PROZE- nga autore te ndryshem.

ARTAN GJ. HASANI

ARTAN GJ. HASANI

QETËSIA

Në autobuz ndodhen nja gjashtë vetë…Një çift pleqsh…një grua e re me një foshnje motake në prehër…une dhe shoferi. Të gjithë të lodhur në këtë orë të pasmesnatës…
Është një mbrëmje e qetë dhe nuk pipëtin asgjë veç zhurmës monotone dhe ritmikës gjumëndjellëse të lëvizjes së autobuzit.
Fëmija zgjohet dhe na shikon të tërëve në dritë të syrit. Në atë dritë që mund të ketë mbetur në sytë tanë të lodhur e të përgjumur…
Papritur ai fillon të qajë.
Të ëmën e ka zënë gjumi. Po buzëqesh në gjumë. Duket më e bukur. Edhe çifti i pleqve flë sup më sup me duart e ngatërruara me njëri tjetrin si dy fëmijë të lumtur…
Autobuzi tani ngjason me një djep.
E qara e fëmijës ndërkohë është kthyer në ulurimë dhe ulurima nga ana e vet është e padurueshme…Sytë e fëmijës drejtohen nga të mitë. Çuditërisht shumë inatçorë. Si sy të rrituri…
I buzëqesh, por ai egërsohet edhe më shumë…Tani nuk dalloj më inat në sytë e foshnjës. Ka shumë urrejtje në atë vështrim. Një urrejtje gjithashtu prej të rrituri. Sa më shumë ia ngul edhe unë sytë, aq më shumë cingëruese lëshohet ulurima e tij. Aq më shumë sytë e tij i ngjajnë një goje nga e cila çuditerisht kam frikë. Një gojë që mund të më përpijë. Ndjej tërë qënjen time të squllet dhe të zvogëlohet…Instinktivisht mbahem fort pas sediljes ku jam ulur.
Ulurima tani ngjason me një rënkim të tmerrshëm që sa vjen e afrohet te unë…
Papritur ngrihem në këmbë dhe më një lëvizje të ashpër ia rrëmbej fëmijën së ëmës dhe e ia zë frymën me dorë...Ai përpëlitet ca sekonda ...tund këmbët dhe pastaj trupi i tij i vogël lëshohet i tëri. Ia hedh përsëri në prehër të ëmës që akoma buzëqesh në gjumë.
Përsëri ka rënë qetësia. Të gjithë po flenë. Autobuzi ka ndaluar dhe shofer nuk ka. Nuk pipëtin asgjë.
…………………………........
Një zhurmë e njohur më përmend nga kllapia…
Fyti më është tharë. Jam mbuluar nga djersët dhe mezi mbushem me frymë…Përmendem…
Do doja të isha në gjumë dhe gjithshka të kish qenë një ëndërr e keqe nga e cila do më zgjonte një telefonatë që do më thoshte që sonte gruaja ime shtatzënë lindi femije...e unë të rendja drejt tyre për të dëgjuar të qarën e parë të tij…
Por jo.
Është zhurmë sirene. Duart e policëve më mbërthejnë fuqishëm dhe përfundoj në makinën e tyre…

* * *

Tani eshte darke...mbremje...erresire...Pas pak vjen ai...ai qe me kap pas fytit e nuk me leshon per ore te tera...Perpelitem ne duart e tij....perleshem me te...por ai eshte kaq i madh dhe i fuqishem...dhe qesh nen goditjet e mija qe kurre nuk arrijne ta mposhtin....Nganjehere nderroj taktike....behem qingj i bute qe ai te kaloje prane meje pa me pare...pa e ndjere qe une viktima e tij e pernateshme jam aty...Por jo. Ai gjithmone me sheh me syrin e tij te vetem qe me ngjan me nje goje qe nuk ngopet kurre se gelltituri kujtimet e mija me te bukura....
O Zot sa i tmerrshem eshte ai sy! Edhe me i tmerrshem veshtrimi i tij...veshtrim direkt...depertues deri ne vargjet e poezive qe si nje lutje mbremje te dergoj ty per cdo nate....Nje nate i recitova disa vargje me shprese se do ta zbusja, por ai perkundrazi...u be edhe me mizor...ate nate desh me mbyti perfundimisht...Nje nate tjeter i fershelleva melodine tone...por sic e thote edhe vete titulli i saj....une vuajta edhe me shume nga shterngimi i duarve te tij te fuqishme...
Tani eshte nate dhe e shoh qe po vjen drejt meje me hapin e tij te shpejte e te rende...Duhet te shpejtoj e t'i mbaroj keto rreshta para se te vije ketu ...Erdhi!
Harrova te them qe emri i tij eshte ... MALL.

24 orë nga jeta e një burri

Mëngjezi ishte i bukur si një vajzë kur për herë të parë i vinë ato…
Mesdita e mërzitshme si një martesë…
Pasditja vetëmashtruese si një divorc…
Muzgu si ti...
Mbrëmja që pasoi ishte magjike si gruaja kur menopauza vonon t’i vijë…
Pastaj fjeta vetëm.
Nata është gjithnjë vejusha ime.

ARTAN GJ. HASANI

Botë e vockël


Klarë, këtë mëngjes nuk do merrem me letërsi dhe atë tregimin që ty nuk të pëlqeu aq shumë nuk do e përfundoj sot.
Sot kam nevojë të bëj interesantin e vonuar, ndaj do filozofoj. Ku ka më mirë se të bësh filozofi në mungesë të tjetrit?
U lodha duke rigjetur gjërat e humbura…
Më lodhin stinët që bëjnë sikur ikin…
Shtegëtimet e përvitshme të zogjve janë bërë më të mërzitshëm se ofertat e lira turistike për në Kubë apo Antalia, ndërsa në shekuj piçka jote vazhdon t’i ngjajë asaj të Maries dhe Mariet janë po ashtu njësoj; ndryshojnë vetëm nga numri i brekëve të varura në tel dhe nga diçka tjetër që e shkruajta dhe e fshiva përseri.
Nuk jam i dëshpëruar. Prej kohësh e kam privuar veten nga ky luks i kushtueshëm që, ndër të tjera, kërkon edhe audiencë. Trishtimi më duket më komod për një njeri të cilit 0 ne boshtin numerik gjithnjë i duket si një vaginë të cilën po të dojë edhe mund të mos e qijë…
Më trishton aq shumë përpikmëria e kësaj bote, Klarë, kjo tirani e padukshme që mat kotësinë tonë, por akoma më shumë trishtohem në momentet kur vetja më duket si njeriu i duhur në vendin dhe kohën e duhur. Koha e duhur: gjithnje. Vendi i duhur: pranë teje. Njeriu i duhur: unë. Njeriu tjetër i duhur: ti.
Ne nuk kemi fëmijë, Klarë. Ti e dëshiron me ngulm një fëmijë, por a e ke pyetur ndonjëherë veten se si do i përgjigjeshe atij kur të të pyeste “O ma’ kush e vrau Detin e Vdekur?”
Nuk kemi fëmijë, por pallohemi çdo javë më shumë se sa mesatarja e parashikuar nga Raporti i Organizatës Botërore të Shëndetësisë për Seksin në Vendet në Zhvillim. Çdo mbrëmje, i kryqëzuar në kryqe të padukshëm, falem në Mekën tënde leshatore mes kofshëve të tua dinjitoze që më ngjasojnë me kollona antike të një Partenoni të mërzitshëm. (Të njëjtin mendim kishte edhe një qen bastard që duke ngritur këmbën e pasme shurroi mbrëmë mbi pulpën tënde të mermertë, ndërsa ti kishe mbetur e palëvizshme nën puthjen time të njëmiliontë diku në një cep të metrosë.)
Unë s'kam asgjë tjetër të dashur vec teje që të meritonte t'i thoja lamtumirë, Klarë, por druaj se nuk do arrish të kuptosh që lamtumira është thjeshtë një fjalë …një renditje mekanike gërmash e lumturia po ashtu…(Klara, nuk e ke vënë re që ato dy fjalë përbëhen nga të njëjtat gërma?...prandaj të dyja nuk na arrijnë kurrë…). Njerëzit (dmth unë) nuk dinë as të jenë të lumtur e as të thonë lamtumirë, por mua sidoqoftë një botë pa lamtumirë më trishton më shumë se një botë pa lumturi.
Zemrës tënde do i thoja lamtumirë shumë kollaj, por zemra nuk është aspak më e fisme se zorra e trashë, jo vetëm te kasapi, por edhe në zgjimet tona rutinore, e dashur: jo rastësisht çështjet e zemrës gjykohen më me kthjelltësi kur jemi duke dhjerë…Të dhjerët është një lamtumirë dhe lumturi e përkohëshme sidoqoftë, por njerëzit e kanë bërë zakon të mos dhjesin kurrë bashkarisht.
Gjithsesi ti je kaq e lumtur dhe e sigurtë pranë meje.
Më çmënd siguria jote.
Më sëmur.
Më torturon dhe më tall po aq sa edhe iluzioni i ndrrimit të orës.
Ke shekuj që je e sigurtë për mua dhe unë po aq shekuj që i pafuqishëm mallkoj sigurinë tënde.
Besomë… Të betohem për ereksionet e mia (qofshin edhe ato të mëngjezit)!
Ti nuk e di se sa herë që të penetroj ty Klarë, sa herë që gjinjtë e tu mes djersësh dehëse humbasin krenarinë nën thithjen time, gjithnjë një Marie diku tjetër rënkon në ekstazë dhe përsëri e përsëri unë dëgjoj akustikën shurdhuese të Saharasë brenda shpirtit, të të gjitha saharave të kësaj bote të marra sëbashku.
Nuk kam shpëtim prej teje Klara për sa kohë që miliona marie lakuriqe lahen dhe tinëzisht fërkojnë kaçuben e piçkës buzë lumit ku dehet, qan, kërcen, vidhet e përvidhet shpirti im cigan (cigan ti? ciganëve u ha mutin ti, më pat thënë dikur një grua aviatori, jo pse nuk i dhashë temperaturën e duhur metalurgjisë së saj mishtore, por sepse nuk duronte dot përsosmërinë e higjienës sime te merzitshme).
Nëse do palloja tani një marie tjetër, brenda meje do dëgjoja rënkimet e tua, e përsëri e përsëri miliarda marie dhe klara që shkëmbehen pafundesisht…shkëmbejnë lëkurat dhe nënlekurat…sytë, buzët, ngjyrën e flokëve…gjinjtë..thithat e tyre bashke me venëzat e vogla blu rreth tyre…barqet dhe piçkat...uterusët dhe ovaret..kapilarët dhe fijet nervore…pubiset dhe kaçubet e tyre…klitorët dhe aromën e sqetullave…xhelozitë dhe zilitë…prekjet dhe kafshimet…ulurimat dhe orgazmat…deliret dhe ekstazat..burrat...dashnorët…të dashurit…klientët dhe kalimtarët e një nate të vetme…spermën, peshtymat, dhembet dhe kafshimet e tyre…e në fund…tamam në fund të këtij panairi do më dukej që një jetë të tërë pasi kam palluar tërë faunën femërore të planetit, tërë perëndeshat e qiellit, po palloj edhe statujat…një statujë…, jo atë të Deas së antikitetit, por një imitim alla Barbi në një dyqan të lirë kinezësh që nganjëherë shesin edhe lule.
Nejse, Klara, edhe sot duke pritur ardhjen tënde, për të një miliontën herë, u rebelova mjerueshëm si një krimb leshator (por aspak i mëndafshtë) në revolucionin tim të vogël e të përditshëm mbi (apo nën?) çarçaf, që, si të gjitha lëvizjet revolucionare të shekullit të ri, përfundoi me nje masturbim dhe nënproduktet e tij nxehtësisht të dhunshme mbi barkun tim i fshiva me arushin sykaltër që kishe vënë mbi jastëkun tënd.
Tani do shkoj të bëj dushin e përmortshëm dhe përsëri e përsëri do mendoj e do mendoj që jam lodhur duke rigjetur gjërat e humbura…
Pastaj do vish ti Klarë dhe nitcet, shopenhaurët, sartrët, frojdët dhe nxënësit e tyre, konfucët, budat, platonët dhe pjesa tjetër e botës do largohen nga shkallët e ndryshkura të "fire exit" për t'u rikthyer nesër...pasnesër...tjetër pasnesër...për t'u rikthyer sa herë që unë do të dua të humbas diçka e të mos e gjej kurrë përsëri…
E ç’nuk do të jepja për të të humbur ty Klarë, por ti mos u dëshpëro nga fjalët e mia.
Vallë ia vlen të merakosesh në këtë botë të vockël ku në të vërtetë asgjë nuk humbet?

ARTAN GJ. HASANI

MËNGJES



E para gjë që pa, ishte ora: 8.45.
Mëngjes.
U rrotullua në krevat dhe një rreze drite i puthi ballin.
Oh, ç’mëngjes i bukur!
Pastaj dëgjoi parfumin e mëngjesit të hynte përmes derës gjysmë të hapur. Fërkoi sytë. Shtyu mbulesën.
Vetëm atëherë dëgjoi qetësinë.
Po fëmijët ku ishin? Të kishin ngrënë mëngjes e të kishin dalë?
Kontrolloi orën.
Jo, ishte e pamundur.
Atëherë vazhdonin të flinin.
Akoma edhe më pak e mundur. Të flinin kaq gjatë ditën e parë të pushimeve të tyre verore?
Po si shpjegohej atëherë gjithë ajo qetësi nëpër shtëpi?
As qeni nuk dëgjohej.
Endri mendoi se ishte momenti për ta zbuluar, kështu që u ngrit.

*

«Mirëmëngjes, shpirti!»
Eva ishte ulur në tavolinë me gazetën në dorë.
«Mirëmëngjes!» Endri pa rreth e rrotull. Pastaj: «Ku kanë shkuar fëmijët?» pyeti.
«Jashtë», u përgjigj Eva. «Janë duke përgatitur gjërat.»
«Cilat gjëra?»
Eva la gazetën. «E di? Marko i ka ftuar të shkojnë me të për peshk, sot. Janë në qiellin e shtatë, mezi po presin që t’i çosh.
Endri u ul në tavolinë dhe mbushi filxhanin e tij me kafe të nxehtë. «E çfarë u thotë se do t’i çoj?»
«Epo tani, janë me pushime, apo jo? Pastaj…» (Eva iu afrua dhe i vuri njërën dorë rreth qafës) «…mos më thuaj se të vjen keq, apo e kam gabim?»
«Mmm, kjo do të thotë se do të mbetemi pak vetëm, ëh?»
«Mmm…»
«Ika.»
Por në të vërtetë, Endri shkoi vetëm mbasi hëngri mëngjes e lexoi pak futboll. Marko banonte në anën tjetër të liqenit dhe në më pak se njëzet minuta, ai, ishte atje. U ndal vetëm pak, sa për të përshëndetur kunatin e tij dhe mbasi u këshilloi fëmijëve të silleshin mirë, u kthye tek gruaja.
E cila, natyrisht, e priste në dhomën e gjumit.
Dy orë më vonë, telefoni tringëlloi.
Dhe bota u shemb.
Thanë se kishte qënë një aksident. Që – me sa dukej – fëmija kishte zënë një peshk shumë të madh dhe i ishte afruar ujit më shumë seç duhej. Pastaj kishte rënë.
Por Endrit nuk i besohej.
Askujt nuk i besohej.
Eva vazhdonte të bërtiste e të shkulte flokët, por nuk i besohej.
E as Markos, meqë ra fjala.
Derisa zhytësit sollën në sipërfaqe trupin e Edit.
Kunati i tij u kthye mënjanë dhe volli.
Evës i ra të fikët.
Endri mbylli sytë dhe bërtiti.
Pastaj i hapi dhe u gjend në krevat.
Në krevatin e tij.
Në krevatin e tij të madh e të bukur.
E të ftohtë.
Eva ishte ngritur. Prej derës gjysmë të hapur të dhomës hynte aroma e mëngjesit të përgatitur prej saj.
Endri priti. Me frymën pezull priti të dëgjonte hapa në afrim. Por e vetmja gjë që arriti të dëgjonte ishte volumi i radios.
Atëherë filloi të qeshte.
Të qeshte me zë të ulët.
Makthi kishte mbaruar. E nuk kishte bërtitur.
Apo nuk do të kishte qenë për të qeshur.
Kështu që u ngrit, shkoi në banjë dhe pastaj në kuzhinë.
Vetëm atëherë vuri re qetësinë e ekzagjeruar.
«Mirëmëngjes, shpirt», e përshëndeti Eva përtej gazetës.
«Ku janë fëmijët?… flenë?»
«Posi ore, po tallesh? Pikërisht sot që është dita e parë e pushimeve?! Jo, janë jashtë bashkë me Xhesin. E di? Është që prej gjysmë ore që duan të të zgjojnë.»
«Ashtu?» Endri mbushi filxhanin me kafe. «E ç’ne kështu?»
Eva la gazetën dhe iu afrua. «E di çfarë shpirt?… sot ka një surprizë të bukur», i tha pastaj duke i përkëdhelur flokët. «Sot do të jemi vetëm për pak kohë.»
Papritur, zemra e Endrit shtoi të rrahurat. Kërkoi të thoshte diçka, por gjuha iu ngjit mbas qiellzës.
«E di?», vazhdoi Eva. «Marko telefonoi dhe tha nëse fëmijët kanë dëshirë të shkojnë me të të peshkojnë. Pikërisht ditën e parë të pushimeve, e imagjinon dot? Janë shumë të lumtur e mezi po presin që ti t’i… ej, Endri, çfarë ke mo?
(Çfarë kishte?)
«Endri, shpirt. Po dridhesh si…»
«Jo», ia priti Endri, duke rrëzuar kafenë e tij.
«Por, i dashur…»
«Jo, thashë. Pikë. Nuk do t’i çoj asgjëkund.»
«Por…»
«Nuk do venë.»
Endri tani bërtiste dhe Eva dukej disi e trembur. Por ai kishte pasur vizionin e tij dhe nuk kishte ndër mend të çonte fëmijët të peshkonin për të bërë që një prej tyre të vdiste. Mendoi t’i tregonte gjithçka gruas së tij, por ishte i sigurt se ajo nuk do të kuptonte, kështu që u kap mbas prerogativës së tij për të vendosur më të mirën për fëmijët e tij dhe mbylli aty diskutimin.
Natyrisht fëmijët protestuan, përndryshe çfarë fëmijësh do të ishin? Por në fund u dorëzuan dhe dolën në kopsht, duke u mjaftuar së luajturi me Xhesin.

*

E kështu, me tragjedinë e evituar, Endri, mund t’u kthehej qetësisht punëve të tij. Prej disa kohësh kishte pasur ndër mend të sistemonte pak kantinën ku ishin grumbulluar jo pak mbeturina.
E ishte pikërisht në momentin që ai do të merrte shkallët për në kantinë, frenat e një makine çanë ajrin porsi ulërima e një kafshe të egër që hidhej në sulm e menjëherë mbas saj, diçka që përplaset me diçka e pastaj zhurma e dërrasës teksa copëtohet në qindra cifla të vogla.
Ulërima.
Dy.
Njëra e ndryshme prej tjetrës.
Që të dyja dalë prej gojësh të vogla.
E një qen nisi të lehte.
Pastaj, një ulërimë brenda shtëpisë.
Eva.
Endri u lëshua mbas gjurmës së gruas.
Jashtë, ishte fundi i botës.
Përsëri.
(Si në ëndërr.)
Një makinë. Një makinë blu. Ndoshta një Ford. Motori akoma ndezur. Një kokë e mbështetur në mes të timonit. Flokë të zinj.
Të zinj, porsi vdekja.
Pak më tutje, Xhesi lehte me të madhe. Pranë qenit: Edi. Duart e mbledhura grusht përpara gjoksit. Sytë e zmadhuar prej tmerrit. Goja i hapej e pastaj i mbyllej si një peshk në akuarium. Shikonte përpara tij.
Makinën.
Trupin e vogël të Denisit.
Eva gërthiti: diçka që duhej të ishte emri i djalit të shtrirë përdhè.
Endri, thjesht humbi ndjenjat.
Dhe u zgjua.
Në krevatin e tij.
Në krevatin e tij të bukur e të madh.
Në një moment të parë kujtoi se mos ishte ende duke fjetur dhe vazhdonte të ëndërronte. Pa nga e majta e tij, orën: 8.45. Dera e dhomës ishte e mbyllur.
Mbajti vesh.
Zërat e fëmijëve ishin plotësisht të deshifrueshëm: Denisi që donte brioshin e tij me krem dhe Edi që i kishte ngrënë të gjithë ata më krem; pastaj Eva që mundohej t’i heshtte sepse babushi flinte dhe Xhesi që lehte mbas çdo fjale të Evës, si për të treguar se cilën anë mbante.
Eh, po. Ishte zgjuar.
Nuk kishte më as të voglin dyshim.

*

«Ja, shikoni?… e zgjuat.» U tha Eva fëmijëve, porsa Endri kaloi pragun e derës.
«Mirëmëngjes të gjithëve.»
«O ba, o ba, tani që mbaroi shkolla, do të ma blesh biçikletën? Ma ke premtuar.»
«E pabesueshme», ia bëri Edi, ndërsa Endri zinte vendin e tij në tavolinë. «Nuk ka mundësi që edhe ta ndërrosh ndonjëherë përshëndetjen e mëngjesit?» Pastaj u kthye nga Endri. «Mirëmëngjes, babush. Hë, si fjete? Mos të zgjuam gjë? Nëse po, mua personalisht më vjen shumë keq.»
Oh, po. Ishte zgjuar me të vërtetë. Endri pa Evën që pranë lavamanit qeshte me fjalët e Edit.
«Hë, Edi, nxirre.» Tha Endri. «Çfarë do sot?»
Pa u menduar gjatë, Edi i tha: «A mund të shkoj në kinema sot pasdite me Kleidin? Të lutem, të lutem…»
«Të thashë njëherë që jo», e ndërpreu Eva. Pastaj iu kthye Endrit. «Me Kleidin, për të parë ato shpifësirat e horrorit. Vetëm 13 vjeç, këta!»
«Por, sot do japin ‘Kapësin e ëndrrave’ të Stephen King», u qa Edi. «Të lutem, o ba!.»
«Mirë, mirë, mund të shkosh», tha Endri.
«Urraaa…»
«Por, Endri. Si…»
«E lëre të shkojë. Në se i pëlqejnë ata lloj filmash, nuk ke se çfarë t’i bësh.»
«Por është akoma një fëmijë…»
«Eja këtu», tha Endri qetësisht. «Dhe meqë jemi tek horrori. Sot kam parë një makth, që ç’të të them. Me të vërtetë shumë i frikshëm.»
«Uuh, me të vërtetë?»
«Do na e tregosh?»
«Je mirë, shpirt?»
«Sigurisht që jam mirë. Dëgjoni: ëndërrova… ëndërrova sikur ëndërroja një ëndërr të keqe. Pastaj u zgjova, por në realitet vazhdoja të ëndërroja, keni parasysh?»
«Ehm, unë jo», tha Denisi.
«Më duket se babushi është akoma duke fjetur», shtoi Edi.
Eva u mat të thoshte diçka, por zilja e telefonit e ndaloi.
Shkoi të përgjigjej.
«Alo? Oh, po…ëhë, po, këtu... zgjuar janë, zgjuar, si asnjëherë tjetër…si?… ëhë… po, ja tani sa u zgjua edhe ai. Hë, fol… ëhë… vërtet?!… me të vërtetë e ke?….po, po… ja dale një sekondë sa t’ua them. Ej, fëmijë. Daja Marko ju pyet nëse keni dëshirë të shkoni për peshk me të… natyrisht në qoftë se babai juaj është dakord e nuk…»
Por babi i tyre kishte filluar të ulërinte.
E të ulërinte përsëri.
Pastaj, pa rreth e rrotull dhe priti të zgjohej.
Vetëm se ajo nuk ishte më një ëndërr.

Isabela Çoçoli
Uashington




Veprat e Ismail Kadaresë, tashmë të njohura dhe të përkthyera në rreth 60 gjuhë, kanë filluar të hyjnë edhe në programet e studimeve universitare këtu në Shtetet e Bashkuara. Kadareja, kjo penë e fuqishme, shumëdimensionale e letrave shqipe, ka tërhequr vëmendjen jo vetëm të shkrimtarëve dhe kritikëve letrarë nëpër botë por edhe të historianëve, të cilët e shikojnë veprën tij në shtrirjen kohore “e kaluar – e tashme – e ardhme”. Një prej tyre është John Cox, profesor i historisë në Universitetin Jezuit Wheeling të Virxhinias Perëndimore, i cili po shkruan edhe një libër për evoluimin e veprës së Kadaresë, pikërisht në kontekstin historik.

I ftuar nga qendra Woodrow Wilson në Uashington kohët e fundit, John Cox, tha se në librin që po shkuan, ai synon të përshkruajë kushtet historike në të cilat Ismail Kadare hyri në jetën kulturore të Shqipërisë si një figurë e shquar e letërsisë shqipe, dhe të shpjegojë evoluimin e veprës së tij në kohë dhe në hapësirë. Cox gjithashtu trajton në librin e tij edhe rolin e shkrimtarit si intelektual në zhvillimet politike dhe sociale të Shqipërisë si dhe vendin e tij në historinë e inteligjencias ballkanike.

“Ndikimi i tij në diskutimin politik në ballkan është tepër i fuqishëm. Ai vazhdon të jetë një shkrimtar tepër aktiv që trajton tema nga më të ndryshmet, duke botuar mesatarisht një libër në vit, gjatë gjithë peridhës që kur është vendosur në Francë në fillim të viteve 90-të”.

Edhe vetë Kadareja është tepër i vemendshëm për sa i përket raportit të mendimit itelektual të shkrimtarit me historinë.

“…Vetvetiu letërsia e ka dimensionin historik në mënyrë të natyrshme, përmasën historike. Pak a shumë letërsia është e gjitha historike në kuptimin që fakti edhe sikur ditën e djeshme të tregosh është një farë historie, sepse dita ka kaluar ndërkaq, kështu që nuk duhet habitur nga kjo gjë. Më përpara letërsia ka qenë e gjitha, letërsia e vjetër antike për shembull, ka qenë jo historike, por edhe më tepër, ka qenë mitologjike, më e thellë se historia, më e largët akoma. Domethënë njeriu ka nevojë gjithmonë, kur lexon, kur shkruan të marrë një distancë me kohën, të marrë një farë largësie me kohën. Është krejt e natyrshme për çdo shkrimtar”.

Një pjesë të mirë të veprave të tij, Kadareja e shkruajti gjatë terrorit të regjimit të Enver Hoxhës, kur shkrimtarët persekutoheshin ashpër nëse shpreheshin sado pak kundër atij regjimi, thotë John Cox. Por Kadare e goditi totalitarizmin me një alegori të hollë dhe jo lehtë të kuptueshme, ashtu siç ishte edhe vetë qendrimi i Ismail Kadaresë ndaj regjimit komunist. Profesor Cox-i e kategorizon veprën e Kadaresë në tri forma, në vepra që i përkasin realizmit socialist, në vepra që i përkasin misticizmit dhe në vepra metaforike apo alegorike.

Janë pikërisht veprat metaforike apo alegorike të Kadaresë, që i përkasin zhanrit otomanesk, thotë John Cox, të cilat përbëjnë kritikën e tij të heshtur dhe të hollë kundër regjimit. Por duke lëvizur me mjeshtëri në kohë dhe duke shfrytëzuar me po aq mjershtëri hapësirat intelektuale të pakuptueshme dhe rrejdhimisht të mbetura jashtë kontrollit të regjimit diktatorial komunisht, duke u dhënë disa veprave të tij një sfumaturë të realizmit socialist, Ismail Kadareja mbijetoi dhe arriti ta ngrejë letërsinë shqiptare në një nivel të rangut botëror. Që në fund të viteve 50-të thotë John Cox, u duk qartë se Ismail Kadareja do të ishte ndryshe nga shkrimtarët e tjerë shqiptarë.

“Kadare është shkrimtari më i famshëm që ka nxjerrë Shqipëria. Ai është tashmë gjerësisht i njohur. Ai është emëruar disa herë për çmimn Nobel. Atij i njihet merita e zgjerimit të audincës së letërsisë shqipe dhe për sa i përket cilësisë së saj artistike ai e bëri atë një kontribut të ri të letërsisë botërore”.

Kategorizimi i Cox-it gjen jehonë edhe në vlerësimin e shkrimtarëve të tillë me njohje botërore si John Updike, i cili vite më parë e ka komentuar romanian “Kronikë në Gur” në revistën The New Yorker si një “prozë poetike të sofistikuar dhe të përsosur me një stil tejet elegant dhe tërheqës letrar”.