas atij t perandorit, n shkalln e hierarkis bizantine. Ndrkoh, pinjoll t Muzakajve vazhduan t qndronin n poste t rndsishme n Konstandinopoj, si epistrati Muzaka n vitet 1320.

Krijuesi i nj principate t vrtet t ksaj familjeje ishte pikrisht despot Andrea II Muzaka
(1335-1372). Nn drejtimin e tij, Muzakajt u vun n krye t lvizjeve antibizantine t viteve 1335-1341, q prfshiu trevat shqiptare jugore. Me at rast, despot Muzaka lidhi edhe nj aleanc me anzhuint e Napolit. N paktet e nnshkruara n Durrs m 30 dhjetor 1336 me Luigj Anzhun, nip i mbretit Robert, Andrea II Muzaka njohu pr kryezot mbretin e Napolit, i cili nga ana e tij i konfirmoi fisnikut shqiptar pronat, titujt e gradat e dhuruara nga
perandort e Bizantit. Si peng t besnikris ndaj sovranit anzhuin, Andrea II Muzaka duhej t linte n Durrs, pran prfaqsuesit t mbretit t Napolit, njrin prej djemve t tij.

Shtypja e kryengritjeve antibizantine t jugut m 1336 u shoqrua me shpronsimin dhe me dbimin e mjaft fisnikve t familjes Muzakaj, t cilt u strehuan n Greqi, posaçrisht n Peloponez. Edhe n kohn e pushtimit serb t Stefan Dushanit (1345-1355) Muzakajt ishin frymzuesit e qndress dhe ishin vazhdimisht n luft me qeveritarin sllav t zons s Beratit e t Vlors, despotin Ivan Komnen Asenin. Aty nga viti 1350 Andrea II Muzaka mori Beratin, duke e detyruar qeveritarin e Stefan Dushanit ta zhvendoste selin e vet n Kanin. Pushteti i Muzakajve u shtri ndrkoh n Myzeqe, q e mori kt emr pikrisht prej tyre (Muzakia=vendi i Muzakajve). Ndikimi i Muzakve u b i ndjeshm edhe n qytetin e Durrsit, ku despot Andrea zotronte pasuri t patundshme dhe ku marrveshja e vitit 1336 me anzhuint e lejonte t qndronte dhe t lvizte lirisht n at qytet.

Pas vdekjes s car Dushanit dhe shthurjes s Perandoris Serbe, despot Andrea II Muzaka i zgjeroi m tej kufijt e zotrimeve t tij n drejtim t zons s Korçs e Devollit, duke dbuar prej andej sundimtart serb t vendosur rishtazi. Nga fundi i viteve 60 ai aneksoi zotrimet e zotit t Karavastas, sebastokratorit Vlash Matrnga, pushtoi kshtjelln e rndsishme t Bregut, doli mbi Shkumbin e mori tokat e Goss e t Garunjs, duke u ballafaquar drejtprsdrejti me princin e fuqishm t Arbrit, Karl Topin. Po n at koh Andrea II Muzaka mori Vlorn e Kaninn nga duart e sebastit Aleksandr, q sundonte aty pas vdekjes s despotit Ivan Komnen.


Megjithat, despot Muzaka shum shpejt ia kaloi n form paje kto dy qytete vllait t vogl t Balshajve, Balshs II, pas martess s ktij me vajzn e tij, Komitn. Siç duket, n baz t aleancs midis ktyre dy familjeve fisnike shqiptare qndronte rivaliteti i tyre i prbashkt me Topiajt e veçanrisht me sundimtarin serb Vukashin, at koh zot i Kosovs e i gjith Maqedonis Perndimore, deri n Kostur. Pikrisht me ndihmn e Balshajve, despot
Andrea II Muzaka theu m 1370 pran Kosturit ushtrin e krajl Vukashinit. Kjo fitore u prshndet edhe nga perandori i Bizantit, Johani V Paleologu, i cili me kt rast i konfirmoi Andrea II Muzaks titullin e despotit, duke i dhuruar fronin bashk me shenjn prkatse dalluese, shqiponjn me dy krer e me yll n mes. Kjo zvendsoi emblemn e hershme t Muzakajve, e cila paraqiste nj burim q shprthente nga toka duke u ndar m dysh.

Bashk me konfirmimin e titullit despot, perandor Johani V Paleologu i kaloi Andrea II Muzaks edhe t drejtat mbi Kosturin.

Ndonj vit m von, me ndihmn e Balshajve e t bujarve t tjer shqiptar, despot Andrea i rrmbeu Mark Krajleviçit, t birit t Vukashinit, qytetin e Kosturit. N kt mnyr, n fund t jets s tij, despoti plak, Andrea II Muzaka, kishte prfshir n principatn e tij Myzeqen, Beratin, Tomoricn, Skraparin, Klcyrn, Prmetin, Oparin, Devollin, Kolonjn e Kosturin. Megjithat, n krahun perndimor t zotrimeve t Muzakajve, ndihej fort hegjemonia e Balshve t fuqishm, t cilt nga Vlora e Kanina ushtronin ndikim t madh n zonat prreth, deri n Berat, siç e dshmon edhe mbishkrimi i t ashtuquajturit « Epitaf i Glavinics » i vitit 1372. Aty nga viti 1374, Muzakajt ishin detyruar t trhiqeshin edhe nga tokat q kishin zn para pak vjetsh prtej Shkumbinit, si dhe nga kshtjella e nga tregu i Bregut, n derdhje t Shkumbinit. Kto vende i kaluan rivalit t tyre, princit Karl Topia.

Vdekja e despot Andrea II Muzaks menjher pas marrjes s Kosturit (ai u varros n kishn e Shn Ndoit n Durrs) ndikoi gjithashtu n dobsimin e zotrimit t Muzakajve. Ky u nda midis tre bijve t tij: Gjonit, Teodorit e Stojs. I pari trashgoi zotrimet strgjyshore t familjes, i dyti Beratin e zonn e Myzeqes, kurse i treti viset nga Devolli n Kostur. Shum
shpejt, n vitin 1375, Stoj Muzaks iu desh t prballonte nj sulm t Mark Krajleviçit, i cili me nj ushtri mercenare osmane u prpoq pa sukses t rimerrte Kosturin. Deri n pushtimin prfundimtar nga osmant, m 1385, qyteti mbeti n duar t Muzakajve, siç e vrteton edhe nj mbishkrim ktitorial n kishn e Shn Thanasit, t ngritur m 1382 nga vllezrit Stoj e Teodor Muzaka. Stoja vdiq n vitin 1384, kurse vllai i dyt, Teodori, mbeti
i vrar n betejn e Fush-Dardanis, m 1389, ku kishte shkuar me forca t shumta bashk me fisnik t tjer shqiptar. Vllai i madh Gjini, pasi kishte kaluar mjaft vjet n burgun e Kanins, ku e kishte mbyllur i kunati, Balsha II, vdiq edhe ai para vitit 1390 n nj çast rrmuje e shthurrjeje t principats. Osmant tashm shfaqeshin rregullisht n zotrimet e tyre dhe n zonn e Korçs ata ishin br zotr real t vendit. Zotrimet e Muzakajve u rrudhn kryesisht n viset malore. Mjaft pinjoll t tyre, si djali i madh i Gjinit, Andrea, ishin vendosur n Durrs ku ishin vn n shrbim t Venedikut.

Periudha e shkurtr e rimkmbjes s zotrimit t Muzakajve pas disfats s osmanve n betejn e Ankaras (1402) lidhet me emrin e Teodorit III Muzaka, djalit t Andres. Ky pr disa vjet arriti ta shtrij prsri zotrimin e Muzakajve n fushn e Myzeqes, duke ringjallur pr kt konfliktin e vjetr me Topiajt, posaçrisht me kontin Niket Topia, i cili gjat nj prpjekjeje m 1412 ra rob i Muzaks.

Me rifillimin e sulmeve osmane zotrimi i Muzakajve u prek rnd. M 1417, njhersh me Vlorn, ra edhe Berati. Teodor Muzaka u kthye nga ajo koh n vasal t sulltanit dhe pasardhsit e tij me prkrahjen e osmanve apo t Venedikut, mbajtn nj minimum t principats s dikurshme derisa pas rnies s Shkodrs, m 1478, i fundi i Muzakajve t krishter, Gjon Muzaka, autori i njohur i Gjenealogjis s shtpis Muzaka (1510), e la vendin dhe u vendos n Mbretrin e Napolit.

Shteti i Arianitve

Arianitt ishin nj familje e vjetr fisnike. Zotrimet e tyre shtriheshin prgjat lugins s Shkumbinit e Rrugs Mbretrore (Egnatia) dhe n lindje arrinin s paku deri n afrsi t Manastirit.

N burimet historike emri i familjes fisnike t Arianitve haset pr her t par n shek. XI n veprn e Gjergj Kedrenit Prmbledhje Historish. Ai tregon se n fillim t shek. XI (1001-1018) perandori i Bizantit emroi patricin David Arianitin si strateg t Selanikut dhe, m pas,si strateg t Shkupit. Ai luftoi kundr bullgarve n Strumic e n Shkup. Edhe djali i tij, Konstandini, prmendet n vitet 1049-1050 si ushtarak n shrbim t Perandoris Bizantine.
N nj marrveshje q Karli I Anzhu lidhi me disa fisnik shqiptar, n fund t shek. XIII (1274), prmendet ndr kta edhe sebast Aleks Arianiti. Emri i Arianitve do t vazhdonte t ishte i pranishm edhe m shum npr dokumente t shek. XIV. N dy dokumente t vitit 1304 t princit t Tarentit, Filipit, dhe t mbretit t Sicilis, Karlit II, ndr emrat e disa familjeve fisnike shqiptare, q u njiheshin privilegjet e mparshme, sht shnuar edhe emri i Arianitve. N nj letr t vitit 1319, q papa Johani XXII ua drejtoi disa fisnikve shqiptar, sht shnuar emri i protolegatorit Guljelm Arianiti. N Epitafin e Glavinics, t qndisur
n vitin 1373, gjendet edhe emri i qndistarit Gjergj Arianiti.

Pr kto figura me mbiemrin Arianiti nuk mund t krijohet nj lidhje e sigurt dhe t pohohet se domosdo ata i prkisnin t njjtit trung familjar. Sidoqoft, nprmjet tyre del qart s Arianitt ishin nj familje fisnike e vjetr e Shqipris Qendrore, nga m t njohurat dhe me ndikim t veçant n jetn politike t vendit. Rol pozitiv n kt drejtim kishte zotrimi e kontrolli prej Arianitve i segmenteve t rndsishme t Rrugs Mbretrore (Egnatia) npr t ciln lviznin karvane t shumta pr tregtimin e drithit, t krips e t mallrave t tjera. Pr zotrimin e ksaj rruge tregtare shum t rndsishme, Arianitt duhet t ken bashkpunuar me Pavl Kurtikun, zotrimet e t cilit gjendeshin n krahinat prgjat rrjedhjes s mesme t lumit Shkumbin, si dhe me Andre Gropn, sundimtarin e qytetit t Ohrit. Pozicioni mbizotrues i kshtjells s Ohrit, mbi tr rajonin e nj liqeni shum t pasur me peshk t cilsis s lart, kishte br q zotrimi i tij t ishte n qendr t aksioneve politike e ushtarake t zotrve t rajoneve pran tij.


Veprimtaria politike e Arianitve do t pasqyrohet m mir n dokumentet e shek. XV, kur ata, prej pushtimeve osmane, humbn rajonet e pasura lindore dhe filluan t ndiqnin nj politik m aktive, sidomos qysh nga vitet 30 e m pas, kur Gjergj Arianiti korri nj varg fitoresh kundr ushtrive osmane.

Krahas mbiemrit Arianiti kjo familje fisnike prmendet n burimet historike edhe me emra t tjer familjar, si Komneni, Golemi, Topia, Shpata e Çermenika, si dhe me disa tituj fisnikrie. Titujt ishin t trashguar dhe dshmonin pr lidhjet krushqore q kishin krijuar Arianitt me familjet e tjera fisnike, duke prfshir edhe at perandorake t Bizantit, siç e tregon mbiemri Komneni. Si familje sundimtare Arianitt kishin edhe simbolet e veta. Shqiponja dykrenare ishte n stemn e tyre. N nj dokument t kohs tregohet se Gjergj Arianiti kishte porositur n Raguz q t thurej flamuri i tij.

Pema gjenealogjike e Arianitve nuk mund t ndrtohet saktsisht, q nga periudhat m t hershme, kur ata prmenden pr her t par. Sipas autorve t vjetr shqiptar, Marin Barlecit e Gjon Muzaks, i ati i Gjergj Arianitit ka qen Komnen Arianiti. Ky qe martuar me vajzn e Nikoll Sakatit, q kishte edhe mbiemrin Zaharia, zot i qytetit port t Buduas. Komnen Arianiti pati tre djem (Gjergjin, Muzakn dhe Vladanin), si dhe nj vajz q u martua me Pal Dukagjinin.

Muzak Arianiti kishte vetm nj djal, Moisiun, bashklufttarin e njohur t Sknderbeut, q njihet kryesisht me mbiemrin Golemi (Moisi Golemi). Ky u martua me Zafin Muzakn, ish-gruan e Muzak Topis, i cili u rimartua me t motrn e Sknderbeut, Mamicn.

Vllai i vogl i Gjergj Arianitit, Vladani, u martua me vajzn e Gjon Kastriotit, Angjelinn, shum koh prpara se Sknderbeu t dilte n krye t lufts antiosmane t shqiptarve. Djali i tyre Muzaka (i cilsuar si Muzaka i Angjelins, pr t’u dalluar nga i ungji) do t ishte pjesmarrs n Kuvendin e Lezhs t vitit 1444.

Veprimtaria politike dhe ushtarake e djalit t madh t Komnen Arianitit, Gjergjit, i dha familjes fisnike shqiptare t Arianitve emr e pesh t veçant n jetn politike t Shqipris.

Gjergj Arianiti u martua me Marie Muzakn, me t ciln pati tet vajza. Vdekja e saj bri q, m pas, Gjergji t martohej me italianen Despina (ose Petrina) Frankone, vajz e guvernatorit t qytetit Leçe t Mbretris s Napolit. Me t Gjergj Arianiti pati tre djem (Thoman, Kostandinin dhe Arianitin) dhe nj vajz.

Zotrimet e Arianitve, ashtu si dhe ato t fisnikve t tjer shqiptar, gjat periudhave t ndryshme kan njohur zgjerime e ngushtime. Pavarsisht nga kto, duke zotruar segmente t rndsishme t Rrugs Mbretrore (Egnatia) dhe t degzimeve t ndryshme t saj, Arianitt kan gzuar nj pozit t veçant n jetn ekonomike e politike t Shqipris dhe n marrdhniet e lidhjet q mund t krijoheshin midis rajoneve t ndryshme t vendit dhe forcave politike t tyre. Dshmi e ksaj jan edhe lidhjet e shumta martesore t Arianitve
me zotrit e tjer t viseve shqiptare, q ishin kufitare me ato t Arianitve, si Muzakajt e Kastriott, apo edhe m t largta si Dukagjint e deri me despotin serb, Stefan Brankoviçin, kur ky, pas pushtimit t Despotatit t Rashs prej osmanve, u vendos n vitin 1459 n Kruj, ku qndroi pr disa vjet pran Sknderbeut dhe u martua me nj vajz t Gjergj Arianitit.

Pr rndsin politike dhe ekonomike t shtetit t Gjergj Arianitit dshmon m s miri martesa e dyt e tij me vajzn e guvernatorit t qytetit t Leçes n Italin e Jugut, q ishte porti m jugor i krahins s Puljes dhe, n rrug detare, m i afrti me bregdetin shqiptar. Interesat ekonomik n Shqipri e kan shtyr guvernatorin e Leçes t martonte vajzn larg vendit t tij e prtej detit Adriatik, s pari n Korfuz, dhe, pasi mbeti e ve, me Gjergj Arianitin n Shqipri, q ka qen eksportuese e rndsishme drithrash. Shtrirja lindore e shtetit t Gjergj Arianitit ka qen e thell. Ajo i ka prfshir, ose s paku ka qen kufitare me fushat e Manastirit e t Follorins, q ishin rajone t prodhimit t bollshm t drithrave, ku çmimi i shitjes s tij ka qen m i ulti se n rajonet e tjera t prodhimit t tij n Shqipri dhe shum m i ult se çmimi i shitjes n Itali. Gjithashtu nn zotrimin e Arianitve ka qen, n mos trsisht, pjesrisht, rajoni i liqenit t Ohrit, prej t cilit siguroheshin t ardhura shum t mdha nga peshkimi dhe nga eksportimi i gjer i peshkut t that t cilsis s lart, artikull ushqimor ky q ishte shum i paraplqyer nga banort e rajoneve t tjera.

Nn zotrimin e Arianitve mund t ken qen pr nj koh edhe qytetet e Manastirit e t Follorins, para se t binin nn pushtimin osman. N kt rajon Arianitt kan zotruar kshtjelln e Sopotnics (Sfetigradi), q osmant e ripagzuan me emrin Demir Hisar, kshtjell n nj pozicion kyç, nga mund t kontrolloheshin disa rrug tregtare shum t rndsishme. Si kufij natyror jugor t shtetit t Gjergj Arianitit kan qen lumi Devoll dhe zotrimet e Muzakajve, kurse n veri shteti i Kastriotve. N perndim Arianitt kan pasur dalje t gjer n detin Adriatik n jug t Durrsit dhe n rajonin e Myzeqes. Gjergj Arianiti krkonte t kishte nn zotrimin e tij edhe Vlorn e Kaninn bashk me rrethinat e tyre, q formonin rajonin bregdetar shqiptar, i cili, n rrug detare, ishte m afr bregdetit italian. Kto synime t Gjergj Arianitit kan zn vend n aktet zyrtare t marrdhnieve t tij me Mbretrin e Napolit. Gjurm t tyre mbetn edhe pas vdekjes s Gjergjit. Nj djal dhe nj nip i tij ushtruan detyrn e funksionarve t lart osman n rajonin e Vlors. N nj dokument t fundit t shek. XV, ky rajon sht shnuar si pjes e « Arbris s Arianitit », emrtim i prdorur krahas « Arbris s Sknderbeut ».

Balshajt dhe prpjekjet pr nj shtet t bashkuar shqiptar

Ndr principatat e pavarura shqiptare, q lulzuan pas mesit t shek. XIV, m e rndsishmja ishte ajo e familjes Balsha me origjin nga qyteza e Balz, n afrsi t qytetit t Shkodrs. Gjat pushtimit serb t atyre anve, emri i ksaj familjeje mbetet n errsir. Megjithat ka arsye t mendohet se Balshajt qen nj ndr dyert e shumta fisnike shqiptare, t shpronsuara dhe t keqtrajtuara t ksaj treve, pr t cilat flet m 1331 kryepeshkopi i Tivarit, Guljelmi i Ads. Gjithsesi, pas mesit t shek. XIV, tre vllezrit Balsha, Strazimiri, Gjergji I dhe Balsha II, e vun kt familje n ball t politiks dhe t proceseve shtetformuese shqiptare, duke shfrytzuar edhe momentin e prshtatshm q pasoi vdekjen e car Stefan Dushanit. Me shthurjen e Perandoris s tij, vllezrit Balshaj iu vun puns pr ta kthyer Gentn (Zetn), ashtu si Dioklen e dikurshme, n nj shtet t pavarur nga mbretria serbe. Pr kt qllim, ata pren çdo lidhje me oborrin e carit t ri serb, Stefan Uroshit, i cili i konsideronte Balshajt « rebel » dhe i trajtonte si kundrshtar t papajtueshm t tij. Kundr sundimtarve shqiptar t Gents, ai u prpoq t nxiste sundimtart sllav si dhe Republikn e Venedikut, e cila i druhej fuqizimit t Balshajve dhe sidomos kthimit t principats s tyre n nj principat detare. Me zotrimin e Ulqinit, t Tivarit e t vet Shkodrs dhe t skels s Shirgjit, si dhe me shtnien n dor prfundimisht t Budus m 1367, Balshajt ishin n gjendje t kontrollonin lvizjet tregtare npr Adriatik.
N duart e tyre ndodheshin rrugt tregtare q zgjateshin prej bregdetit drejt viseve t brendshme. M e rndsishmja prej tyre ishte rruga q fillonte n pikn doganore t Dejs, ku bashkoheshin rrugt q vinin nga portet e Shngjinit, t Ulqinit e t Tivarit, dhe vazhdonte npr luginn e Drinit pr t arritur n Rrafshin e Dukagjinit, nga ku degzohej n qendrbanimet kryesore t Kosovs. Gjith pushtetin e Balshajve n kto treva nxitoi ta shfrytzonte n t mir t tregtis s vet Republika e Raguzs, e cila m 1361 u dha tre vllezrve sundimtar qytetarin raguzane. T njjtin hap e kreu nj vit m von edhe Republika e Venedikut, e cila Strazimirin, Gjergjin I dhe Balshn II i pranoi si qytetar t vet. Megjithat, Republika e Shn Markut vazhdoi t ndiqte me mosbesim fuqizimin e zotrve shqiptar t Gents dhe u mundua t krijonte, fshehurazi, nj grupim kundrshtar t Balshajve, me krert shqiptar nga familjet Gjurashi (Crnojeviçi), Dukagjini, Zaharia,
Dushmani, Shestani, t cilt Balshajt i kishin privuar nga pushteti dhe nga privilegjet e dikurshme. Gjithashtu, Venediku nxiti dhe mbshteti kundr tyre sundimtart sllav, si Stefan Uroshin e Vojsav Vojnovin, q kishin arsye t shqetsoheshin nga fuqizimi dhe shtrirja e zotrimit t princrve shqiptar. Prpjekjet pr t’i shtrir kufijt e principats drejt jugut, i çuan Balshajt drejt prplasjes me fisnik t tjer shqiptar, Dukagjint, Zahariajt e sidomos Topiajt, zotr t Arbrit dhe, qysh nga viti 1364, zotr edhe t Durrsit. Prplasja n mes dy principatave m t fuqishme shqiptare u b e pashmangshme pr sa koh q edhe vet Topiajt luftonin pr t vn nn
kontroll qendrat, q tradicionalisht bnin pjes n sistemin administrativo-ushtarak t Durrsit, n radh t par Lezhn. N nj betej t zhvilluar aty nga muaji shtator i vitit 1364 Balshajt u thyen nga zotrit e Durrsit dhe vet Gjergji I Balsha u zu rob. Me ndrhyrjen e Republiks s Raguzs, mike e dy shtpive fisnike shqiptare, Gjergj Balsha u la i
lir dhe armiqsis iu dha fund me martesn e Karl Topis me Katerinn, motrn e Balshajve.

Nj qndres t fort ndeshn edhe prpjekjet e Balshajve pr t’u zgjeruar n veri t gryks s Kotorrit, dhe sidomos pr t pushtuar kt qytet t fundit. Republika e Venedikut, Mbretria e Hungaris, Papati, sundimtart sllav t Kanalit, Zaklumjes e t Bosnjs dhe vet Republika e Raguzs u bashkuan pr t’i detyruar Balshajt t hiqnin dor nga nj ndrmarrje e till. N kt mnyr, pas vitit 1368 veprimet e vllezrve Balsha u prqendruan n zgjerimin e zotrimeve t tyre drejt viseve t Kosovs dhe thell n jug, n despotatin e Vlors. Duke hequr dor prkohsisht nga Kotorri, Balshajt arritn nj zbutje t marrdhnieve t tyre me t gjitha fuqit e interesuara. Me Republikn e Venedikut Balshajt i forcuan lidhjet n fushn tregtare dhe ushtarake. N vitin 1369 Balshajt shpalln kalimin e tyre n ritin katolik pr forcimin e lidhjeve me Papatin dhe me fuqit katolike t Perndimit, si dhe n vazhdn e lidhjeve q princrit e hershm t Gents (Diokles) kishin me kta t fundit. Nj vit m von papa Urbani V, duke i pranuar vllezrit Balsha n gjirin e kishs apostolike t Roms, u rekomandoi atyre peshkopt e porsaemruar t Arbrit, Pultit, Sards (Shurdhahut), Lezhs e t Vlors. Nprmjet ktij fakti, kuptohet se Balshajt ishin br at koh zotr t Vlors. Rrethanat e zbritjes s Balshajve n Vlor mbeten ende t errta. Por sht e sigurt q n themel t ksaj ngjarjeje qndronte aleanca e Balshajve me zotin e fuqishm t Beratit, despot Andrea II Muzaka, i cili n at koh e zotronte, ose t paktn e kishte nn kontrollin e tij, qytetin e Vlors bashk me kshtjelln e Kanins. Aleanca e Balshajve me Muzakajt e Beratit u vulos me martesn e Komnen Muzaks, vajzs s despot Andres, me m t voglin e sundimtarve t Gents, Balshn II.

Pavarsisht nga mbshtetja q gjetn sidomos n gjirin e fisnikris feudale, Balshajt hasn n Vlor edhe n armiqsin dhe qndresn e shtresave t caktuara zejtare-tregtare, t lidhura ekonomikisht e politikisht me interesat veneciane. Pas hyrjes s Balshajve n Vlor, mjaft nga kta prfaqsues t fisnikris qytetare dhe bashk me ta edhe tregtar venecian t Vlors, e braktisn qytetin dhe u vendosn prkohsisht n Sazan e n zotrime t tjera t Venedikut. Kjo ngjarje shkaktoi nj kriz t re n marrdhniet e Balshajve me Republikn e Venedikut.

Zotrimi i Balshajve n Vlor u b nyja e nj aleance t sundimtarve shqiptar t viseve t Vlors, t Beratit, t Prmetit, t Ohrit e t Korçs n luft me princrit e fundit sllav, trashgimtar t Perandoris s dikurshme t Dushanit, n radh t par me mbretin Vukashin, sundimtar i viseve t Kosovs e t Maqedonis deri posht n Kostur. Pas vrasjes s ktij t fundit, koalicioni i krerve shqiptar, t drejtuar nga Balsha II dhe nga Andre
Muzaka, i mori Mark Krajleviçit, t birit t Vukashinit, qytetin e Kosturit (1372).

Nj prpjekje e Mark Krajleviçit, m 1375, pr ta rimarr qytetin me ndihmn e osmanve, dshtoi. Kosturi mbeti edhe pr disa vjet t tjer nn qeverisjen e vllezrve Stoj e Teodor Muzaka, djem t despot Andres dhe kunetr t Balshs II. Tashm jo vetm Muzakajt, por edhe familje t tjera fisnike t trevave t Shqipris s Poshtme kishin hyr nn sovranitetin e Balshajve. Kta t fundit arritn, po n fillim t viteve 70, t shtrijn sundimin e tyre deri n rrjedhn e lumit Mat, duke shkaktuar prsri paknaqsin e Karl Topis, dhe n Kosov, prej Prizreni dhe Pej deri n Kriva Reka (pran Novobrds). N kt mnyr, prveç zotrimit t tyre t par t Gents, vllezrit Balsha kishin bashkuar at koh, nn sundimin e tyre, viset e Lezhs, Matit, Kosovs, Dibrs, Ohrit e Kosturit. Autoriteti i tyre shtrihej n Vlor dhe, nprmjet lidhjeve t vasalitetit apo aleancave familjare, n mbar Shqiprin e Poshtme. Ndikimi i tyre shtrihej te Zenebishtt e Gjirokastrs apo te Shpatajt e Çamris e
t Arts. N kt mnyr, vllezrit Balsha pr her t par kishin bashkuar n nj zotrim t vetm pjesn m t madhe t trojeve shqiptare.

Republikat e fuqishme t Venedikut e t Raguzs prpiqeshin t mbanin marrdhnie t mira me Balshajt. Ato u kishin dhn atyre qytetarin e vet. Raguza u paguante atyre haraçin e prvitshm t Shn Dhimitrit, q dikur ua jepte mbretrve t Serbis. Tribut t till u jepte Balshajve edhe qyteti i Kotorrit. Mbreti serb i Rashs apo ai i Bosnjs u ndodhn shpeshher n vshtirsi prball fuqis s princrve shqiptar t Gents dhe nuk munguan
t’u krkojn atyre paqe me kushte shpeshher t rnda.

Qeverisja e zotrimeve t Balshajve realizohej njhersh nga tre vllezrit: Strazimiri, Gjergji dhe Balsha II. Aktet zyrtare firmoseshin njhersh prej tyre dhe vuloseshin me vuln e prbashkt. N bisedimet e traktativat me fuqit e huaja ishin si rregull t pranishm t tre vllezrit Balsha. Balshajt nuk kishin nj rezidenc t ngulur. Ata lviznin s bashku ose veç e veç nga Ulqini, n Tivar, n Shkodr e n Vlor. Pr muajt e vers ata shprnguleshin n rezidencn e tyre verore, q ndodhej n malsin e Tivarit.

Institucioni i bashkqeverisjes, q ishte karakteristik si pr Balshajt, ashtu edhe pr fisnik t tjer shqiptar, ishte nj institucion me rrnj t thella n traditn e familjeve t mdha partiakale shqiptare t mbshtetur n vllazrit. Marrdhniet midis vllezrve rregulloheshin n baz t moshs. Strazimiri, si vllai m i madh, kishte gjithmon privilegjin
e moshs n marrdhnie me vllezrit. Kur ai vdiq, m 1373, n kmb t tij erdhi dhe u bashkua me Gjergjin I dhe Balshn II djali i tij, Gjergji II. Emri i tij, si m i riu, n aktet zyrtare prmendet pas xhaxhallarve. Pas vdekjes s Gjergjit I Balsha, m 1378, Balsha II e mnjanoi nga pushteti nipin e tij dhe mori n duart e veta qeverisjen e gjith zotrimit t Balshajve.

Balshajt kishin nj administrat t tyre n baz dhe n qendr, t prfaqsuar nga njerz t besuar me tituj fisnikrie, si protovestiar, vojvod, logotet etj.. Ata kishin kancelarit e tyre, me shkrues, noter, sekretar, kishin vuln dhe shenjat e tyre dalluese, q shprehnin pushtetin dhe sovranitetin e tyre.

Aleanca e prkohshme e Balshajve me Karl Topin nuk mundi t’i largoj pr shum koh projektet e tyre pr t’u shtrir n kufitjt e Arbrit t vjetr dhe n Durrs. Tashm Principata e Topis krijonte nj ndrprerje t zotrimeve t tyre veriore me ato jugore dhe i ndante Balshajt nga vasalt dhe aleatt e tyre t jugut. N kt mnyr, n vitin 1383, Balsha II u prpoq dhe ia doli mban t shtinte n dor qytetin dhe rrethinat e Durrsit, duke realizuar nj ndrr t vjetr, q qysh n shek. X-XI ishin prpjekur ta realizonin prpara Balshajve edhe princrit e hershm t Gents (Diokles). Sundimtari i Durrsit dhe i Arbrit, princi Karl Topia, u detyrua t trhiqej n kshtjelln e Krujs. Balsha II ktej e tutje i shtoji emrit t tij edhe titullin e « duks s Durrsit » (dux Dyrrachii), duke ringjallur kshtu nj institucion t vjetr bizantino-venecian. N kt mnyr, zotrimet veriore t Balshajve dhe ato jugore u lidhn midis tyre me nj vazhdimsi territoriale, duke krijuar formacionin m t madh mesjetar shqiptar q ishte deri n at koh.

Principata e Shkodrs n kohn e brezit t dyt t sunduesve Balshaj

N çastin e fuqizimit dhe t shtrirjes s tij m t madhe, shtetit t Balshajve iu desh t ballafaqohej me msymjen gjithnj e m intensive t sulltanve osman.