Duke lexuar Faik Konicen

Nga Linda - Blogu i Kritikes

Në kohët e turbullta që jetojmë, ne shqiptarët, kemi nevojë edhe për udhëheqës shpirtëror, për të na qetësuar shpirtin. Dikur shqiptarët i ktheheshin të kaluarës, duke evokuar traditat, patriotizmin. Po kështu shkrimtarët kultivonin romantizmin dhe përshkruanin bukuritë e Shqipërisë.

Mbase edhe brezat tanë sot kanë nevojë për të evokuar të kaluarën dhe për të krijuar lidhjen me kulturën tonë, për t'i mbajtur këmbët në tokë dhe për ta ndjerë veten të sigurtë. Është kjo arësyeja që unë herë pas here i jam referuar historisë dhe figurave të shquara të kombit shqiptar.

Një ndër këta është edhe Faik Konika. Nuk kam ndërmënd të flas për figurën e Konicës, pasi nuk e njoh aq mirë, që të pretendoj ta përshkruaj. Për aq sa kam lexuar, tek Ai kam gjetur ngrohtësinë dhe burimin e forcës. Për ta bërë të njohur edhe për lexuesin e kësaj gazete unë do të sjell një përmbledhje të shkrimeve të Tij, që Konica kishte menduar t'i botonte, por që i botoi Qemal Panariti në përmbledhjen "Shqipëria vëndi shkëmbor …"

Në mënyrë të përmbledhur, në këtë botim, mund të kuptohet gama e gjërë e problemeve me të cilat është marrë Konica, për t'i shërbyer çështjes shqiptare. Ai në revistën "Albania" kishte një rubrikë "Në ndihmë të historisë së Shqipërisë", ku botoheshin shkrime, të autorëve shqiptarë dhe të huaj, që i shërbenin historisë së Shqipërisë. Kështu u plotësuan figura të rëndësishme shqiptare, momente historike, tradita, kultura, gjuha shqipe. Referencat e autorëve të huaj, që ndodhen në këtë botim, janë fragmente të botimeve të plota, që Konica i bënte në revistat e tija, ku vinte edhe komentet aq të mrekullueshme të Tij. Nëse shqiptarët duan të njohin historinë është mirë të lexojnë Konicën. Nëse duan të zhvishen nga inferioriteti, me të cilët janë përpjekur t'i mbulojnë, është mirë të lexoni Konicën. Nëse doni që t'u ngjallet shpirti patriotik, që natyrshëm ndodhet tek çdo shqiptar, që i thotë bukës-bukë dhe ujit-ujë, që ka gjuhën shqipe - gjuhën e nënës dhe të babait, atëherë lexoni Konicën. Unë jam rrënqethur kur kam lexuar se sa me pasion e mbronte Konica Kosovën, duke e quajtur vendi ynë. Një koniciot mbronte kosovarët. Kjo është një shpresë edhe për ne sot se shqiptarët e vërtetë e kanë atdhe çdo pjesë të tokës shqiptare dhe do të dinë të bashkohen për të mbrojtur trojet e tyre.

Sa më shumë të lexoni këtë korife të letrave shqipe, aq më shumë do të njihni vetveten dhe aq më shumë do t'u neveriten politikanët shqiptarë, që sot na drejtojnë dhe do të kishit dëshirë që Konica të ishte sot në mesin tonë dhe t'i demaskonte, me pendën e tij të mprehtë, palaçot, sharlatanët e politikës shqiptare, antikombëtarët e paskrupullt, gjakpirësit e shqiptarëve, rrënuesit e kombit shqiptar.



Unë po ju lë në kënaqësinë e leximit të këtij libri.

Nga Linda - Blogu i Kritikes

Në kohët e turbullta që jetojmë, ne shqiptarët, kemi nevojë edhe për udhëheqës shpirtëror, për të na qetësuar shpirtin. Dikur shqiptarët i ktheheshin të kaluarës, duke evokuar traditat, patriotizmin. Po kështu shkrimtarët kultivonin romantizmin dhe përshkruanin bukuritë e Shqipërisë.

Mbase edhe brezat tanë sot kanë nevojë për të evokuar të kaluarën dhe për të krijuar lidhjen me kulturën tonë, për t'i mbajtur këmbët në tokë dhe për ta ndjerë veten të sigurtë. Është kjo arësyeja që unë herë pas here i jam referuar historisë dhe figurave të shquara të kombit shqiptar.

Një ndër këta është edhe Faik Konika. Nuk kam ndërmënd të flas për figurën e Konicës, pasi nuk e njoh aq mirë, që të pretendoj ta përshkruaj. Për aq sa kam lexuar, tek Ai kam gjetur ngrohtësinë dhe burimin e forcës. Për ta bërë të njohur edhe për lexuesin e kësaj gazete unë do të sjell një përmbledhje të shkrimeve të Tij, që Konica kishte menduar t'i botonte, por që i botoi Qemal Panariti në përmbledhjen "Shqipëria vëndi shkëmbor …"

Në mënyrë të përmbledhur, në këtë botim, mund të kuptohet gama e gjërë e problemeve me të cilat është marrë Konica, për t'i shërbyer çështjes shqiptare. Ai në revistën "Albania" kishte një rubrikë "Në ndihmë të historisë së Shqipërisë", ku botoheshin shkrime, të autorëve shqiptarë dhe të huaj, që i shërbenin historisë së Shqipërisë. Kështu u plotësuan figura të rëndësishme shqiptare, momente historike, tradita, kultura, gjuha shqipe. Referencat e autorëve të huaj, që ndodhen në këtë botim, janë fragmente të botimeve të plota, që Konica i bënte në revistat e tija, ku vinte edhe komentet aq të mrekullueshme të Tij. Nëse shqiptarët duan të njohin historinë është mirë të lexojnë Konicën. Nëse duan të zhvishen nga inferioriteti, me të cilët janë përpjekur t'i mbulojnë, është mirë të lexoni Konicën. Nëse doni që t'u ngjallet shpirti patriotik, që natyrshëm ndodhet tek çdo shqiptar, që i thotë bukës-bukë dhe ujit-ujë, që ka gjuhën shqipe - gjuhën e nënës dhe të babait, atëherë lexoni Konicën. Unë jam rrënqethur kur kam lexuar se sa me pasion e mbronte Konica Kosovën, duke e quajtur vendi ynë. Një koniciot mbronte kosovarët. Kjo është një shpresë edhe për ne sot se shqiptarët e vërtetë e kanë atdhe çdo pjesë të tokës shqiptare dhe do të dinë të bashkohen për të mbrojtur trojet e tyre.

Sa më shumë të lexoni këtë korife të letrave shqipe, aq më shumë do të njihni vetveten dhe aq më shumë do t'u neveriten politikanët shqiptarë, që sot na drejtojnë dhe do të kishit dëshirë që Konica të ishte sot në mesin tonë dhe t'i demaskonte, me pendën e tij të mprehtë, palaçot, sharlatanët e politikës shqiptare, antikombëtarët e paskrupullt, gjakpirësit e shqiptarëve, rrënuesit e kombit shqiptar.



Unë po ju lë në kënaqësinë e leximit të këtij libri.

Pjesa II - Gjeografikisht Shqipëria shtrihet në pjesën juglindore të Evropës, e kufizuar ndërmjet Jugosllavisë e Greqisë, dy vendet e vetme me të cilat ka lidhje tokësore, duke u ndarë nga Italia prej detit "të paqetë" Adriatik, inquietus Hadria, siç e quan Horaci.
Një pjesën më të ngushtë të atyre ujërave të stuhishme, e pikërisht në ngushticën e Otrantos, të dy vendet i ndan një largësi prej më pak se 75 kilometra. ItaliB]Pjesa II[/B] - Gjeografikisht Shqipëria shtrihet në pjesën juglindore të Evropës, e kufizuar ndërmjet Jugosllavisë e Greqisë, dy vendet e vetme me të cilat ka lidhje tokësore, duke u ndarë nga Italia prej detit "të paqetë" Adriatik, inquietus Hadria, siç e quan Horaci.
Një pjesën më të ngushtë të atyre ujërave të stuhishme, e pikërisht në ngushticën e Otrantos, të dy vendet i ndan një largësi prej më pak se 75 kilometra. Italianët e Pulies shpesh e thërrasin Shqipërinë Altra Sponda, pra "Bregu Matanë". Shqipëria u njoh si shtet i pavarur më 1913; deri në atë kohë ajo ishtanët e Pulies shpesh e thërrasin Shqipërinë Altra Sponda, pra "Bregu Matanë". Shqipëria u njoh si shtet i pavarur më 1913; deri në atë kohë ajo ishte krahu më perëndimor i Perandorisë Turke ose Osmane. Siç u vendos nga gjashtë Fuqitë e Mëdha, vendi ka një sipërfaqe prej rreth 28.750 kilometra katrore dhe duke e matur nga veriu në jug ka gjatësi 335 km, ndërsa nga perëndimi në lindje, në pjesën më të gjerë arrin 150 km.

I

Në kohët e lashta Shqipëria quhej Iliri dhe deri në mesjetën e vonë, për të qenë më të përpiktë, deri në shekullin e njëmbëdhjetë ende njihej vetëm me atë emër. Pastaj të dy emrat, "Arbëria" dhe "Iliria", u përdorën për disa qindra vjet deri nga fundi i shekullit të katërmbëdhjetë, kur emri "Arbëri" i zhvendosi përfundimisht emërtimet e vjetra. Është mjaft interesante që Shekspiri e vendos skenën e njërës nga komeditë e tij më të bukura, "Nata e dymbëdhjetë", në Iliri, të cilën shumica e lexuesve nuk e dinë se është Shqipëria e sotme. Populli e quan vendin e tij Shqipëria.

Nuk dihet gjë për kuptimin e emrit Iliria. Por Albania (Arbëria) është shpjeguar duke e lidhur me rrënjën alp, që ka kuptimin "vend malor". Megjithatë, kjo është një etimologji popullore; sipas mendimit të studiuesve, në kohët e lashta një fis me emrin Albani historikisht i dha emrin gjithë vendit. Ky proces zgjerimi nuk është i panjohur edhe gjetkë: për shembull, krahina e Helasit në Thesali i dha emrin gjithë kombit grek; fisi i anglëve në Britani mbijetoi kundrejt emrave të fiseve të tjera dhe kuptimi i tij më në fund mbuloi gjithë Anglinë; emri i kantonit të vogël Shvie u shtri mbi gjithë krahinat helvetike dhe u bë emërtimi i përbashkët për Zvicrën. E keqja megjithatë se Albanët nuk kanë luajtur ndonjë rol në histori dhe është e vështirë të kuptohet përse ata ia dolën të zëvendësonin një emërtim kaq të ngulitur, si Iliria. Emri Shqipëria besohet përgjithësisht se do të thotë Vendi i Shqiponjave (shqipe është emri shqiptar për shqiponjën); disa parapëlqejnë ta shpjegojnë kuptimin e emrit si Vendi i Shkëmbinjve (shkëmb në shqipen). Të dyja këto janë etimologji popullore ose folklorike dhe studiuesit i shohin me njëfarë mospërfillje argëtuese. Për ta Shqipëria vjen nga fjala shqipe "shqipoj", e cila mendohet se do të thotë kuptoj.1

Shqipëria atëherë do të thotë diçka si Kuptonjëria, vendi ku ata e kuptojnë njëri-tjetrin, një etimologji kjo që për një njeri të zakonshëm duket sikur e tepron ca. Kjo do të ishte sikur Anglia të quhej, të themi Po-vend. E megjithatë, pse të mos jetë kështu? Do të kishim një rast të mëparshëm, madje rast të famshëm për këtë. A nuk ka folur në një varg të njohur poeti i madh Dante, për njëfarë vendi si "vendi i bukur ku tingëllon si-ja dhe të gjithë menjëherë e kuptuan se fjala ishte për Italinë?

Sidoqoftë, edhe nëse etimologjinë popullore nuk merren seriozisht nga pikëpamja filologjike, janë interesante si pikënisje për opinionet dhe nganjëherë edhe për paragjykimet. Në Shqipëri besimi se Shqipëria do të thotë Vendi i Shqiponjave është kaq i rrënjosur, saqë ka përftuar një bestytni të çuditshme kundër vrasjes së shqiponjave, të cilat në sytë e popullit janë po aq të shenjta sa edhe ujkonja për romakët e lashtë. Kjo etimologji popullore duhet të jetë mjaft e vjetër, sepse historianët na kanë kumtuar për një fjalë të sulltan Mehmetit II, pushtuesit të Stambollit më 1454, i cili i drejtoi vetë ushtritë kundër Shqipërisë dhe, kur ishte duke rënë një kështjellë e madhe shqiptare, bërtiti se më në fund do të hynte në një çerdhe shqiponjash. Etimologjia tjetër popullore, sipas së cilës Shqipëria do të thotë Vendi i Shkëmbinjve, ka përftuar te shumë veta (madje çuditërisht edhe ndër disa shqiptarë) mendimin se Shqipëria është një vend i zhveshur. Më kujtohet një ndodhi e vogël më 1913 në Londër. Një anglez me qëndrim miqësor ndaj Shqipërisë, i kërkoi njërit prej delegatëve shqiptarë në Konferencën e Ambasadorëve se çfarë do të mund të eksportonte Shqipëria për të mundur të paguante shpenzimet e qeverisë. Ky delegat, i lindur jashtë shtetit nga prindër shqiptarë, që nuk e kishin vizituar kurrë vendin e të parëve, u përgjigj me më shumë humor se sa takt e të vërtetë, që Shqipëria mund të eksportonte gurë. Kështu kemi dy etimologji, që ndonëse janë të dyja të rreme, janë interesante t'i njohësh, meqë kanë qenë pikënisja për shumë besime kureshtare. Megjithatë, është më e mira të harrohen etimologjitë e rreme a të vërteta dhe të mbahet qëndrimi i shëndoshë shkencor, se ne nuk kemi dokumente për të na ndriçuar për kuptimet si të Shqipërisë edhe të Arbërisë, si edhe të mbajmë mend vetëm këto tri pika: ky vend dikur quhej Iliria, në kohët më të reja është njohur me emrin Albania dhe vetë banorët e quajnë me emrin Shqipëria.


II

Shqipëria rrethohet nga tri anët prej vargmalesh pothuaj të pakapërcyeshme, që kanë ngritur një lloj muri të ndërtuar nga natyra për ta mbajtur vendin në një gjendje izolimi, i cili ka ndikim të dëmshëm për zhvillimin e tregtisë dhe të shkëmbimeve shoqërore, por, nga ana tjetër, ua ka bërë më të lehtë shqiptarëve të ruajnë gjuhën e tyre, zakonet dhe veçantinë e tyre të habitshme. Izolimi i Shqipërisë në të kaluarën ka qenë aq i plotë, sa në shekullin e tetëmbëdhjetë historiani i shquar anglez Eduard Giboni ka shkruar se Shqipëria ishte "një vend që duket nga Italia e që është më pak i njohur se brendësia e Amerikës", kurse një shkrimtar i kohëve tona e ka quajtur Shqipërinë "Tibeti i Evropës".

Në letërkëmbimin e lord Bajronit me Shelin ka një letër, në të cilën Shelin përpiqet ta bindë Bajronin që të mos e vizitojë Shqipërinë, sepse ky udhëtim ishte me shumë rreziqe. Pa dyshim, një aludim për mendimin e Shelit rreth Shqipërisë ka gjetur pasqyrim në këto vargje nga "Çajld Haroldi" i Bajronit.


Po nisej për në brigje të panjohura,

shumëkush i mbron, pakkush guxon t'i shohë.


Bajroni, siç e dimë, nuk ia vuri veshin këshillës së mjekut dhe, si përfundim, u bë vetë një nga miqtë më besnikë që kishte pasur ndonjëherë Shqipëria.

Rruga më e lehtë për të shkuar në Shqipëri me det është nga porti italian i Barit. Anija e ngeshme italiane niset vonë në mbrëmje dhe arrin në portin e Durrësit herët, kur:


Agimi lind, me të po çohen brigjet

E Shqipërisë së rreptë, shkëmb i Sulit,

Dhe larg të Pindit çuka mjegullveshur

Të lara përrenjsh të bardhë si dëbora,

Me ngjyra mashkullore e kuqërreme,


Dhe ndërsa retë nisin të shpërndahen,

Spikasin tbanat e malësorëve,

Këtu bredh ujku, shqipja sqepin mpreh,

Zogj, bisha, njerëz t'egër zënë e duken

Stuhitë rrotull tundin motin që mbaron.


Po i citoj këto vargje të bukura e të fryra nga "Çajld Haroldi", sepse ato tërheqin me forcë vëmendjen te malet e Shqipërisë, shumica e të cilave janë mbi dy mijë ose dy mijë e pesëqind metra të larta. Madhështia e tyre i ka bërë kaq përshtypje të madhe natyralistit romak, Plinit Plak, sa diku në shkrimet e tij ai thotë për to: "Ato janë të harkuara si një teatër", ndërsa në ditët tona madhështia e tyre rripa-rripa i ka dhënë Shqipërisë përcaktimin e goditur "Kopshti shkëmbor i Evropës Juglindore".1

Qoftë i lartë, qoftë i ulët, një mal shqiptar është unik me profilin e prerë pastër dhe ngritjen e thiktë përpjetë mbi tokë. Të lind përshtypja sikur je përballë monumenteve kolosale, të ndërtuara nga vetë natyra. Rreth njëqind vjet më parë, peizazhisti anglez Eduard Lir vizitoi Shqipërinë dhe ja si na e ka përshkruar malin e Tomorit, malin më të lartë të vendit: "Ngrihet sipër forma e veçantë gjigande e malit të rrudhur në një mijë rripa të humnertë, që qëndron lart si kullë mbi vijat e pandërprera të fushës me thjeshtësi të madhërishme". Në rast se dikush zgjedh rrugën drejt lindjes, në vend që të shkojë nga veriu ose nga jugu, në më pak se tridhjetë e pesë kilometra prej Durrësit do të arrijë në kryeqytetin e Shqipërisë, në Tiranë, ku ndodhet një nga mjediset unikale nga bukuria natyrore që mund të gjenden. Një shoqërim i mendimeve këtu mund të të kujtojë shatërvanin e Trevit në Romë. Artisti që e ka bërë atë shatërvan të famshëm, ka pasur idenë që ta tregonte ujin në të gjitha pamjet: duke vrapuar si përrua, duke vënë si ujëvarë ose të qetë si një pellg. Duket sikur natyra e ka zgjedhur Tiranën për një paraqitje të të gjitha tipareve të maleve, që e rrethojnë gjithandej qytetin. Keni aty edhe shkëmbin të zhveshur, edhe kodrat e pyllëzuara, majat me dëborë dhe çdo gjë që mund ta përftojë përfytyrimi me ngjyra e me forma.

Shqipëria renditet si një ndër vendet evropiane nga më të pasurit me ujëra. Shumë lumenj e përrenj rrjedhin në të gjitha drejtimet. Ata që librat e gjeografisë i quajnë lumenj - qoftë Drini i Zi ose i Bardhë në veri, Shkumbini në Shqipërinë Qendrore ose Vjosa në jug, - janë në të vërtetë rrjedha të fuqishme që shpërthejnë nga malet e derdhen teposhtë luginave drejt Adriatikut me një gumëzhimë që u jep njëfarë personaliteti të gjallë. E gjithë kjo është shumë piktoreske, por e bën ndërtimin e rrugëve një punë të vështirë e të kushtueshme. Pak kohë më parë autoritetet përuruan një copë rrugë të re, rreth 80 kilometra të gjatë dhe, me sa duket, u desh të ndërtoheshin mbi njëqind ura të të gjitha madhësive për këtë largësi të shkurtër. Atje ku nuk ka ura ose ku lumi është tepër i thellë për ta kaluar në vah, e vetmja mënyrë për njerëzit dhe kafshët që të dalin në anën tjetër është të kalojnë me not nga një breg në tjetrin. Për më tepër, në Shqipëri lumenjtë janë shpesh një pengesë për komunikimin e udhëtimin. Shumica janë shumë të rrëmbyer për lundrim dhe gjatë stinëve me shira vërshojnë mbi brigje, përmbytin dhe izolojnë fshatra të tëra ndonjëherë për disa javë.

Sot ka rreth 1600 kilometra rrugë automobilistike në Shqipëri, disa të hapura në regjimin turk e të tjerat nga ushtritë austro-hungareze në veri dhe nga forcat italiane në jug për qëllime ushtarake gjatë Luftës Botërore.1

Atyre qeveria shqiptare u ka shtuar disa qindra kilometra rrugë të reja, kështu që vendi është i pajisur me një rrjet mjaft të mirë rrugësh; kjo mund të quhet një arritje e merituar, po të mbahet parasysh natyra malore e vendit, të ndërprerë nga të gjitha anët prej ujërave rrjedhëse dhe shtretërve të thatë të përrenjve.2

Për ta dhënë me një fjalë idenë se çfarë domethënieje kanë këto dy rrugë për një vend si Shqipëria, duhet vënë në dukje, për shembull, se nga kryeqyteti, Tirana, deri në qytetin e Korçës në jug nevojiten tri ditë me kalë, që deri vonë ka qenë i vetmi mjet udhëtimi, ndërsa me rrugët automobilistike, sidoqoftë, duhen vetëm shtatë orë për të mbuluar po atë largësi; së fundi, me ardhjen e aeroplanëve udhëtimi i mësipërm bëhet vetëm për dyzet e pesë minuta. Megjithatë rrugët gjarpëruese malore, që shpesh nuk janë gjë tjetër veçse shtigje mushkash, mbeten rrugët kryesore të komunikimit ndërmjet fshatrave të vogla larg qendrave. Madje edhe ato bëhen plotësisht të pakalueshme gjatë muajve të ashpër të dimrit. Është diçka kureshtare që disa kilometra të rrugës së famshme Egnatia ende sot janë në gjendje të mirë e përdoren; kjo i bën një nder të gjallë gjenisë ndërtuese të Romës. Po e rikujtojmë që Via Egnatia ka qenë një zgjatim i rrugës së madhe romake Apia, e cila shkonte nga Roma në Brindizi, kapërcente Adriatikun për të ardhur në Durrës dhe vijonte në Elbasan, Ohër, Selanik, Bizant e Jerusalem. Ajo është një xhade që ende, si të thuash, mban gjurmët e legjioneve të Çezarit e të Pompeut.

Ndërsa vetëm një pjesë e vogël e vendit është e zhveshur, pjesa më e madhe është e veshur me bimësi, por ka relativisht pak pyje të mëdha, ku mbizotërojnë ahu dhe dushku. Në disa vise lisat janë drurë madhështorë, që arrijnë tre metra në diametër. Është e çuditshme që fauna është mjaft e varfër, me përjashtim të kafshëve të tilla si dhelpra dhe kunadhja e mbi të gjitha ariu i egër, që pëllet gjithandej dhe u sjell shumë dëme bujqve. Bariu, nga ana tjetër, duhet të jetë kurdoherë syhapët për t'i mbrojtur kopetë nga lukunitë e ujqve, këtyre kafshëve të egra e dredharake, që në dimrat e ashpër ulërijnë deri në mes të fshatrave shpesh në turma, duke kërkuar kafshë ose njerëz si pre. Ka shumë në Shqipëri edhe dhi të egra mali, që i kanë qejf gjahtarët amatorë, të cilët kalojnë javë të tëra në vjeshtë për diçka që është pjesërisht sport e pjesërisht nevojë, sepse dhitë janë ushqimi themelor.

Hartografi gjerman dr.Herbert Luis (Louis), i ngarkuar nga qeveria shqiptare për të studiuar topografinë e vendit dhe që pas dy vjetësh pune botoi të vetmen hartë të Shqipërisë shkencërisht të përpiktë, shkruante se disa herë i takonte të kalonte ditë e net jashtë pa parë asnjë kafshë të vetme, me përjashtim të një a dy lepujve.1

Kjo mund të shpjegohet me faktin se në të kaluarën nuk ka pasur ligje kufizuese për gjahun në Shqipëri dhe gjuetia e vazhdueshme gjatë gjithë vitit, për shekuj me radhë, mund të ketë shfarosur kafshët e egra të vendit. Por ka edhe një anë tjetër të problemit. Ndoshta asnjëherë nuk ka pasur me shumicë egërsira në Shqipëri. Dikush më ka vënë në dukje se varfëria e drurëve, të shkatërruar gjatë shekujve nga përdorimi e shpërdorimi, në një vend ku kushdo pret dhe askush nuk mbjell e ku gjithashtu dhitë e kanë dëmtuar pa ndërprerje filizërinë, do të mjaftonte për të vështirësuar jetesën e gjësë së egër, që ka nevojë për mbrojtjen dhe hijen e pemëve. Përkundrazi, lumenjtë, liqenet dhe deti janë të pasur me troftë, blin, shojza, gaforre të ujërave të kripura e të ëmbla, të njohura për shijen e tyre të veçantë.

Tipar karakteristik i klimës së Shqipërisë është larmia e saj. Gjatë bregdetit të Adriatikut ndeshet e ashtuquajtura klimë mesdhetare, që përafërsisht mund të krahasohet me Kaliforninë e Jugut. Bregdeti është i ngrohtë dhe në pjesën më jugore rriten portokaj e agrume të tjera. Në brendësi të vendit klima, siç e quajnë zakonisht gjeografët, është kontinentale. Këtu lartësitë që ngrihen thikë, të shpien te ajri i ftohtë e gjallërues i maleve.

Kritika blog

Pasi dhamë një paraqitje të shkurtër për anën fizike të Shqipërisë, tashti t'i kushtojmë pak vëmendje asaj që ka bërë dora e njeriut, përveç rrugëve, duke i shtuar natyrës shtëpitë dhe qytetet.

Shtëpitë shqiptare, me përjashtim të banesave prej qerpiçi në Tiranë dhe kasolleve të lyera me baltë ose me suva në veri, janë zakonisht ndërtesa një-a dykatëshe, të bëra prej guri të fortë e të rrethuara me kopshte e oborre. Ndërtesat e vjetra kanë dritare vetëm në pjesën e poshtme, kurse pjesa e sipërme ka në vend të tyre ato që quhen shqip mazgalla, domethënë frëngji të gjera nga brenda, por që vijnë shumë të ngushta nga jashtë, për të lehtësuar mbrojtjen e vendit në rast sulmesh, meqë gjakmarrja ka qenë një ngjarje e përditshme. Gjithë udhëtarët, deri një shekull më parë, kryesisht anglezë e francezë, e kanë përcaktuar shtëpinë shqiptare, qoftë të të pasurit, qoftë të të varfrit, si një kështjellë dhe shpesh më tërheqëse brenda se nga jashtë. Xh.K.Hobhauzi, që u quajt më pas lord Brauton, bashkudhëtari i lord Bajronit përmes Shqipërisë në fillim të shekullit të nëntëmbëdhjetë, botoi më 1813 një libër të trashë, ku jep këto shënime për shtëpitë:

"Banesat e shqiptarëve janë përgjithësisht mjaft të pastra, ndonëse kasollet e tyre rrallë kanë më shumë se një kat… i fshijnë rregullisht dhe meqë janë ndërtuar mirë, janë krejt të thata… Shtëpitë nuk janë të grumbulluara bashkë, po secila prej tyre ka një kopsht. Shtëpia ku u vendosëm… kishte edhe një copë arë, ku disa dynymë të mirë ishin punuar për të rritur duhan, për hardhitë dhe për kopshtin e pemëve e të perimeve. Gjithandej rrotull ishte një mur i lartë guri dhe vetë shtëpia ishte në një oborr të brendshëm, gjithashtu të rrethuar me një mur tjetër, kështu që përbënte një lloj fortifikimi. Në të vërtetë ne pamë disa frëngji në largësi të rregullta, përmes mureve të dhomës ku u shtrimë, dhe na thanë se i përdornin për pushkët".1

Brenda një shtëpi shqiptare është zakonisht fare e thjeshtë. Pastërtia e zhveshur nuk prishet në shumicën e viseve nga asnjë zbukurim, me përjashtim të ikonës në shtëpitë e krishtera ose të armëve të zjarrit që hijeshojnë muret e shtëpive të myslimanëve. Shumë pak familje kanë tryeza e karrige, ndërsa shtrojat janë dyshekë të bërë vetë me lesh, me pambuk ose me kashtë e të mbuluar me mbuloja prej leshi të ashpër. E vetmja pjesë orendie me rëndësi është zakonisht një arkë e madhe prej druri ahu të gdhendur, me prejardhje nga Venediku, ku ruhen plaçkat me vlerë si: paja e nuses, sendet e çmuara e stringlat e tjera. Praktikisht gjithmonë pjesa më në ballë të dhomës dhe qendra e jetesës së familjes është një oxhak i madh, i hapur, me buharinë sipër, që del në rrafshin e dhomës dhe që quhet vatra. Në të vërtetë, zjarri në vatër është aq i shenjtë, sa një nga betimet më të zakonshme ndër shqiptarët është: për këtë zjarr.

Megjithatë në këto vise ka gjithmonë një tipar individual, shpesh me një anë artistike të pavetëdijshme. Zonjusha M.Edit Durham jep përshtypjet nga një shtëpi shqiptare, pasi ka lënë Malin e Zi dhe hynë në Shqipëri: "Në Podgoricë takova përsëri karrocierin shqiptar, Shanin, i cili më kishte shërbyer me shumë besnikëri gjatë vizitave të mëparshme. Ai më mori në shtëpinë e tij. Kishte një kontrast të madh me shtëpitë malazeze. Këtu çdo gjë shndriste dhe rrinte për mrekulli në vend të vet, sepse shqiptari ka shpirt artisti, gjë që malaziasit i mungon plotësisht. I lënë vetëm për vetëm, ky i fundit ka shije për të vajtuar."1

Një autor tjetër anglez thotë kështu për një banesë shqiptare, ku kaloi një ditë:

"Ndonëse ishte e varfër, e kënaqte anën artistike të natyrës sonë jo thjesht nga pamja piktorike, por nga diçka tjetër. Duke e menduar hollë, arrita në përfundimin se më kënaqte fakti që çdo gjë ishte bërë me duart e veta: qilimi mbi të cilin rrinim, i zbukuruar me një lule prej vijash të zeza e ngjyrë qumështi; kapulja e shtrojave; veshjet prej shajaku të endur në vegjë, me lesh natyror delesh dhe të pangjyer, që i mbanin si burrat edhe gratë; madje edhe trarët e gdhendur trashë dhe gurët e mëdhenj të mureve. Gjithçka është një punë dore e ndershme, një art i ndershëm, në të vërtetë një art shumë më i mirë sesa i mjaft gjërave që mbajnë po këtë emër, në të ashtuquajturat qarqe artistike të Evropës më të qytetëruar".2

Qytetet dhe fshatrat e Shqipërisë janë përgjithësisht një grup i mbledhur shtëpish ose kasollesh, secila me kopshtin e vet, por arat i kanë disa kilometra më tutje dhe secila zotëron disa dynymë. Megjithatë, ka edhe një tip krejt të ndryshëm: shtëpia ndodhet në mes të gjithë tokës që ka i zoti. Një tip i tillë gjendet në krahinat e Mirditës dhe në malësitë e Veriut, ku mund të thuhet se në të vërtetë nuk ka as fshatra e as qytete, por me mijëra ekonomi të veçuara, që mbajnë veten. Emrat e vendbanimeve që dalin nëpër harta janë thjesht emra vendi, që tregojnë se ku e ka qendrën prifti i famullisë (në krahinën e Mirditës janë të gjithë katolikë). Njëherë vajta t'i bëja vizitë priftit në një vend që quhet Gomsiqe. Në atë kohë prift ishte atë Konstandin Gjeçovi, një françeskan i ditur me karakter fisnik, i cili më vonë pati një vdekje tragjike në duart e vrasësve serbë. Ajo ishte vizita ime e parë në Mirditë dhe më shoqëronte një tjetër atë françeskan, Gjergj Fishta, poeti kombëtar i Shqipërisë. Pasi e pashë me interes koleksionin e antikiteteve greko-romake të mbledhura nga atë Gjeçovi, shpreha dëshirën që të dilnim e t'i hidhnim një sy fshatit. Atë Gjeçovi buzëqeshi. Ai më tha se shtëpia më e afërt ishte rreth dhjetë minuta në këmbë dhe tjetra po aq larg, pra, shkurt, do të duheshin nja dy orë për të parë "fshatin". Në disa vendbanime shtëpitë janë të përhapura aq larg, sa priftit të fshatit mund t'i duhet të ecë katër deri gjashtë orë për të vajtur te një shtëpi që po vdes.

Fshatrat me shtëpi të grumbulluara kanë nganjëherë një pamje mjaft tërheqëse. Një udhëtar i shekullit të tetëmbëdhjetë e ka paraqitur një fshat shqiptar si modelin më të përsosur për ta ndjekur edhe vendet e tjera.1

Duhet mbajtur parasysh se, natyrisht, kjo vlente për kohën para higjienizimit. Përshtypja e parë e zonjushës Durham nga një qytet shqiptar mund të përmblidhet me këto fjalë: "Leskoviku është një qendër fare e vogël, e ndërtuar prej guri dhe e vendosur mirë, e ngjashme shumë me një fshat të Uellsit të Veriut, por e pastër dhe e rregullt".1

E vlen të përshkruhen shkurt disa nga qytetet më të njohura të Shqipërisë, sepse kanë interes historik.

Durrësi, në bregdetin e Adriatikut, është ndoshta qyteti më i lashtë i Shqipërisë, që ka një jetë të vazhdueshme, prej themelimit të tij në vitin 627 para erës së re. Në kohët e lashta ai ka qenë një metropol i pasur e madhështor, por tani është rrëgjuar në përmasat modeste të një porti anemik. Megjithatë, hijet e së kaluarës së tij të lulëzuar ende e zgjojnë përfytyrimin e studiuesit të historisë. Durrësi ka qenë pikënisja e së famshmes "Rruga Egnatia", këtu gjithashtu u bë beteja epokale ndërmjet Çezarit e Pompeut. Mendohet se këtu ka predikuar Shën Pavli. Kurse profili madhështor i nëntë kullave mesjetare që kanë mbetur në këmbë, të kujton sundimin e Karl Anzhusë, mbretit të Sicilisë, i cili më 1273 u zgjodh mbret i Shqipërisë dhe që mund të quhet themeluesi i kombit të ri shqiptar, meqë ai i dha vendit një vetëdije uniteti, të cilën nuk e kishte pasur më parë.

Tiranës, kryeqytetit të Shqipërisë, ndonëse është ngritur në një pozitë natyrore me bukuri të veçantë dhe e rrethuar me male, i mungojnë gurët dhe shtëpitë janë ndërtuar prej qerpiçi e prandaj është fare jotipike shqiptare. Ndërtesat e reja të zakonshme, një mishërim i vërtetë i shijes së keqe, dhe shëtitoret e gjera që nuk u shkojnë fare, e bëjnë që të renditet si qyteti më i shëmtuar i vendit. Tiranën e themeluan turqit rreth vitit 1600 dhe thuhet se emri i saj është një shformim i Teheranit, kryeqytetit të Persisë. Ajo u bë kryeqytet i Shqipërisë më 1920, pasi rifitoi pavarësinë Shqipëria me mbarimin e Luftës Botërore. Do të kishin qenë më të parapëlqyera qytete të tjera, si Shkodra e Korça, por ishte frika se ato ndodheshin shumë afër kufijve po të ndodhnin trazira.

Përkundrazi, Kruja, kryeqyteti i Shqipërisë gjatë kohës së Skënderbeut, e ngritur në shpatin e një mali dhe me fytyrë nga deti Adriatik, është një bukuri më vete. Mbi një çerek shekulli, me gjeninë e tij ushtarake dhe me aftësitë e tij shtetërore, ajo u bë kështjellë e lirisë shqiptare dhe e krishtërimit kundër vërshimit turk. Trajta shqipe e emrit Kruja, do të thotë Burim. Pushtuesit e huaj i dhanë qytetit një emër të ri (ndoshta sepse emri i vjetër u sillte ndërmend shumë kujtime të palavdishme, ndërsa shqiptarëve u kujtonte shumë fitore të shkëlqyera) dhe e quajtën Ak Hisar, që do të thotë në turqishten e vjetër "Kështjella e bardhë".

Elbasani është një qytet i njohur historikisht për faktin se e themeluan turqit në shekullin e pesëmbëdhjetë (1466). Emri i tij është turqisht. Mehmeti II, pushtuesi i Konstantinopolit, e ngriti në fillim si një vend të fortifikuar ushtarak, kështu që shkatërruesi i aq qyteteve të Shqipërisë u bë padashur themeluesi i një qyteti, i cili disa shekuj më vonë do të luante rol në lëvizjen kombëtare për shkëputjen e Shqipërisë nga Perandoria Osmane. Elbasani ka rëndësi gjithashtu sepse është i vendosur në afërsi të lumit Shkumbin, që përgjithësisht mbahet si vija ndarëse ndërmjet viseve të Toskërisë dhe të Gegërisë. Thuhet se gjuha e folur e elbasanasve është më e bukura në Shqipëri dhe ndoshta për këtë arsye qeveria u përpoq që të fuste në përdorim dialektin e Elbasanit pak a shumë si gjuhë të shkruar zyrtare për Shqipërinë. Pikërisht në Elbasan më 20 deri 26 gusht 1908 u mbajt një kongres arsimor, i cili themeloi të parën shkollë normale të vendit.

Të gjitha qendrat e mësipërme janë në Shqipërinë Qendrore. Në Veri i vetmi qytet që i ka mbetur Shqipërisë është Shkodra, e njohur jashtë vendit më shumë me trajtën veneciane Scutari. Është një qendër e bukur dhe e lavdishme, me kështjellën e rrënuar që vete në thellësi të periudhës pararomake, me shtëpitë e ndërtuara mirë dhe me kopshte; ka një pazar piktorik, shëtitore buzë liqenit, kuvende katolike e xhami myslimane dhe një histori të gjatë të stuhishme. Shkodra, që është kryeqendër e Shqipërisë, ka qenë kryeqytet i Ilirisë dhe një qytet i lulëzuar qysh në shekullin e katërt para erës së re. Ka qenë periudha nën sundimin e Bardhylit (Ylli i Bardhë), kur mbretëria arriti zgjerimin më të madh, duke u shtrirë nga Triesteja në perëndim deri në Gjirin e Artës në jug. Livi e përmend Shkodrën në njoftimet e tij për Luftërat ilire (229 dhe 219 para erës së re), një histori që është po aq bashkëkohëse sa edhe historia e imperializmit evropian të shekullit të nëntëmbëdhjetë. Piratë ilirë ndërhynin në trafikun greko-romak në detin Adriatik dhe Roma nisi dy të dërguar në Shkodër, me synimin e jashtëm për të biseduar me mbretëreshën Teuta. Gjatë bashkëbisedimeve të dyja palët e humbën gjakftohtësinë dhe si pasojë, kur po ktheheshin në vendin e tyre, njëri nga të dërguarit u vra. Ky incident qe një casus belli i përsosur për të nisur pushtimin e Ilirisë.

Në jug Berati mbi brigjet e lumit Osum ka tërhequr bashkë me Krujën adhurimin e vizitorëve piktorë. Qyteti ngrihet mbi faqet e dy maleve dhe emri i sotëm i tij është një shndërrim i Beligrad (Qyteti i bukur), që ia dhanë pushtuesit serbë më 1345. Berati u qëndroi sulmeve turke për shumë vite, por më në fund ra më 1450. Në përpjekjen që bëri për ta rifituar, Skënderbeu pësoi humbjen më të rëndë në karrierën e vet. Nën zotërit e huaj Berati u bë kryeqyteti i Toskërisë ose i Shqipërisë Jugore. Është mjaft interesante që Berati ka qenë vendlindja e Ptoleme Lagosit, birit jashtë martese të Filipit të Maqedonisë dhe themeluesit të dinastisë ptolemike në Egjypt, që zë fill pas vdekjes së Aleksandrit të Madh dhe vijoi deri me vdekjen e Kleopatrës.

Megjithatë, më në jug ka një qendër tjetër, që pretendon titullin e qytetit më tërheqës të Shqipërisë. E kam fjalën për Gjirokastrën (që njihet edhe me emrin Gjinokastër dhe Argjirokastro). Një udhëtar anglez dhe gruaja e tij piktore, që kanë shkruar së bashku, japin këtë përshkrim të saj:

"Pasi vizituam Tiranën, Elbasanin, Pogradecin, Korçën dhe Shkodrën, pasi kishim parë shumë qytete jugosllave, na doli Gjirokastra me një madhështi të habitshme dhe me një veçanti krejt të shquar. Nuk besoj se mund të ketë tjetër qytet në botë krejt të ngjashëm me Gjirokastrën. Ajo ka pjesë të elementeve të një vendi përrallash, të një vendi përrallash të konsumuara e të ndotur, por që ka parë ditë më të mira. Tiparet më të magjishme të qytetit janë në lagjet e banimit të Gjirokastrës. Mbi të gjitha këto faqe kodrinore të pjerrëta që ngrihen si kulla, janë ndërtuar shtëpi trikatëshe, me dhjetë dritare të renditura në faqen ballore, me krahët të dalë përpara, me çardakë ndërmjet, me strehë kaq të gjera, saqë mbështeten me shtylla të lehta dhe çdo shtëpi është e rrethuar nga oborri me avlli. Katet e sipërme të shumë prej këtyre banesave janë të pikturuara me luanë stemash, me peizazhe dekorative, lule ose zbukurime; shtyllat e shumta të holla të çardakëve janë të gdhendura, tavanet e hajateve janë të praruara e të pikturuara e po ashtu janë edhe harqet e parmakët, ndërsa pakujdesia gjatë viteve u ka hedhur sipër hijen e moshës e të rrënimit të shpejtë. Kështu mund të keni njëfarë përfytyrimi të këtij qyteti kureshtar. Në majë të një bregoreje prej dheu, në një largësi të vogël mbi shpatet e zhveshura të maleve është mbërthyer çuditërisht e vetmuar, meqë është plotësisht e shkëputur nga qyteti, një teqe e bardhë e sektit të bektashinjve, me disa qiparisa romantikë nga prapa".1

Gjirokastra, e ndërtuar mbi rrënojat e qytetit të lashtë romak Hadrianopoli, thuhet se është themeluar në shekullin e katërmbëdhjetë nga Gjin Bue Shpata, një luftëtar i vendosur për kombësinë shqiptare. Është mjaft domethënës që ky qytet shquhet bashkë me Korçën, sepse ka qenë në vitet e fundit të shekullit të nëntëmbëdhjetë në krye të lëvizjes kombëtare moderne.

Korça në Shqipërinë e Jugut është qyteti më i përparuar nga ana kulturore në vend dhe vështrohet si djepi i lëvizjes kombëtare shqiptare të kohës së re. Korça është një qytet relativisht i ri. Në kohën e luftërave të Skënderbeut me turqit Korça nuk ekzistonte. Rreth vitit 1487 ajo nuk kishte më shumë se pesë deri pesëmbëdhjetë shtëpi dhe për këtë arsye thirrej Pesë Shtëpitë. Qyteti doli në pah në gjysmën e dytë të shekullit të nëntëmbëdhjetë, kur bijtë e Korçës emigruan në vendet fqinjë: në Rumani, Bullgari, Greqi dhe Egjipt. Më 1881 disa prej tyre qenë nga kryesorët për themelimin e shoqërisë së parë shqiptare "Drita" në Bukuresht, Rumani, ku u botuan libra që vinin fshehurazi në Korçë. Këtu u lejua të hapej për një kohë të shkurtër, më 1886, e para shkollë në gjuhën shqipe. Ky qytet u zgjodh edhe për ngritjen e Shkollës Misionare Amerikane nën mbrojtjen e flamurit amerikan, ku jepej gjuha shqipe. Për shumë vjet nën Perandorinë Osmane Korça ka qenë një qendër tregtare për një pjesë të madhe të Shqipërisë Jugore, veçanërisht për krahinën e Devollit, sepse kishte lidhje me portin e Selanikut, ku merreshin mallrat industriale nga Evropa Perëndimore. Pas Luftës Ballkanike të vitit 1912, kur Selaniku iu lëshua Greqisë, ra edhe rëndësia e Korçës si qendër tregtare. Gjithashtu në Korçë gjatë Luftës Botërore, si rrjedhim i pushtimit francez, u ngrit një Lice francez, nxënësit e të cilit pas mbarimit të shkollës mund të pranoheshin lirisht në universitetet e Francës. Megjithatë, pas pushtimit italian më 1939 gjuha frënge u zëvendësua nga italishtja.

Vlora, porti i dytë më i mirë i Shqipërisë, i lakmuar fort nga Italia që në kohët e Romës së lashtë, është historikisht nga çdo anë qyteti më i rëndësishëm i vendit, sepse këtu më 28 nëntor 1912, biri i këtij qyteti, plaku Ismail Qemali shpalli pavarësinë e Shqipërisë me përpikëri katërqind e gjashtëdhjetë e nëntë vjet pasi Skënderbeu i pavdekshëm u zgjodh princ i Shqipërisë më 1443. Pavarësia e Shqipërisë u shpall në orë katër pasdite përpara dyzet e shtatë delegatëve, që kishin ardhur si përfaqësues nga të gjitha viset e Shqipërisë dhe flamuri i Skënderbeut u shpalos pas afër pesë shekujsh të tiranisë turke. Vlora është e njohur për minierat e bitumit, që janë shfrytëzuar qysh nga koha e romakëve dhe e venedikasve. Më 1875 minierat i kaluan një kompanie angleze, më vonë i mori një koncern francez dhe më pas, me përpikëri më 1922, iu shitën një firme italiane. Më 15 dhjetor 1914 Italia e pushtoi Vlorën, por u detyrua nga lufta e popullit shqiptar që ta zbrazte më 17 gusht 1920, ndonëse mbajti ishullin e Sazanit që mbron qytetin.1
1 Kjo etimologji është propozuar për herë të parë nga i ndjeri profesor Gustav Majer, një gjuhëtar i shquar gjerman dhe autoritet i mirënjohur për gjuhën shqipe.
1 Paul, Edmonds, To the Land of the Eagle, Londër 1927, f.4.
1 Shënim i botuesit: Lexuesi është mirë të mbajë mend se kur flet për Luftën Botërore, Konica ka parasysh Luftën e Parë, meqë librin e kishte shkruar para vitit 1939.
2 Shënim i botuesit: Që nga Lufta e Dytë Botërore ka pasur një përmirësim të ndjeshëm të rrugëve, duke përfshirë një hekurudhë prej 130 kilometrash të përfunduar më 1951, që lidh Durrësin me Tiranën dhe Elbasanin. Është interesante që kjo hekurudhë ndjek me përpikëri rrugën e vjetër romake Egnatia.
1 Herbert Louis, Albanien, Shtutgart, 1927, f.35.
1 J.C.Hobhouse, Ajourney Through Albania, Londër, 1813, vëll. I, f.137.
1 M.Edith Durham, Twenty Years of Balkan Tangle, Londër, 1920, f.124.
1 Paul Edmonds, vep. e cituar f.78.
1 Hobhouse, vep. e cituar, f.138.
1 M.E.Durham, The Burden of the Balkans, Londër, 1905, f.217.
1 Jan Gordon dhe Cora Gordon, Two Vagabonds in Albania, Londër, 1927, f.152.
1 Shënimi botuesit: Ishulli i Sazanit iu rikthye Shqipërisë me Traktatin e Paqes më 1946.

Kritika blog

KREU III - Prejardhja racore Si shkencëtarët, ashtu edhe ata që kërkojnë të jenë studiues, e kanë vënë në dukje vazhdimisht se fjala "racë" përdoret me një kuptim aspak të përpiktë nga publiku i zakonshëm. Ndër këta kritikë shkencorë të fundit, profesorët Xhulian S. Haksli dhe A.C.Hedon, në një libër të shkëlqyer me titullin "Ne, europianët", bëjnë këto vërejtje të ngjeshura për "racat" e Evropës:


"Cilatdo që të kenë qenë kushtet e Evropës në kohët parahistorike, kudo në Evropën e sotme, e veçanërisht në Evropën Qendrore, ka një përzierje njerëzore të ngatërruar. Po të hidhej një vështrim në hartën që tregon dyndjet e njohura të popullsive të Evropës gjatë shtatë ose tetë shekujve të parë të erës sonë, do të na hiqej nga mendja çfarëdo ideje për përbërjen e ngulitur fisnore ose për "pastërtinë racore". Evropa ka qenë një kazan i vërtetë përzierjeje dhe ajo që ka dalë jashtë prej tij duhet të ketë qenë shumë e ndryshme nga ajo që është hedhur brenda."1

Dhe më tej: "Askund nuk ekziston sot një grup njerëzor, i cili t'i përgjigjej përpikërisht ndonjë nënlloji sistematik si te kafshët, sepse nënllojet origjinale janë kryqëzuar herë pas here dhe vazhdimisht. Për popullsitë ekzistuese duhet të përdoret termi i tërthortë grup etnik".1

Shënimet e mësipërme kanë për qëllim të tregojnë se unë i njoh kurthet e fjalës "racë". E megjithatë, duke ndjekur shembullin e profesorit Pitar, unë do ta përdor me kuptimin e njerëzve të zakonshëm. Me "racën shqiptare" unë nuk kam parasysh një nënlloj biologjik, që përbën ndonjë bashkësi të dalluar, të veçuar qartë ndër llojet njerëzore; me "raca shqiptare" unë kuptoj një grup njerëzish, të cilët kanë jetuar së bashku për shumë shekuj, kanë folur po atë gjuhë, kanë bërë një jetë të veçuar, janë martuar vazhdimisht ndërmjet tyre dhe deri më sot kanë luftuar me sukses kundër ngulmimeve të gjera të pushtuesve dhe prandaj kanë disa ngjashmëri të qarta nga pamja fizike dhe nga temperamenti.

Në Shqipëri ndeshen dy tipa: njerëzit e gjatë me sy ngjyrë të çelët dhe flokë të verdhë, si dhe njerëzit me shtat më të shkurtër, me sy gështenjë dhe flokë të zinj. Këta dy tipa nuk janë gjeografikisht të kufizuar në disa krahina, por gjenden kudo në Shqipëri. Për shembull, tipi i shkurtër brun ndeshet në Veri deri në krahinën e Mirditës dhe në Jug deri në krahinën e Labërisë; tipi shtatlartë flokëverdhë ndeshet po ashtu në të dyja pikat skajore të vendit. Shkurt, të dy tipat janë të përzier në të gjithë vendin. Të gjithë këta njerëz kanë pak a shumë këto tipare të përgjithshme të përbashkëta: ata e kanë kokën të gjerë e të rrafshtë nga prapa, kërcinjtë e këmbëve tepër të hollë, këmbët me kurriz shumë të lartë dhe lëkurën të bardhë, e cila për shkak se njerëzit përgjithësisht mbajnë qeleshe pa strehë anash dhe gjithë ditën rrinë jashtë, nxihet nga dielli në fytyrë dhe në duar, duke dhënë përshtypjen sikur është e zeshkët, por kjo përshtypje del se është e gabuar, po t'i shohësh këta njerëz kur lahen në breg të detit ose në lumenj e liqene. Balli është i lartë, goja është e vogël, dhëmbët janë shumë të rregullt, por u prishen shpejt, hunda është e drejtë, me përjashtim të viseve verilindore, ku mjaft njerëz kanë hundë shqiponjë. Zërat janë zakonisht të lartë, ka fare pak baritonë dhe kontralto; kurse një zë bas, i njohur në gjuhën e vendit si "zë gomari" është kaq i rrallë dhe i pazakonshëm, sa prania e tij në një vend ngjall habi. Më 1913 një malësor me një zë të trashë kumbues zbriti në Durrës dhe njerëzit i mblidheshin rrotull në një kafene për ta dëgjuar kur fliste dhe për të qeshur. Shqiptarët janë të thatë, njerëzit e mbushur janë të rrallë dhe në pesëdhjetë vjet unë kam takuar vetëm pesë a gjashtë burra e gra që mund të quhen të dhjamur.

Ky përshkrim i shkurtër është sipas një vëzhguesi të thjeshtë dhe jo nga një shkencëtar. Por unë kam udhëtuar shumë nëpër Shqipëri, kam takuar gjithë llojet e njerëzve nga të gjitha krahinat dhe më mbajnë për vëzhgues të kujdesshëm. Megjithatë, nevojitet një studim i thelluar nga një antropolog kompetent. A është bërë ndonjë studim i tillë? Kur dëgjoj për njerëz që kanë vizituar Shqipërinë dhe kanë bërë atje gjurmime antropologjike, zakonisht unë mbaj një heshtje mirsjelljeje, por më ndodh nganjëherë të mos jem me të mira dhe në raste të tilla nuk mund ta mbaj një të qeshur të fortë. Shqipëria është një vend me popullsi të rrallë, ku cilido e di se çfarë ka ngrënë fqinji i tij për mëngjes dhe në veçanti lëvizjet dhe veprimet e të huajve që vijnë për vizitë, njihen deri në imtësi. Kurrë nuk ka pasur, me një përjashtim të vetëm, ndonjë studiues të huaj ose shkencëtar që të ketë bërë matje në përmasa të gjera ose kërkime të tjera shkencore në Shqipëri Të paktën një gjë, druajtja dhe rezervimi i njerëzve do ta bënin këtë punë shumë të vështirë. Dhe kjo vështirësi kthehet në pamundësi, po të mendojmë ndjenjën e neverisë që ka malësori, po ta prekë me duar i huaji. Ajo që ka ndodhur ndonjëherë, ka qenë kështu: një profesor ose studiues ka zbritur në Shqipëri, ka vizituar dy a tre qytete e fshatra, ka vëzhguar disa njerëz të rastit, ka kapur disa arixhinj për t'i detyruar që t'i matin dhe është ngutur të kthehet në vendin e vet për t'i botuar zbulimet e veta të mrekullueshme. Por, siç e thashë, ka një përjashtim të shënuar. Nja pesëmbëdhjetë vjet para Luftës Botërore, një antropolog nga Berlini, dr. Paul Treger, erdhi në Shqipëri në kushtet më të mira të mundshme. Ai kishte rekomandime të forta për autoritetet e atëhershme turke nga ambasada e sulltanit në Berlin, gjithashtu kishte rekomandime nga konsullatat austro-hungare, që atëherë ishin me shumë ndikim në Shqipëri dhe e fundit nga radha, por jo nga rëndësia, kishte vendosur disa lidhje të dobishme me prijës të njohur shqiptarë dhe me klerikë. Dr. Paul Treger bëri disa vizita të gjata gjithandej nëpër Shqipëri dhe u miqësua me këto për shkak të natyrës së tij të mirë dhe të thjeshtësisë, mori pjesë në dasma e në festa të tjera, duke u bashkuar me gëzimet plotësisht në frymën e vendasve. Për shqiptarët më në fund ai u bë njëfarë njeriu i çuditshëm, por i lezetshëm, mania e të cilit ishte t'u maste trupat dhe t'i regjistronte të dhënat. Pasi u kthye në Gjermani, dr. Paul Treger, i cili kishte matur disa mijëra njerëz nga Veriu në Jug, nxori si përfundim nga vëzhgimet e tij se shqiptarët në tërësi ishin një grup racor homogjen.1

Do të shtoja se pas dr. Tregerit, i vetmi që e meriton të dëgjohet është profesori Pitar. Më 1920 ai bëri disa hetime të gjera në Shqipëri. Ashtu si dr. Tregerit, edhe profesor Pitarit i bëri përshtypje homogjeniteti relativ i shqiptarëve. "Është e vështirë, - thotë ai, të gjesh një popullsi që t'i ketë tiparet e kafkës të përcaktuara më qartë."2

Më 1911 një studiues amerikan, dr. Daniel Folkmar, i ndihmuar nga dr. Elnora C. Folkmar, u ngarkua nga Senati i Shteteve të Bashkuara për të hartuar një raport sipas rendit alfabetik për të gjitha racat me të cilat binin në kontakt autoritetet e imigrimit në Amerikë. Duke u bazuar kryesisht në gjetjet e dr. Paul Tregerit, ja se çfarë thotë dr. Folkmar për racën shqiptare:

SHQIPTARËT (emri vendës Shqiptar, emri i lashtë Ilirë, nga turqit quhen Arnautë). Raca ose popullsia vendëse, rrënjëse e Shqipërisë ose e Turqisë Perëndimore. Ndryshe nga shumica e të ashtuquajturave "raca" evropiane, kjo është një racë e dallueshme fizikisht dhe jo vetëm nga ana thjeshtë gjuhësore. Ajo përfshin popullsinë më të vogël në krahasim me çdo degë tjetër të pavarur të arianëve në Evropë dhe madje as nuk del me emër në statistikat e imigrimit."1

Le të shpresojmë se kërkimet e dr. Paul Tregerit do t'i vazhdojë në një shkallë më të gjerë ndonjë antropolog, i cili e merr shkencën seriozisht. Puna tashmë do të ishte më e lehtë, sepse Shqipëria ka shërbim ushtarak dhe rekrutët nga të gjitha krahinat mblidhen çdo fillim viti në një numër të vogël qendrash për të kaluar vizitën mjekësore paraprake.

Duke u mbështetur në të dhënat ekzistuese, studiuesit i kanë klasifikuar shqiptarët në një racë, e cila ka marrë emrin "raca adriatike" dhe tani vonë quhet "raca dinarike", ku përfshihen popullsitë e asaj treve të Evropës që shtrihet nga Zvicra deri në Shqipërinë e Jugut dhe e merr emrin nga vargmali dinarik i Alpeve. Antropologët e kanë klasifikuar këtë grup si brakicefal, që në çdo gjuhë do të thotë se këta njerëz kanë zakonisht kokë të rrumbullakët ose jo të zgjatur.2


II

Nga pikëpamja historike, shqiptarët janë pasardhës të ilirëve, banojnë në trevat e tyre dhe flasin gjuhën e tyre. Këtu kemi tre pohime që kanë nevojë për shpjegime.

Që shqiptarët janë pasardhës të ilirëve dhe flasin gjuhën e tyre është pohuar shpesh jo për arsye historike e gjuhësore, por për shkaqe të holla politike; disa herë edhe është mohuar. Nuk është puna te fakti se ata banojnë në viset e ilirëve, ndonëse edhe këtë do ta kishin mohuar, po të kishin pasur mundësi, vetëm se deri më sot nuk ka dalë ndonjë "shkencëtar" që të rrezikonte e të paraqiste ndonjë teori se na paska ndodhur një katastrofë gjeologjike, e cila mund ta ketë flakur Ilirinë e vjetër në det dhe do të ketë sjellë një tokë të re në vend të saj. Prandaj ne do të merremi vetëm me çështjen e prejardhjes dhe të gjuhës.

Gjatë shekullit të nëntëmbëdhjetë, siç dihet nga të gjithë, nisi një lëvizje për ringjalljen e shpirtit kombëtar në vende të ndryshme, një lëvizje e mbarsur me diskutime, sulme dhe përleshje të armatosura. Kudo që binin në kontakt dy ose më shumë kombësi dhe kishin konflikt, nuk lihej asnjë argument pa u përdorur nga kundërshtarët, kurse një nga argumentet të cilit i mëshohej më tepër, ishte ai i të ashtuquajturave "të drejta historike" të një kombësie kundër tjetrës. Fakti që studiuesit i mbaheshin mendimit se shqiptarët, si pasardhës të ilirëve, zinin pothuaj gjithë Evropën Juglindore, ishte një halë në sy për sllavët. Arsyeja ishte se po të kishin banuar një herë e një kohë shqiptarët dhe po t'i kishin pasur të tyret viset që sot ishin të pushtuara nga sllavët e jugut, atëherë do të dilte si përfundim që shqiptarët jo vetëm kishin të drejta mbi trojet ku ata përbënin popullsinë e vetme, por kishin të drejta edhe për trojet përtej tyre, atje ku popullsia ishte e përzier me shqiptarë e sllavë. Për këtë arsye ishte me rëndësi të veçantë për sllavët e jugut që të hidhnin dyshime mbi mendimin e përkrahur nga studiuesit lidhur me prejardhjen ilire të shqiptarëve dhe, po të ishte e mundur, të përmbysej tërësisht ai mendim. Po si mund të arrihej një punë e tillë? Disa filologë, me mendjelehtësi, por pa dyshim me mirëbesim, u erdhën në ndihmë në mënyrë të pavetëdijshme sllavëve të jugut. Ndërmjet mbishkrimeve të shumta që nuk janë latinisht, të cilat kanë shpëtuar nga rrebeshet e kohës, është edhe një përmbledhje e madhe dokumentesh lapidare, që janë gjetur në krahinën e Venedikut. Pa asnjë arsye objektive, disa vendosën se këto mbishkrime venete ishin ilire dhe menjëherë specialistë të gjuhës shqipe nisën një krahasim të imtë ndërmjet shqipes dhe gjuhës së këtyre mbishkrimeve. Ata gjetën se këto dy gjuhë nuk kishin asgjë të përbashkët. Në atë kohë studiuesit i përmbaheshin mendimit naiv se gjuha dhe raca janë e njëjta gjë. Ta mendojmë vetëm për hir të mënyrës së argumentimit se mbishkrimet venedikase do të ishin ilire; kjo gjë përsëri nuk do të thoshte asgjë për lidhje racore ndërmjet shqiptarëve dhe ilirëve. Këtyre studiuesve nuk u ka shkuar asnjëherë ndër mend se është një gjë e zakonshme edhe ndërrimi i gjuhës, ndonëse shembuj për këtë ndërrim ata i kishin parasysh nga faqet e vetë doracakëve të tyre. Sa për të dhënë një shembull: a nuk është e njohur për të gjithë se popullsia e galëve hoqi dorë si nga përdorimi i keltishtes, ashtu edhe nga gjuha gjermanike e pushtuesve më të vonë teutonë dhe pranoi si gjuhë kombëtare latinishten? Por për këtë shkak popullsia kelte dhe teutone e Francës a u bë një popullsi italike dhe i humbi të gjitha lidhjet racore me trungun e vjetër? Dhe që të vijmë te një shembull i kohëve tona: a ka pushuar së qeni zezake popullsia e Liberisë, një popullsi afrikane, vetëm sepse tashmë gjuha e saj është anglishtja? Me kalimin e kohës dhe duke hyrë në këtë diskutim edhe etnologët, filologët erdhën në vete dhe hoqën dorë nga qëndrimi i tyre joshkencor. Jo vetëm që këta studiues të vlefshëm nuk flasin më për një lidhje të domosdoshme ndërmjet gjuhës dhe racës, por ata janë bërë të vetëdijshëm edhe për faktin se karakteri ilir i mbishkrimeve venete ka qenë një krijim i mendjes së tyre. Një provë e kësaj është se në botimet e fundit të këtyre mbishkrimeve në fjalë, të bëra nga dy studiues të njohur anglezë, mbishkrimet nuk quhen më ilire, po u jepet emërtimi venete, që është i papërcaktuar dhe që i lidh thjeshtë me vendin ku janë gjetur.1

E kërkon arsyeja që për të krahasuar dy gjëra çfarëdo, duhet t'i keni që të dyja parasysh pa u gabuar. Studiuesit kanë plot tekste në gjuhën shqipe, por ku është një tekst i vetëm ilirisht, autentik dhe i pamohueshëm? Loja naive e një murgu mesjetar, i cili donte të hante mish pule të premten dhe prandaj tha: "Unë të pagëzoj si peshk në emër të atit, birit etj.", është një shaka shumë e bukur, por vështirë se mund të merret seriozisht në diskutimet filologjike. Natyrisht, nuk është e pamundur që shqipja, siç ka sugjeruar një shkencëtar anglez, t'i jetë imponuar një popullsie ilire si "gjuha e pushtuesve fitimtarë"1, por atëherë, po ta themi me një shprehje të marrë hua nga terminologjia juridike, "barra e provës" për ekzistencën e këtyre pushtuesve hipotetikë u bie ta mbajnë studiuesit që bëjnë pohime të tilla. U takon atyre të tregojnë atëherë jo vetëm që këta pushtues të trilluar kanë ekzistuar, por edhe se nga erdhën ata, pse nuk paskan lënë ndonjë gjurmë pas vetes dhe kur paskan ndodhur fitoret e tyre të përmendura. Është një qëndrim diletantësh dhe jo studiuesish me mendje shkencore, të heqësh dorë nga diçka që ka shumë gjasë për të mbështetur diçka, që vështirë se është e mundur.

Lidhur me lidhjet racore të shqiptarëve me ilirët, mjaft shpesh harrohet se banorët e Ilirisë jo vetëm iu qëndruan pa u lëkundur kryqëzimeve nga jashtë, por madje edhe kur një pjesë e popullsisë u shfaros nga pushtimi romak, ata që vërshuan për të zënë vendet e zbrazura, erdhën nga krahinat e brendshme që ishin po njësoj ilire. Iliria e vogël nuk ishte e rrethuar nga kombësi heterogjene, por nga popullsi me lidhje afërie, që ledhet malore i kishin mbrojtur jo vetëm nga pushtimi romak, por edhe nga valët e mëpastajme të gotëve, hunëve dhe sllavëve. Me sa duket, kjo është kuptuar më në fund edhe nga kundërshtarët më kokëfortë të këtyre fakteve evidente dhe ne tani e dëgjojmë si një teori të pranuar përgjithësisht, që shqiptarët janë pasardhës të dardanëve, një popullsi ilire. Me fjalë të tjera, këta studiues tani po pohojnë diçka që është e njëjtë sikur të thuash se një grup etnik i caktuar nuk e ka prejardhjen nga anglezët, por nga njerëzit e krahinave angleze Jorkshir dhe Devon. Ne jemi të kënaqur me këtë pranim të heshtur të një gabimi.

Kritika blog

III

Shqiptarët përbëjnë një popullsi homogjene kompakte, që flet të njëjtën gjuhë nga një cep i vendit në tjetrin. Megjithatë ka pak elemente heterogjene, që përbëjnë rreth katër ose pesë për qind të popullsisë së përgjithshme. Kjo pjesë përfshin:

Vllehtë, që më shpesh thirren kucovlleh, për t'i dalluar nga vllehtë e Rumanisë. Ata formojnë një grup prej rreth njëzet mijë vetash, që flasin një gjuhë të afërt me rumanishten. Kjo popullsi nuk ka gëzuar ndonjë nam të mirë. Një shkrimtar grek i shekullit të njëmbëdhjetë, Kekaumenos, që ka qenë guvernator i krahinës bizantine të Thesalisë, në një libër të vetin për këshilla të bijve, i paralajmëron me forcë që të mos u besojnë vllehëve:

"Po tërheq vëmendjen tuaj dhe të pasardhësve tuaj për faktet e mëposhtme. Meqenëse kombi i vllehëve është tërësisht i pabesë dhe i korruptuar, duke mos pasur besnikëri të vërtetë ndaj Zotit, Perëndisë ose mikut… gjithmonë vjedh e gënjen… nuk i ka mbajtur besën askujt… unë prandaj ju këshilloj të mos u besoni atyre në asnjë mënyrë. Edhe po të ndodhë ndonjë trazirë dhe ata të premtojnë dashuri e besnikëri, duke thirrur Zotin si dëshmitar për sinqeritetin e vet, ju prapë të mos u besoni… Në rast se ata sjellin gratë dhe fëmijët e tyre në kështjellë, lërini të hyjnë, por burrat mbajini jashtë mureve të kështjellës. Dhe po qe se burrat do të duan të vizitojnë familjet e tyre brenda mureve, lejoni dy ose tre që të hyjnë dhe kur të dalin këta jashtë, atëherë lejoni disa të tjerë. Por muret dhe portat ruajini me kujdes. Po të bëni kështu, do të jeni të sigurt. Po i lejove të hyjnë me shumicë përnjëherësh për të vizituar familjet e tyre, ata do ta marrin kështjellën me tradhti dhe ju do të dërrmoheni prej tyre ashtu siç të shtypin nën mburojë dhe atëherë do ju kujtohet këshilla ime."1

Nuk ka dyshim që Kekaumenosi ka qenë i sinqertë: ai nuk kishte aspak ndër mend që ta botonte librin, kjo ishte më tepër një këshillë prindërore për të bijtë, një lloj testamenti politik për ta pasur në arkivat e familjes. Megjithatë akuza e tij e tmerrshme kundër një grupi të tërë racor duhet të merret me rezervë shumë të madhe. Kekaumenosi ka qenë një dinjitar bizantin, i ngarkuar me qeverisjen e një populli të huaj dhe përshtypjet e tij mund të kenë thjeshtë kuptimin që kucovllehtë e Thesalisë kanë qenë në kundërshtim të vazhdueshëm e me dredhi kundër sundimit të tij.

Ka disa mijëra fshatarë që flasin greqisht në krahinën e Gjirokastrës. Ata banojnë në një zonë të quajtur Dropulli. Ata nuk janë shqiptarë të greqizuar, siç mund të mendohej, por janë grekë që kanë ardhur nga Greqia në pjesën e fundit të shekullit të tetëmbëdhjetë. I kanë sjellë si krahë pune në bujqësi shqiptarët që ishin pronarë tokash si në Shqipërinë e Jugut, ashtu edhe në Greqinë e Veriut dhe që e kishin zakon t'i lëviznin argatët e tyre nga një pronë në tjetrën sipas nevojës.

Elementi i huaj më interesant në Shqipëri janë arixhinjtë. Ashtu si dhe gjetkë ata janë të ndarë në dy grupe: arixhinjtë e mirëfilltë endacakë dhe arixhinjtë e ngulur, evgjitët. Të parët merren me kuaj dhe thurin shporta, të dytët janë kovaçë, kallajxhinj, sazexhinj dhe valltarë. Gratë ndonjëherë argëtojnë qejflinjtë. Po t'i lëmë këto mënjanë, arixhinjtë e Shqipërisë janë një skotë mjaft e padëmshme dhe e këndshme, kurse ata të Tiranës, të cilët nganjëherë janë mjaft të bardhë e madje flokëverdhë, po për ato arsye që mund të gjesh zezakë flokëverdhë në pjesën jugore të Shteteve të Bashkuara, kanë një ndjenjë artistike në veshjet e në vallet e tyre.

Sllavët janë shumë të paktë në Shqipëri: më pak se dy mijë veta. Shumica e tyre janë vendosur në Shkodër, ku kanë ardhur si refugjatë politikë dhe lypësa nga Mali i Zi, në mes të shekullit të nëntëmbëdhjetë ose aty rrotull. Ndonëse ata kanë ardhur tani vonë dhe këtë e mbajnë mend ende pleqtë që ishin gjallë në fillim të shekullit tonë, serbët dhe malazestë e përdorin haptas praninë e këtyre njerëzve në Shkodër si pretekst për të kërkuar nga Fuqitë për t'u dhënë jo vetëm Shkodrën, por edhe gjithë krahinën me këtë emër. mënyra e të vepruarit dhe të menduarit e sllavëve janë një gjëegjëzë për të tjerët. Gjatë sundimit turk në Serbi, një numër serbësh u arratisën për të shpëtuar nga përndjekjet dhe gjetën strehë nga hungarezët e mëshirshëm. Si shpërblim, nja dy a tre shekuj më vonë, pasardhësit e këtyre refugjatëve, të cilët kishin përfituar nga mikpritja, u bënë kërkesë Fuqive që t'ia jepnin Serbisë vendin ku gjetën strehim paraardhësit e tyre. Hapini derën një serbi dhe ditën tjetër ai do të të kërkojë gjysmën e saj, sikur e ka të drejtën e vet, ndërsa të pasnesërmen ai do të përpiqet të të flakë nga dritarja e shtëpisë sate, sikur je ti ai që ke hyrë me zor. Një nga argumentet e çuditshme të serbëve në përpjekjet e tyre për të shtënë në dorë Shkodrën, ka qenë se emri i Shkodrës vjen nga serbishtja Skadar. Kjo është njësoj sikur Italia të pretendonte për Parisin, sepse italisht ai quhet Parigi, ose sikur Franca të synonte marrjen e Londrës, sepse frëngjisht ajo quhet Londres, ose së fundi, sikur anglezët të kërkonin Leghornin, që është trajta angleze e qytetit italian Livorno. Ky argument, i cili sipas mendjes së serbëve ka vlerë, nuk ka asnjë kuptim për gjithë botën tjetër. Shumë autorë të tjerë të asaj kohe kanë vënë në dukje absurditetin e pretendimeve të tilla, ndërsa një autor anglez, i përgatitur mirë për trajtimin e këtij problemi, ka vënë në dukje se Shkodra ka qenë shqiptare shumë shekuj përpara sesa serbët të kishin kaluar Danubin. Ky autor, Uodem Pikok, thotë më tej:

"Fakti qendror dhe më i rëndësishëm është se kombësia shqiptare është njohur nga vetëdija evropiane, ndërsa ky qytetërim i është mohuar Polonisë së shekullit të njëzetë, Ndërmjet shqiptarëve dhe sllavëve ka disa shekuj urrejtjeje dhe hakmarrjeje. Shqiptari e sheh sllavin si pushtues dhe grabitës; sllavi e sheh shqiptarin si njeri të padëshirueshëm, i cili, ndonëse ndonjëherë është mundur, gjithmonë ka kundërshtuar nënshtrimin. Duke pasur një përparësi të paçmuar, sepse është më i shkathët në shkrimet, ai vazhdimisht e ka paraqitur shqiptarin e heshtur si bandit dhe grabitës të fshatrave sllave. Që ta themi të vërtetën historike, e ka tjetërkush mizën në kësulë".1

1 Julian S. Huxley dhe A. C. Haddon, We Europeans, A Survery of "Racial" Problems, Londër, 1935, f.23.
1 Ibid. f.108.
1 P. Trager, "Mitteilungen und Funde aus Albanien." Z.f.Ethnologie, Verh. Berlin, 1900; dhe Z.f.Ethnologie, XVIII, Berlin, 1901, Sitzungsber. - Dr. Traeger pak më vonë më ka dërguar një letër, ku jep një përmbledhje të gjurmimeve të veta.
2 Eugène Pittard, vep. e cituar, f.361.
1 Senati, Kongresi i 61-të, dokumenti nr.662, Dictionary of Race or Peoples, Uashington, 1911, f.13 vijim.
2 Shënim i botuesit: Dr.Carleton S.Coon në The Mountains of Giants, Kembrixh, Mass. 1950, f.3, thotë: "Sot përqendrimi dinarik shtrihet në Alpet adriatike me një bërthamë të vogël në Karpatet. Autorët që kanë botuar vepra para vitti 1929 e kanë ndierë se qendra e vërtetë duhej të ishte në Shqipërinë Veriore, sepse vendi ishte me natyrë të ashpër dhe të thyer, e folmja vendore ishte nga më arkaiket në Evropë dhe sepse grupet e vogla të malësorëve, për të cilët tashmë ishin bërë matjet në Shkodër, e tregonin një gjë të tillë".
1 Robert Seymour Conway, The Prae-Italic Dialects of Italy, 3 vëllime, Londër, 1933. I gjithë vëllimi i parë përmban mbishkrimet venete, të quajtura më parë "ilire".
1 P. Giles, A Companion to Latin Studies, botues Sir John E. Sandys, bot. i 3-të, Kembrixh, 1925, f.808.
1 Cecaumeni Strategicon, etc., ediderunt B. Wasiliewsky et V. Jernstedt, Petropoli, 1896, f.75. Një Një botim i ri që do të dalë i këtij libri të rrallë, me një përkthim francez, është njoftuar nga Brukseli.
1 Wadham Peacock, Albania: The Foundling State of Europe, Londër, 1914, f.177.

Kritika blog