Eskili

Hyrje


Letërsia klasike greke fillon me dy poemat e mëdha epike, me "Iliadën" dhe "Odisenë" që bota antike mendonte se i ka krijuar Homeri, edhe pse për të nuk dinte pothuaj asgjë. Për shumë qytete greke është thënë se janë vendlindja e poetit. Duke u nisur nga veçoritë gjuhësore të poemave, shkenca ka pranuar si më të mundshëm Smirnën, qytet kolonial grek në Azinë e Vogël (Izmiri i sotëm në Turqi).
Për Homerin mendohet të ketë jetuar aty nga shekuli IX para erës së re. Babai i histografisë greke, Herodoti (shek. V p.e.r.) thotë se Hesiodi ka një mendim tjetër që sjell Homerin në shekullin VIII para erës së re. Në këngën VI të "Iliadës" poeti flet për rrëmbimin e Helenës nga Paridi. Në këngën V ku tregohen bëmat e heroit grek Domerdit, thuhet se ai "rroku një shkëmb të madh hata, dy burra që jetojnë sot prej vendit s'mund ta luajnë". Kjo dhe të tjera tregojnë se Homeri flet për kohë dhe ngjarje të hershme, të kënduara para tij, nga aedë dhe rapsodë, emrat historike të të cilëve kanë humbur në mjegullat e kohëve dhe shpesh janë veshur me petkun e fantazisë dhe të legjendës me këngët e tij magjepse kafshët e egra, ujërat i bënte të ndalonin rrjedhën e tyre dhe popullin ti shkonte pas. Në gurrën e pasur të këngëve të lashta të krijuara në shekuj, njomi buzët e saj muza e poetit, që me "Iliadën" dhe "Odisenë" i ngriti përmendore jo vetëm heroizmit, por edhe bukurisë së artit popullor, që humbi në errësirën e shekujve dhe u ringjall në këto dy poema.
Nuk ka asnjë dyshim se përpara Homerit ka gjalluar një letërsi e pasur gojore, me këngë e himne të ndryshme kushtuar hyjnive, heronjve dhe bëmave të tyre. Për këtë flasin dy poemat e mëdha, vlerat e larta artistike të të cilave dëshmojnë qartë se ato janë jo fillimi, por mbarimi i përkryer i një proçesi të gjatë letrar, Përpunimin përfundimtar të "Iliadës" dhe "Odisesë" në gjendjen që i njohim sot, shumica e studiuesve e çojnë në shekujt VIII-VII. Për Homerin ka mendime të ndryshme si:
I vetmi krijues i dy poemave "Iliada" dhe "Odisea";
Një nga autorët e mundshëm midis shumë të tjerëve që kanë vënë dorë mbi to;
Njeri që nuk ka ekzistuar, por që ky emër ka mbetur simbol i poezisë epike etj. etj.
Të gjitha këto kanë krijuar atë që quhet çështje homerike që nis me shek. III p.e.r. e vazhdon deri në ditët tona.
Homeri i ngjan një mali të lartë, maja e të cilit vazhdon të jetë e mbushur me mjerull. Vendi ku janë krijuar poemat homerike është Joma; gjuha e tyre është dialekti jonian i
përzier me elemente të dialektit eolian dhe më pak të dialekteve të tjerë.
Në "Iliadën" dhe në "Odisenë", përveç shtresimeve gjuhësore ka edhe shtresime kohore,
që fillojnë nga periudha para qytetërimit të Mikenës dhe mbarojnë afërsisht në shekullin IX para erës së re. Kjo i ka shtyrë shumë studiues të mendojnë se në tekstin e poemave janë futur një numër i madh shtojcash nga rapsodë të veçantë, që kanë dashur tu përshtaten shijeve dhe gjendjes shpirtërore të dëgjuesëve të tyre. Ka shumë të ngjarë që rapsoditë ose këngët që kanë pasur në themel të tyre ciklin Trojan të gojëdhënave popullore të përpunuara nga shumë breza rapsodësh, të kenë shërbyer si bazë për hartimin e poemave homerike aty nga shekulli IX.

Veprat


Eskili ka pasur një veprimtari shumë të gjerë letrare. Ka shkruar rreth 90 tragjedi, nga të cilat janë ruajtur të plota: Lutëset, Persët, Të shtatë kundër Tebës dhe Agamemnoni, Koeforet, Eumenidet, që janë pjesë përbërëse të trilogjisë Orestia(5)
Përveç tragjedisë Persët, të gjitha të tjerat i kanë marrë subjektet nga ciklet e miteve dhe legjendave të lashta, përmes të cilave Eskili shprehu shpirtin e kohës, përplaset politike e shoqërore, virtytet dhe krimet, sasionet njerëzore në tërë dritë-hijet e tyre, luftën në rrafshin fizolofik midis obskurantizmin dhe iluminizmit.


Lutëset. Për nga ndërtimi i thjeshtë dhe zotërimi i pjesëve të korit, e para në vargun e tragjedive të ruajtuara, mendohet të jetë tragjedia "Lutëset". Në themel të veprës shtrohen dy probleme: ai i ndalimit të martesës brenda fisit dhe ai i dashurisë si ligj i ripërtëritjes së gjinisë njerëzore.


Sipas renditjes tradicionale tragjedia e dytë është TË SHTATËT KUNDËR TEBËS(6), ku tregohet lufta për pushtet midis dy vëllezërve Eteoklit dhe Polinikut, të cilët kishin rënë në marrëveshje të qeverisnin Tebën me rradhë. Vjen një ditë dhe Eteokli vendos të mos e ndajë pushtetin më të vëllanë. Atëherë, ky u drejtohet gjashtë prijësve miq të tij dhe vetë i shtat shkon t'i bjerë të vëllait, Eteoklit. Të dy vëllezërit vriten në përleshje me njeri-tjetrin.


PERSËT. Është një nga veprat e hershme të Eskilit, e vetmja tragjedi nga ato që njohim, që e ka marrë subjektin jo nga mitologjia, po nga ngjarjet historike në jetën e Greqisë së shekullit V p.e.r.
Fitorja e grekëve kundër persëve është jo vetëm fitorja e një lufte të drejtë, por edhe e demokracisë kundër tiranisë së Lindjes, e qytetërimit të ndritur helen kundër prapambetjes dhe errësirës që mbulonte një perandori përbindëshe e despotike.


ORESTIA. Është e vetmja trilogji që është ruajtur e plotë, e përbërë nga tri tragjedi: "Agamemnoni", "Koeforet" dhe "eumenidet". Subjekti i "Oresias" është mallkimi i fisit si pasojë e krimit të kryer nga të parët. Ideja e autorit se krimi lind krimin përshkon të gjitha ngjarjet e tragjedisë.


Në pjesën e parë, "Agamemnoni", tregohet kthimi i mbretit në atdhe dhe vrasja e tij nga e shoqja Klitemnestra dhe i dashuri i saj Egisti. Është pa dyshim pjesa më e bukur e trilogjisë, e mbushur me atmosferë dramatike e kontraste të fuqishme pas të cilave fshihet hipokrizia e Klitemnestrës, e cila e pret të shoqin me nderime të mëdha.
Në një vend të tragjedisë "Agamemnoni", kori shpreh mendimin se "… drejtësia shpesh ndriçon / dhe në shtëpitë plot me tym./ Ku zemrat kanë pastërti/ Ndërsa pallatet veshur ar,/ Dorë e përlyer që i sundon,/ Ajo kthen sytë e i braktis".
Idetë madhore demokartike e humane të Eskilit shpalosen gjerë në trilogjinë "Orestia" që është një nga gurët më të çmuar në gjerdanin e letërsisë botërore. Gëtja tragjedinë "Agamemenoni" e ka cilësuar "kryeveprën e kryeveprave".


Edhe në tragjedinë e dytë, "koeforet", (gratë që çojnë në varre vajra, verë etj.) spikat thellësia psikologjike e artit eskilian. Oresti vret të ëmën, Klitemnestrën, dhe të dashurin e saj Egistin, për të marrë hakun e të atit.
Por përpara se të ngrejë shpatën t'i bjerë, ai stepet nga fjalët e së ëmës që kërkon mëshirë: Ndalo, o bir, nderoje këtë gji/ Përmbi të cilin gjumi shpesh të zù/ Tek qumështin që ty të rriti, thithje.


Në pjesën e tretë të trilogjisë, në "Eumenidet", rrihet çështja rreth veprës së kryer nga Oresti mëmëvrasës. Në fillim na paraqitet hija e Klitemnestrës që kërkon shpagimin ndaj të birit. Ajo u drejtohet Erineve, hyjneshave të hakmarjes, që mbrojnë ligjet e gjakut nga ana e nënës (matriarkatin). Hija kërkon t'i zgjojë nga gjumi dhe të mos e braktisin, por ta mbrojnë. Në mënyrë metaforike, Orestin e mundon dhe përndjek ndërgjegja e vrarë. Ky është dënimi më i madh për të, që as në ferr nuk do t'i ndahet.
Por Oresti s'mbetet vetë, Ai ka në anën e tij hyun Apollon, që mbron lidhjet e gjakut nga ana e babait, (patriarkatin). Në debatin e flaktë që ndizet midis Apollonit dhe Erineve, për të ndarë çështjen, thirret hyjnesha Atenë, e cila i nderon të dy palët. Ajo e ka të vështirë të vendosë vetë, prandaj fton gjykatësit më të mirë ta drejtojnë gjygjin. Votat ndahen baraz, sa për Orestin aq edhe për Erinet. Atena votën e saj e jep për Orestin. Dhe me këtë Oresti çlirohet nga përndjekja e Erineve.


Trilogjia "Oresita" shquhet jo vetëm për madhështinë e saj si vepër arti, por edhe për pasurinë e ideve dhe problemeve të rrahur në legjendat e saj, përmes të cilave tragjediani i madh u ka bërë jehonë ngajreve dhe problemeve të mprehta poliktike e shoqërore në periudhën e vendosjes së shtetit demokratik skllavopronar.
Eskili me të drejtë është quajtur poeti i së Drejtës, simbol i së cilës në mitologji ishte bija e Zeusit, hyjnesha Dike.
Ai është sa realist në pasqyrimin e jetës, aq dhe romantik në ëndrrën e tij për një jetë të drejtë e të virtytshme.
Eskili është artist i madh. Me figurat e personazheve të fuqishëm e me gjithcka të bukur e të madhërishme që kanë veprat e tij, ai e ngriti tragjedin greke në një lartësi të paparë ndonjëherë. Gjenia e tij ndikoi shumë te Sofokliu e Euripidi. Në veprën e Eskilit gërshetohet në një haromoni të plotë tragjizmi me skena të një lirizmi të hollë poetik.
Stili i Eskilit është i fuqishëm e i pasur me shprehje të bukura, në metafora e figura të tjera të guximshme, në fjalë të urta e aforizma, e sidomos në fjalë të përbërë (kompozita). Shumë nga këto dhe nga mjetet skenike, si hanxhari, qefini, fantazmat, hijet që ngrihen nga varri, profecitë e formulat magjike, po në rradhë të parë forcat dramatike, veprimet dhe pasionet titanike të heronjve na kujtojnë në shumë anë tragjedianin e madh anglez Shekspirin për të cilin Kadareja, vëren se nuk mund të thuhet asgjë e sigurt se si do të ishte ai pa Eskilin.

Shpjegues


1. Greqia në kohë të lashta ishte ndarë në qyete shtete (polis), dhe secili, syresh bënte një jetë politike dhe ekonomike të pavarur. Të tilla ishin Athina, Sparta, Korinthi e shumë të tjerë. Shpesh ndërmjet tyre kishte grindje për shkaqe ekonomike, që çonin dhe në shpërthimin e luftës, siç ishte p.sh. Lufta e Peloponezit midis Athinës dhe Spartës në shek. V para erës së re.

2. Marathonomak - luftëtar i Marathonës. Kujtoni poezinë e bukur të Fan Nolit "Marathonomaku".

3. Aristorfani - Komediografi më i madh i Greqisë.

4. Midjani; persi.

5. Arsyen se si ndodhi humbja fatale e pjesës dërrmuese të tragjedive antike e ka analizuar gjerësisht I. Kadare në studimin e tij "Esili, ky humbës i madh."

6. Teba, qytet në Greqi. Subjekti tragjedisë është marrë nga cikli teban i legjendave.

Prometeu i Mbërthyer (analizë)


Tragjedia "Promoteu i mbërthyer" është një nga veprat më madhështore të Eskilit.
Kjo tragjedi është pjesë përbërëse e një trilogjie, dy pjesët e tjera të së cilës Prometeu zjarrsjellës dhe Prometeu i çliruar nuk janë ruajtur.
Sipas mitit, Prometeu krijoi me baltë njeriun e parë, i cili me kohë, u shumëzua, Qe të mos i linte në mjerim dhe padije, shkoi te qerrja e zjarrtë e Diellit (Helios), vodhi një shkëndijë të cilën e vuri në një kallam dhe këtë burim të zjarrit hyjnor ua solli njerëzve, Kjo e bëri Zeusin të tërbohet nga mëria, dhe të urdhërojë Pushtetin, Dhunën dhe Hefestin ta mbërthejnë Prometeun në një shkëmb në malet e Skithisë në Kaukaz. Këtu fillon dhe veprimi i tragjedisë që zhvillohet në atë vis të egër e të shkretë, ku nuk ka shkelur këmbë njeriu.
Dersa Prometeu është duke u ankuar për këtë ndëshikm të padrejtë, dëgjohet frushullima e flatrave të nimfave oqeanide, që vijnë nga larg për ta ngushëlluar së bashku me babanë e tyre, Oqeanin, i cili i shpreh keqardhjen e heroit dhe orvatet ta bindë që të pajtohet me Zeusin. Por Prometeu pranon më mire të vuajë se sa t'i përulet tiranit. Oqeani largohet.
Prometeu i tregon korit të nimfave Oqeanide të mirat që i ka sjellë njerëzimit.
Ndërkaq vjen Ioja(1), viktimë e Zeusit, të cilën gruaja e tij, Hera, e kishte shndërruar në mëshqerrë dhe e kishte detyruar të bridhte nëpër botë pa gjetur kurrë prehje. Prometeu, i cili ishte i pajisur me dhuntinë profetike për të njohur të panjohurën, i paraflet Iojës për vuajtjet e tjera që ajo do të heqë, dhe se si nga fisi i asaj do të lindë një hero shumë i fuqishëm, i cili do të çlirojë Prometeun nga vuajtjet. Këtu krijohet nyja që lidh tragjedinë me pjesën e tretë të trilogjisë Prometeu i çliruar.
Zeusi, i tërbuar nga qëndrimi i paepur i titanit, dërgon Hermesin për ta kërcënuar dhe detyruar t'I zbulojë të ardhmen, por Prometeu hesht. Heshtja e tij shpreh më shumë se çdo fjalë urrejtjen për tiranin. Atëherë Zeusi nuk duron më dhe e gjuan me rrufe Prometeun, i cili groposet bashke me shkëmbin ku ishte mbërthyer, në fund të dheut.
Tragjedia "Prometeu i mbërthyer" është një vepër e mbushur me patosin e luftës për liri, me bukurinë e vetëflijimit:

M'u dhimb gjithçka, veç vetja nuk m'u dhimb.

Konflikti midis Prometeut dhe Zeusit ka një kuptim të thellë filozofik në të gjitha rrafshet e mendimit njerëzor. Eskili përmes tij goditi tragjikisht për vdekje obskurantizmin dhe tiraninë.
Prandaj Prometeun e kanë quajtur "Shënjtin dhe martirin më fisnik në kalendarin filozofik". Figura e heroit që pranon më mirë të vuajë e të durojë dhembjet më të tmerrshme, sa si t'i nështrohet Zeusit dhe ti shërbejë si skllav, është dhënë në tërë madhështinë dhe krenarinë e martirit kryengritës.
Në fjalët e Oqeanideve që i thonë heroit se kur të çlirohesh ti, do të matësh në fuqi me Zeusin, poeti sheh mundesitë njerëzore për të sfiduar qiellin. Eskili e ka zbritur prometeun hyj në tokë, e ka humanizuar për të simbolizuar me të drejtësinë, arsyen njerëzore kundër arbitraritetit dhe pushtetit absolut të hyjnive:
Ta them haptazi: të gjithë ju hyjni
Të qiellit ju urrej…

I thotë heroi Hermesit.
Zjarri prometean simbolizon arsyen, përparimin, dritën që do të ndriçojë mendjen e njeriut dhe që do ta bëjë atë të vetëdijshëm për madhështinë e tij. Në këtë vështrim Prometeu është një filozof iluminist.
Parashikimi i Prometeut se një ditë do të çlirohet nga vargonjtë e Zeusit, qëndron në besimin në forcën emancipuese të përparimit, që e ka burimin nga shkëndia që ai i dha njerëzimit.
Figura e Prometeut, e të parit romantik të madh në letërsinë evropiane, që ëndërron për ditë më të mira, kjo figurë, për fisnikërinë dhe dashurinë e pakufishme që ka për njerëzit, është një nga më madhështoret e më të bukurat në galerinë e artit botëror.
Dinjiteti dhe përmasat vigane të Prometeut shquhen më mirë në sfondin e hyjnive të tjera servile, që i shërbejnë qorrazi Zeusit tiran. Pushtetit dhe Hefestit, që e mbërthejnë në pranga, heroi u thotë se është "… armik i Zeusit/ dhe i gjithë perëndive/ që kërrusin qafën". Personazhe që i binden pa asnjë luhatje, e madje me zell të madh, vullnetit të Zeusit, janë Pushteti, dhuna dhe Hermesi. Në gojën e tyre nuk i vihet asgjë e keqe Zeusit. Poeti, përmes personazheve të tjera hyjni, ka mundur të zbulojë gjendje psikologjike të ndryshme në mardhënie me heroin. Hefesti i bindet urdhërit të Zeusit, por i dhimbset Prometeu ashtu siç i dhimbset edhe Oqeanit, veçse këta nuk arrijnë të kuptojnë se si mund të guxojë ndokush të ngrihet kundër Zeusit.
Ato që ndiejnë një dhembje me të vërtetë të thellë për Prometeun janë nimfat Oqeanide, që janë plotësisht të ndërgjegjshme për karakterin despotik e mizor të Zeusit.
Por edhe Oqeanidet, duke parë vuajtjet e rënda të Prometeut, dhe pse u dhimbset, mundohen ta pajtojnë me Zeusin.
Tragjedia ka një ndërtim të thjeshtë; veprimi në të është i brendshëm, me kontraste që zbulohen gjithnjë e më mirë në tërë mprehtësinë e tyre përmes një debati të ndezur, të pasur në ngjarje e legjenda sa të bukura e poetike, aq edhe tragjike e të dhimbshme për fatin e heronjve-viktima e të përndjekur nga hyjnitë

(prolog)


Vetat: Pushteti, Dhuna, Hefesti, Prometeu, Kori i nimfave Oqeanide, Oqeani, Ioja, Hermesi

Vepra fillon me Prologun, ku na shfaqen së pari Hefesti, Pushteti dhe Dhuna, të cilët kanë sjellë Prometeun të lidhur në pranga. Për ta mbërthyer te një shkëmb i thepisur është ngarkuar Hefesi, perëndia e zjarrit dhe farkëtarisë. Urdhërin e rreptë të Zeusit, siç thotë ai, e ka të rëndë ta zbatojë.


PROLOGU

PUSHTETI

Arritëm te më i largëti, cep'i dheut,
këtu, në malet e Skithis(2) së shkretë
ku këmba e njeriut nuk shkeli kurrë.
Tani, Hefest, ti duhet të zbatosh
atë që do yt atë; e mbërthe
Këtë rrebel mbi shkëmin e thepisur,
aty shpejt lidhe me vargonj të fortë
e të pathyeshëm. Ai ta vodhi zjarrin,
burimin e cdo mjeshtrie, stolinë tënde
plot me shkëlqim dhe njerëzve ua dha.
Për një mëkat të tille atë hyjnitë
do ta ndëshkojnë rreptë; të mësojë
si tiranisë së Zeusit t'i përulet
dhe dashurinë për njeriun ta harrojë!



HEFESTI


Ja dy, Pushet e Dhunë, e kryen punën.
Të rreptin urdhër Zeusit ia zbatuat.
Po unë, vallë, a do të guxoj
këtë hyjni, gjini e soj të afërt,
mbi shkëmbin, që e rrahin pa pushim
stuhitë e shqotat, ta mbërthej?
O zemër, bëhu trime, që vullnetin
e rreptë të tim eti ta zbatoj!
(Prometeut)

O bir i mençur i Temidës s'drejtë,
pa dashjen time, për të keqen tënde.
Do të mbërthej në këtë shkëmb të shkretë,
ku as fytyrë, as fjalë prej njeriu
nuk do dëgjosh, nuk do shikosh, ku dielli
lëkurën krejt do ta përcëllojë.
I lumtur do të jesh, kur dritën e ditës
me gunë të larme nata do mbulojë,
kur brymën dielli prap' n'agim do shkrijë,
mundimi i përjetshëm do të brejë,
se edhe s'të ka lindur shpëtimtari,
na dhe shpërblimin e njeridashjes sate!
Vet' zot, përbuze zemërimn e rëndë
te hyejve të tjerë, kur ti njerëzve
u dhe me shumë nga ç'e meritonin,
mbi shkëmb të shkretë roje do qëndrosh,
pa thyer gjunjët, sytë pa i mbyllur,
dhe mijëra ankime të përvajshme
ti erës krejt me kot do t'i drejtosh,
se Zeusi s'ka mëshirë e kurrë nuk zbutet
i ashpër është çdo sundimtar i ri.

PUSHTETI

Hej, c'pret? Për të pse po tregon mëshirë?
Nuk e urren një hyjni që gjithë
hyjnitë nuk e shohin dot me sy?
Thesarin tënd ai njerëzve ua dha!

………………………………….

HEFESI
Gjithnjë ke qënë zemërgur, i ashpërt.

PUSHTETI

Aherë luaji duart! Mbërthe rebelin
në pranga, të shohë yt atë që s'rri kot!

HEFESI

Veshtor, ja, gati krejt i kam prangat,

PUSHTETI

Në duar t'ia shkosh! Cekiçin ngri, godit.
Godit më fort! Në shkëmb mbërthe keqbërësin!
………………………………….

PUSHTETI

Tani pa merre shufrën majëmprehtë
dhe tepërtej në kraharor t'ia ngulësh!

HEFESI

Medet, për vuajtjet e tua qaj, Promete!

PUSHTETI

U squlle! Qan për një armik të Zeusit?
Shiko mos derdhësh lotët ti për veten!
…………………………………..

HEFESI

Cdo gjë u krye bukur fort dhe lehtë.
…………………………….

PUSHTETI
(Prometeut)

Tani shit mend po deshe dhe shko vidh
thesarët e hyjnive për të vdekshmit!
Të shohim , do të të ndihmojnë njerëzit
për të shpëtuar nga vuajtjet? Ty më kot
parashikues - mentar hyjnit' të quajnë.
Parashiko tani shpëtimin tënd!
(Largohen, Hefesti, Pushteti dhe Dhuna)

Prometeu
(I mbërthyer në pranga)

Etër qiellore dhe erë krahëshpejtë,
o ju, burime lumenjsh të rrëmbyer,
hare plot drit' e dallgëve të detit.
Ti mëmë tokë dhe ti disk i diellit
që sheh cdo gjë - juve po ju thëras!
Pa shihni, shihni ju një perëndi
se ç'po pëson nga prëndit' e tjera!
Vështroni ç'poshtërim po më bëjnë!
Ja, unë do të vuaj kështu për shekuj,
me radhë, miliarda - miliarda shekuj.

Se zot' i ri(3) i hyjeve të lumë
më vu në pranga plot me turp. Medet!
Për vuajtjet sot po ulërij
dhe për mundimet që më vijnë nesër,
mjerimet, vall' a kanë një fund për mua?
Por, jo? C'po flas kështu, kur fare mirë
të ardhmen un' e di që më përpara?
Asnjë mjerim s'më vjen krejt papandehur
dhe duhet lehtë shortin ta duroj,
e di, nuk mposhtet forc' e fatit kurrë!
por as të flas e as të hesht nuk mundem
për shortin tim, i heq këto mundime
se vodha zjarrin, fshehur në kallam.
Dhe njerëzve ua dhash' si dhuratë
të çmuar q'u bë për ta mësues i arteve,
i çdo mjeshtërie e mjet për të jetuar.
Ja, për këtë mëkat nën qiell të hapur
në pranga me mbërthyen. Ah, un' i mjeri!
……………………………….
Vështromëni, pra, mua një zot,
në pranga të mbërthyer, fatkeq,
por veç krenar armik i Zeusit
dhe i të gjitha perëndive
që kërrusin qafën para tij!
Dhe vetëm sepse njerëzit desha
tej masës. Oh, i mjeri une!

(Episodi II)
Parodi


(Në orkestër apo sken, siç quhet sot, vjen një karrocë me flatra- Kori i nimfave Oqeanide)
Oqeanidet dëgjojnë përmes tingujve të erës së shpejtë kobin që ka pllakosur Prometeun dhe vijnë ta ngushëllojnë:

E shikojmë, Promete!
Lot të hidhur sytë tanë
si me vello i mbështjellin,
por na dukesh madhështor!

KORI

Strofa I

Shih si qajmë, Promete,
qajmë shortin, tënd të zi,
si rrëkena derdhen lotët,
derdhen poshtë me vërtik,
lot' të kripur, lot' të hidhur.
Pa përfillur ligjin" e moçëm,
zeus' i egër sipas qejfit
po sundon në mbarë botën,
çdo titan - hyjni të vjetër
me rrufe po e qëllon.
…………………
veç njëherë kemi parë
duke qarë një hyjni
nga mundim' i lemerisur.
Ish Atlanti,(4) ai titan,
që mbi zverkun e fuqishëm
mban së toku tok' e qiell.

Antistrofa 3

Klith, buçet tallaz i detit
edhe tretet në zbrazëtirë,
plot me klithma dëshpërimi
qan çdo lum e çdo burim.
Hon' i ferrit përsëdyti
këto klithma që të mbysin.


EPISODI i DYTË

PROMETEU

Nuk hesht se jam krenar apo fodull,
por më coptohet zemra, kur e shoh
kaq të poshtëruar sot unë veten time.
Kush tjeter veç meje u siguroi
pushtet edhe fuqi hyjnive t'rinj?
Dhe hesht, veç hesht! Nevojë ju nuk keni
që t'ju tregoj. Cdo gjë e dini vetë?
Tani do t'ju rrëfej për mjerimet
e njerëzve e shkretë. Si çiliminj
dikur nga mendja e unë dhe i bëra
të mençur. Nuk po flas për t'i poshteruar
të mjerët njerëz, por që ta dinin
ç'dhuratë të vyer atyre u kam bërë.
Më parë njerëzit kishin sy dhe s'shihnin,
i kishin veshët dhe asgjë s'dëgjonin,
si hije ëndrrash krejt të mjegulluara,
të turbullta, të mjera zvarriteshin
nga njeri brez, në tjetrin. S'linin gjë
pa ngatërruar. Nuk dinin as shtëpi
qerpici të ndërtonin, se punimin
e drurit nuk e njihnin. Nëpër shpella
nën, dhè ku s'futej dielli kurre dergjeshin
si milingonat. Nuk i njihnin shenjat
që stinët i dallojnë në mes tyre:
as dimrin e acartë, as pranverën
plot lule, as edhe verën frutaplotë.
kështu diktonin djersën kot me kot,
gjersa i parë u tregova lindjen
dhe perëndimin e yjeve
që janë shkenc' e shkencave, i shpika
për ta. U dhashë shkronjat, të renditura
pas rradhës, duke u forcuar kujtesën,
që është mëma e të gjitha muzave(5 )
i pari unë vura kafshët e egra
nën zgjedhë, i mësova si ngarkesa
të mbajnë dhe si t'u shërbejnë njerëzve,
nga punët e rënda duke i shpëtuar.
Dhe kuajt i zbuta e nën frè i vura
për të tërhequr karrot që luks janë
për pasunarët. Jo. Askush veç meje
nuk i ka shpikur lundrat krahëlira
që çajnë detin me vërtik. Medet
sa shpikje të dobishme bëra unë
dhe njerëzit, ndërsa për vete s'gjej mjet
për të shpëtuar nga ky komb i madh!

KORI

Mjerim i madh të paska rën' në kokë
dhe s'di të gjesh aspak shpëtim për vete.
si mjeku që kur vet' e zë sëmundja,
nuk di ç'ilaç i bën atij më mirë.

PROMETEU

Dëgjo më tej dhe fort do të çuditesh
sa mjete dhe mjeshtri të tjera shpika.
më e madhja është kjo: kur nga sëmundjet
të shkretët njerëz vuanin, kur as barna,
as lëngje për të pirë, as përzierje
për t'u fërkuar nuk kishin që të hiqnin
sëmundjet dhe lëngonin dhe vdisnin.
Krejt pa mjekim atyre u tregova
mënyrat, lëngjet se si t'i përziejnë
dhe t'i përdorin kundër çdo lëngatë.
U kam shpjeguar si të parashikojnë
atë që vjen dhe cilat ëndrra dalin
e cilat s'dalin, fjalët që të yshtin;
kuptimin e shenjave që shikon
një udhëtar kur ecën rrugës dhe
si dallojnë fluturimin e mbarë
nga ai i papt i zogjve sqepmëdhenj
me kthetra. U shpjegova tër huqet
e zogjve, si ushqehen, armiqsohen
dhe duhen; si vallëzojnë tufa-tufa.
Se çngjyr' e formë kanë rropullitë
e kafshëve kur bëhen fli, që hyjeve
gëzim t'u sjellin ngjyrën edhe njollat
që shfaqen shpesh në shpretkë e mëlçi.
Me dorën time poqa zverk e kofshë
të lyera krejt në dhjame dhe u bëra
mësues i njerëzve n'artin e mistershëm.
Të gjith' ogurët, që tregojnë flaka,
e zjarri dhe që fare s'i kuptonim
më parë, ua shpjegova un' atyre.
Po arin, bakrin, hekurin, argjendin
dhe gjithë zejet e dobishme kush
veç meje mund të thotë se i nxorri
nga gjiri i nëntokës për dobi të njerëzve?
Askush nuk mund të thotë, po nuk desh
të m'urrej krejt pa turp? T'i bie më shkurt,
të gjitha artet dhe mjeshtëritë njerëzit
e vdekshëm i mësuan nga Prometeu

KORI

Sa shume njerëzit, i ke ndihmuar!
Tani nga gjëma veten e shpëto!
Kam shpres' se kur nga prangat të çlirohesh
me Zeusin vet' do matesh në fuqi.

PROMETEU

Oh, fati plotfuqishëm s'ka caktuar
nga Prangat e mallkuara të çlirohem
më parë se ky trup e shprit nga mija
mundime e tortura të robtohet.
Se mendja kurrë s'matet dot me fatin.(6)


KORI

Po fatin cila forcë e drejton?

PROMETEU

Tri Moirat (7) dhe Erinetet( që s'harrojnë.

(Episodi III)


Prometeu i tregon Korit të Oqeanideve se do të vijë një ditë kur Zeusi do të përmbyset. Ato nuk mund të përfytyrojnë një gjë të tillë: S'ke frike që lëshon të tilla fjalë? Prometeu që e ndjen se Kori trembet para tiranisë së Zeusit, me ironi i thotë që le t'i lutet e le ta lajkatojë Zeusin tani që ka pushtet, kurse sa për vete: … për asgjë s'çaj kokën, aq me pak për Zeusin.
Në këto e sipër vjen Hermesi, që kërkon t'i shkëpusë heroit të fshehtën për të ardhmen e Zeusit. Ky është shërbëtori më servil dhe më i pamëshirshëm i tiranit.


HERMESI

Me ty, o dhelpër, tallës e përbuzës,
me ty, o tradhtar i perëdive,
me ty, që pasurove njerëzit e vdekshëm,
me ty, hajdut i zjarrit të hyjnive,
me ty po flas! Im at' i madh kryezot
në qiell, të urdhëron çdo gjë që llape
për dasmën, që do ta rrëzoj nga froni,
shpejt t'ia tregosh haptazi, pa fshehur gjë.
Fol qartë, Promete dhe pa enigma!
Mos më shtrëngo të bëj dy herë rrugën.
Nuk zbutet Zeusi me kokëfortësi!

PROMETEU

Sa fort i shkokërka një gju' e lartë
prej mburraveci një lakejeje të bindur
të Perëndive! Eh, t'rinj në moshë,
të rinj' e në pushtet, mos ju pandehni
sa tërë jetën e jetës pa trazira
do të banoni në pallat qiellor?
S'i patë dy tiranët e tjerë
se si u rrokullisën posht' nga froni?
Do shoh si përmbyset dhe të tretin.
ai që sundon tani në qiell do bjerë
me shpejt dhe më me turp sesa të tjerët.
Mos vall' kujton se trembem dhe përulem
përpara hyjve të tu të rinj?
Shiko se po gabon. S'më njihke mirë!
Vër majat nga ke thembrat! Mbathja shpejt
nga erdhe! Kjo është përgjigja ime,
mos prit më shumë. Nuk të them asgjë.

Hermesi përdor të gjitha mënyrat për t'ia arritur qëllimit të tij, duke përsëritur kërcënimin dhe hipokrizinë. Edhe Kori i Oqeanideve, të cilat vërtet e mëshirojnë heroin, o e quajnë gabim veprën e tij, e këshillojnë të bindet:

PROMETEU

Cdo gjë që tha ky lajmëtar
e dija mirë, e parashihja,
por si armik të të trajtojë
armiku, s'është aspak për turp.
Hë, përvëloni me zjarr rrufesh,
me vetëtim, shkrep, qëllomë!
Me zhurmë, britma dhe potere
ti tok' e qiell tmerr tronditi,
me bubullimë, er' e shqotë,
tallaze të egër, uturime,
ti ajër, tok' e det e shtilli,
mbi yje shtjella marrt' përpjetë.
Dhe në skëterrë trupin hidhma,
m'u në Tartar, mu në humnerë.
Në ferr të zi si trup të vdekur
me dorën hekur, fat, vërtitem!
Por vetëm trupin tim të mjerë,
se kurrë, kurrë un' nuk vdes!

HERMESI

Nga dëshpërimi flet përçart,
urrejtj' e zezë e zemërimi.
Mbërthyer nga tmerr përmbi shkëmbinj
s'e mbyllka gojën i shkalluari.
I lirë ky sikur të ishte
ku mendj' e shthurrur kish arrirë?
Por ju, që keq ju vjen për të,
largohuni shpejt nga ky vend;
që mendja juaj mos të shakallojë,
kur të godas' rrufe e zeusit!

Me fjalët e Prometeut bëhet gjithnjë e më e qartë qëndresa e tij titanike. Hermesi mbasi është i bindur se nuk mund të bëjë asgjë, i lajmëron nimfat oqeanide të largohen që aty, që mendja e tyre të mos shkalloj,. "Kur të godasë rrufe e Zeusit".
Kori i Oqeanideve e quan vepër të ulët të braktisë mikun në fatkeqësi.


KORI

Me mua flit me tjetër gjuhë
dhe mos më jep të tilla mend,
ato nuk zenë vend tek une!
Më the një fjalë fyese shumë!
Jo, kurrë nuk mund t'më shtysh
të bëj një poshtërsi të tillë!
Sepse jam gati un' gjithmonë
çdo short të zi me të ta vuaj.
Po , jam mësuar gjithë jetën
që pabesinë ta kem pështirë.
S'njoh unë ves më të shëmtuar,
më të poshtër, se tradhëtinë!

HERMESI

Por mos harroni çfar' ju thashë,
as mos mallkoni fatin tuaj,
kur dallgë dhembjesh t'u godasë,
mos u rropatni, as mos më thoni
se gjoja zeusi krejt pa pritur
ju pat qëlluar me flak' e zjarr.
Ju në humner' u hodhët vetë.
Vet' u gremisët në skëterrë.
Në befasi askush s'ju zuri,

pasi askush s'ju ngriti juve.
Me dashjen tuaj rrjetën endet,
në rrjet të fatit zunë veten.

Hermesi më në fund largohet. Prometeu po e ndien se paralajmërimi i Hermesit po bëhet realitet.


PROMETEU

S'qënkan fjalë boshe, se me të vërtetë
toka më rrëmet po trandet(9) e dridhet.
Oshëtijnë bubullimat me gjëmime,
gjarpërojnë rrufetë me vetëtima,
gjuhë flakë zigzag bëjnë nëpër qiell,
flakërimat verbojnë do gjë përqark!
Era pluhurin rrugës ngre në ajër,
shqota ulërin, vërshëllen me lemeri!
Shotë me shqotë po përpalsen, po përleshen
tok' e qiell e çdo gjë u përie në botë!(10)
ja, ç'furtunë dërgoi zeusi i tërbuar
për të më ndëshkuar, për të më përkulur!
Shih, o mëmë tokë.
E nderura nënë,
shih eter i shenjtë
që më ndrite botën
skaj me skaj pështjell,
shihni si po vuaj
krejt pa pasur faj!

(shpjegues)


1. Hera, gruaja e Zeusit, nga xhelozia e kishte shndërruar Ion në mëshqerrë.


2. Skithia - vend në veri të Detit të Zi. Prometeun e mbërthejnë në një mal të Skithisë.


3. Zot' i ri - Zeusi, biri i Kronit dhe i Reas. Kur u rrit, Zeusi u ngrit kundër të atit, Kronit, dhe i mori pushtetin. Kështu Zeusi sundoi mbi të gjithë perënditë dhe njerëzit.


4. Atlanti ose Atlasi. Sipas legjendës, për pjesërmarrjen në luftën e titanëve kundër Zeusit, ky i fundit e dënoi Atlantin që të mbante qiellin mbi shpatullat e tij. Këndej vjen edhe fjala atlas në gjeografi, që është një lloj libri i vetëm me harta gjeografike.


5. Muzat ishin vajzat e Zeusit e të Mnemozienës. Ato ishin nëntë dhe mbronin degë të ndryshme të artit dhe të diturisë. Klioja historinë, Efterpi mbronte poezinë lirike dhe muzikën. Melpomeni - tragjedinë, Talia - komedinë, Tepsiora - valën, Eratoja - poezinë erotike, Polihimnia - himnin, Urania - astronominë dhe Kaliopi - poezinë epike.


6. Në botëkuptimin e grekëve të lashtë, fati ishte fuqia që qëndronte mbi gjithçka, mbi vetë hyjnitë.


7. Moirat - tri hyjnesha që kishin në dorë fatin e njerëzve dhe të vetë perëndive. Në dritën e një llambe ato endnin në heshtje fillin e fatit të njeriut. Ato krahasohen në mitologjinë shqiptare me Fatitë, tri vashat e fatit, që endnin pëlhurën e jetës për secilin. Sipas tregimeve popullore shqiptare, Fatitë vinin te djepi i foshnjes natën e tretë të lindjes dhe përcaktonin fatin e tij.


8. Erinitë - hyjnesha të hakmarrjes.


9. Trandet - tronditet.


10. Vini re përshkrimin e bukur e dramatik që Eskili vë në gojën e Prometeut. C'funksion kanë këto dukuri të natyrës, që është ngritur peshë, ç'ka dashur të tregojë me këtë përshkrim?